4. KONCEPCJE TEORETYCZNOLITERACKIE ROLANDA BARTHES'A.

Koncepcja nowej nauki o literaturze ( w temacie Strukturalizm I )

W „Krytyce i prawdzie” postulował konieczność zbudowania nauki o literaturze z prawdziwego zdarzenia- takiej, jakiej do tej pory nie było. Miała to być nauka oparta na modelu lingwistycznym, która nie będzie się zajmowała treściami dzieł literackich, lecz ogólnymi „warunkami treści” (formami), czyli zmianami sensu wywołanymi przez te dzieła.

Odwołując się do koncepcji Chomsky' ego, zakładał możliwość istnienia „zdolności do literatury”- kompetencji literackiej, analogicznej do kompetencji językowej.

Podkreślał główną zaletę nowej nauki o literaturze: możliwość oderwania dzieła literackiego od jego rzeczywistego autora ( a nawet od hipotetycznej intencji autorskiej) oraz perspektywę badania samych reguł konstrukcji dzieła.

Naukę tę odróżnił Barthes od krytyki literackiej ( nauka zajmuje się sensami, krytyka je tworzy). Jednak nauka ta miała być podstawą dla krytyki. Miała wyznaczać ogólne warunki możliwości wytwarzania znaczeń w literaturze.

Mitologia semiologiczna ( w temacie Semiotyka ale także w Badaniach kulturowych)

„Mitologie”- krytyka ideologiczna języka kultury masowej i pierwszy semiologiczny rozbiór tego języka. Barthes'a interesowało demaskowanie mechanizmów ideologicznej manipulacji dokonywanej poprzez rozmaite praktyki kulturowe. Interesowało go:

- połączenie analizy mechanizmów funkcjonowania ideologii z analizą semiologiczną,

- problematyka ideologicznego utrwalania się znaczeń,

- narzucenie określonych znaczeń przez kulturę masową i propagandę.

„Mitologie” opisywały świat kultury francuskiej poprzez specyficzne procesy przemian o charakterze semantycznym (znaczeniowym), które doprowadziły do powstania nowego języka mitycznego.

Barthes wyrażał przekonanie o istnieniu ukrytych językowych (systemowych) mechanizmów wytwarzania kultury; interesowały go głównie marginesy owej kultury. Pisał o filmie, teatrze, artykułach prasowych, ale także o proszkach do prania, zabawkach, aferach kryminalnych, jedzeniu, samochodach itd.

Czym jest mit dzisiaj?

Barthes utożsamiał mitologię z semiologią. Główne tezy autora „Mitologii” głosiły:

- mitem może stać się wszystko, kiedy zostanie wypowiedziane lub opowiedziane w określonych okolicznościach,

- mit ma charakter historyczny- jest mową wybraną przez historię,

- mitu nie określa przedmiot jego przekazu, ale sposób, w jaki ów przedmiot zostaje wypowiedziany,

- mowa mityczna posługuje się wieloma tworzywami ( językiem naturalnym, obrazem, fotografią), dlatego mitem powinna zajmować się nauka ogólniejsza od lingwistyki-semiologia.

Koncepcja znaku ( dwuelementowa, ale właściwie z trzema terminami)

Za de Sausseure'em przyjmował Barthes diadyczną (dwuelementową) koncepcję znaku- skupiając się na związku między znaczącym i znaczonym- choć zauważał jednocześnie, że w każdym systemie semiologicznym innym niż język naturalny (gdzie znaczące po prostu wyraża znaczone) mamy do czynienia nie z dwoma, lecz właściwie z trzema różnymi terminami. Istotny był w tym wypadku wzajemny stosunek, który łączy ze sobą signifiant i signifie- czyli znak, będący skojarzeniową całością tych dwóch terminów ( przykładem był bukiet róż, który posiada wprawdzie swoje znaczące i znaczone, jednak w określonych okolicznościach staje się na przykład znakiem namiętności). Również w micie można było znaleźć ten trójwymiarowy schemat (znaczące, znaczone i znak); mit jednak to system szczególnego rodzaju. Przykład Barthes'a o Murzynie z okładki czasopisma, który we francuskim mundurze salutuje z oczyma zwróconymi zapewne na trójkolorowy sztandar miał wyjaśniać to zagadnienie. Mit nazwał językiem „drugiego stopnia”. Trzecią kategorię w micie (w przytoczonym przykładzie znaczenia odwołujące się do: imperialności Francji, wierności kolonizowanych, niesłusznego oskarżenia Francji o ciemiężycielstwo) postanowił określić znaczeniem mitu. Z kolei element znaczący ( obraz czarnoskórego żołnierza) nazwał formą, zaś element znaczony ( definicja, na którą daje się przełożyć ów obraz) - pojęciem. Proces sygnifikacji miał, w jego ujęciu, dwa poziomy:

1. w języku relacja skojarzeniowa między elementem znaczącym i znaczonym wytwarzała znak ( związek formy);

2. w porządku mitologicznym- związek formy i pojęcia wytwarzał znaczenie.

Krytyka mistyfikacji i manipulacji kulturowej.

Nowe mity to mistyfikacje i manipulacje obliczone na łatwowierność odbiorcy; dotyczyło to propagandy politycznej, reklamy, mediów, funkcjonowania mody.

Mitologizacja to proces wytwarzania konotacji ( szerokiego zakresu znaczeniowego danego znaku, możliwych skojarzeń wywoływanych przez znak), w ramach którego znaczenie pierwotne stawało się znaczącym i zostawało włączone w semiozę wyższego rzędu.

Denotacja- podstawowy zakres znaczeniowy znaku ( pojęcie lub definicja, na którą da się ów znak przełożyć.

Rola literatury

Literatura ma zdolność przeciwstawienia się mitowi i kradzieży języka. Dotyczyło to zwłaszcza współczesnej poezji, która narusza wszelkie normy semiologiczne i rozbija skostniałe znaczenia. Podczas gdy mit buduje naznaczenia i poszerza systemy pierwotne, poezja, która jest regresywnym systemem semiologicznym, szuka podznaczeń i wraca do przedsemiologicznego stanu języka. Znak poetycki zdolny jest dotrzeć do samych rzeczy, do ich naturalnego sensu, który nie został zawłaszczony przez człowieka.

Semiologia Barthes'a wykraczała poza ogólną teorię znaków i systemów znakowych, była zaangażowana społecznie i była wykorzystywana do obnażania mechanizmów oddziaływania ideologicznego. Idealna krytyka powinna była łączyć krytykę ideologiczną i analizę semiologiczną. W swej książce „ System mody”opisując znaczenia ubiorów kobiecych prezentowanych w czasopismach poświęconych modzie ( zwłaszcza Elle), ujawniał mechanizmy oddziaływania mody i kreowania określonych znaczeń stroju, a także sposoby stawania się tego, a nie innego przedmiotu „modnym”.

Barthes jako przedstawiciel narratologii francuskiej ( Strukturalizm II)

„Wstęp do analizy strukturalnej opowiadań”- manifest postawy teoretycznej.

Barthes uważał opowiadanie za najbardziej uniwersalną ( transhistoryczną i transkulturową) formę literacką. Opisanie systemu opowiadania uznał za dobry początek na drodze do zbudowania ogólnego systemu języka literatury. Hipotetyczny model opisu opowiadania maił zostać zaczerpnięty z językoznawstwa ogólnego- przy czym Barthes'a interesowała analiza lingwistyczna wykraczająca poza zdanie i zmierzająca w stronę teorii wypowiedzi. Posługując się terminologią Todorova, Proppa i Greimasa, wyodrębnił trzy poziomy analizy opowiadania:

- poziom funkcji,

-poziom działających postaci,

-poziom narracji.

O tych założeniach strukturalistycznych mówił później Barthes, że były one „snem o naukowości”.

Barthes jako poststrukturalista (Poststrukturalizm)

- porzucenie utopijnych pragnień o metajęzykowej czystości nauki o literaturze na rzecz „literackości” jej dyskursu;

„Śmierć autora”- symboliczne usunięcie z dyskursu teoretycznego kategorii autora jako hipotetycznego gwaranta poprawności odczytania tekstu literackiego, a w zamian otwarcie pola twórczej aktywności czytelnikowi- właściwemu twórcy tekstu literackiego. Krytyka przymusów narzucanych praktykom interpretacji przez teorie. Podważanie postulatu odczytywania tekstu literackiego w zgodzie z tzw. intencją autorską.

-czytelnik jako prawdziwy twórca tekstu, ponowny pisarz,

- ważna mnogość z jakiej został ukształtowany tekst,

-przejście: od nauki do literatury, od dzieła do tekstu, od interpretacji do lektury, od autora do czytelnika, od prawdy do przyjemności;

- rezygnacja z tradycyjnego ujęcia utworu literackiego-przedmiotowego, statycznego i odtwórczego dzieła, na korzyść ujęcia procesualnego, dynamicznego i twórczego,

-wyzwolenie czytania spod przymusów hermeneutycznych, z rygorów poprawności i dogmatu właściwej interpretacji- na korzyść maksymalnej swobody czytania;

- odrzucenie czytania tekstu z tzw. intencją autorską,

-lektura ( nie interpretacja) tekstu literackiego miała przede wszystkim sprawić zmysłową przyjemność'

- odrzucenie sztywnych podziałów na język i metajęzyk, tekst i komentarz;

- rozluźnienie rygorów teoretycznych, głównie tych strukturalistycznych.

Krytyka semiologii strukturalnej.

Barthes odkrył świat, uniwersum semiotyczne, w którym znaki istniały w swojej arbitralnej postaci- była to Japonia, której poświęcił tekst „Imperium znaków”.

-wykazywał różnicę między światem zachodnim a wschodnim, dającą się dostrzec w samym stosunku do znaków i w sposobach ich używania;

- w świecie zachodnim-sztucznie wytworzonym znakom nadawano znamiona naturalności; na Dalekim Wschodzie znaki były rzeczywiście naturalne- nie starały się udowadniać niczego innego poza byciem sobą, nie poszukiwano uporczywie pełni sensu;

- Japonia kultura znaków pustych: pustki sensu

- teksty wyzwolone z przymusu posiadania sensu - uprawiał sztukę fragmentu inspirowaną japońskim haiku ( japoński wiersz w trzech wersach, mający w sumie 17 sylab, najczęściej wyrażający jakąś filozoficzną myśl Wschodu, zwłaszcza myśl związaną z obserwacją świata i przyrody).

Polisemia:

Barthes'a interesowała nieskończona i nieograniczona gra znaczeń literatury, wyzwolona spod władz wszelkich systemów. Tekst literacki -jako nieograniczona potencjalność znaczeń. Proces czytania okazywał się przestrzenią swobodnej kreacji czytelnika „rozgwieżdżającego tekst” oraz doświadczeniem przyjemności.

---