Badania radiologiczne

artykuł lek. med. Agnieszki Zakrzewskiej

Pod tą poważnie brzmiącą nazwą badań kryje się zwykłe prześwietlenie. Znamy je bardzo dobrze z własnych doświadczeń, wielokrotnie przecież wykonywaliśmy je profilaktycznie lub na zlecenie lekarza.

Wykorzystanie badań radiologicznych w diagnostyce medycznej jest niewątpliwym sukcesem nauki. Uzyskane wyniki badań są niejednokrotnie decydujące w zaleceniu właściwego leczenia. Umożliwiają bowiem wykrycie nieprawidłowej budowy lub czynności badanego narządu. Służą do określenia procesu chorobowego, jego charakteru i stopnia zaawansowania.

Metody radiologiczne znajdują szczególne zastosowanie w rozpoznawaniu następstw urazów, choroby nowotworowej, chorób układu krążenia oraz zmian w układzie kostno-stawowym.

Stanowią podstawę leczenia w chirurgii ogólnej, kardiochirurgii, chirurgii naczyniowej, neurochirurgii, urologii i ortopedii, gdyż umożliwiają lub ułatwiają ustalenie wskazań do leczenia operacyjnego.

Czy są niebezpieczne?

Ryzyko związane z badaniem jest porównywalne z tym, które towarzyszy nam od momentu przyjścia na świat ze strony wszechobecnego promieniowania jonizującego, pochodzącego ze źródeł naturalnych. Prawdopodobieństwo zachorowania na chorobę nowotworową u pacjenta badanego metodami rentgenowskimi jest zbliżone lub takie samo, jak każdego człowieka otrzymującego dawkę promieniowania jonizującego ze źródeł naturalnych.

Małe dawki promieniowania, np. rzędu kilku mSv, wywołują niewielkie zmiany, które organizm łatwo kompensuje, uruchamiając wewnątrzkomórkowe mechanizmy naprawy.

Należy jednak dbać o to, by o ile to możliwe, nie poddawać ekspozycji narządów rozrodczych, tzn. jąder u mężczyzn i jajników u kobiet. Szczególne środki ostrożności obowiązują zawsze u małych dzieci i młodzieży. Stosuje się wtedy specjalne osłony czy fartuchy zabezpieczające przed przenikaniem promieni.

To już przeżytek?

Niektórzy uważają, że metoda diagnostyczna z zastosowaniem promieni rentgenowskich przeżyła już czasy swojej świetności w związku z rozwojem technik komputerowych, rezonansu magnetycznego, badań ultradźwiękowych i endoskopowych. Jak się wydaje, jest to tylko część prawdy. Nadal bowiem istnieją sytuacje i badania, kiedy nic nie zastąpi dobrego prześwietlenia i wyszkolonego oka lekarza radiologa.

Oto przegląd najczęściej wykonywanych i znanych prawie każdemu badań rentgenowskich:

prześwietlenie kości - po raz pierwszy zostało zastosowane przez Roentgena i do tej pory jest niezastąpioną metodą rozpoznawania zarówno zmian pourazowych w kościach (złamań czy zwichnięć), jak też zaburzeń struktury kości w chorobach reumatycznych, zwyrodnieniowych czy osteoporozie.

rentgen klatki piersiowej - zdjęcie wykonuje się zwykle w pozycji stojącej po nabraniu pełnego wdechu i zatrzymaniu oddychania (na bezdechu) z ramionami uniesionymi tak, aby maksymalnie "odsłonić" narządy klatki piersiowej.

Badanie to można przeprowadzić bez żadnego specjalnego przygotowania. Obecnie raczej powinno się nawet rutynowo (np. podczas badań okresowych) wykonywać badanie pełne na dużej kliszy, odstępując od badań małoobrazkowych, które choć obciążają człowieka mniejszą dawką promieniowania, często są mylne i bardzo niedokładne.

Badanie pełnoobrazkowe pozwala na dość dokładną ocenę wszystkich narządów leżących powyżej mięśnia przepony. Najwyraźniej widoczne jest serce i płuca. Aby zobrazować przełyk lub określić wielkość serca na zdjęciu bocznym klatki piersiowej, trzeba skorzystać z kontrastu, inaczej zwanego środkiem cieniującym, który osoba badana wypija kilka minut przed wykonaniem zdjęć.

Zdjęcie klatki piersiowej stanowi ważny element rozpoznania zapalenia płuc, gruźlicy, guzów płuc, rozedmy płuc, wydolności układu krążenia, wielkości serca i aorty, płynu w jamach opłucnowych, zamostkowego wola tarczycy, powiększonych węzłów chłonnych śródpiersia.

rentgen górnego odcinka przewodu pokarmowego (przełyku, żołądka, dwunastnicy) oraz pasaż przewodu pokarmowego - aż trudno uwierzyć, że pierwsze kontrastowe badanie żołądka u człowieka miało miejsce przed 50 laty. Polega ono na prześwietleniu żołądka po podaniu środka cieniującego zwykle w postaci zawiesiny barytowej, którą badany wypija na kilka minut przed badaniem.

Jest to także jedno z badań radiologicznych, do którego należy wcześniej się przygotować. Od wieczora dnia poprzedniego aż do wykonania badania pacjent nie powinien nic jeść, aby żołądek w chwili badania był zupełnie pusty. Zalecane jest, by przed badaniem wyeliminować z diety środki wzdymające, gdyż obecność gazów w jelicie pogarsza jakość wykonywanych prześwietleń.

Badanie rentgenowskie przewodu pokarmowego umożliwia zarejestrowanie kształtu przełyku i ewentualnie zwężeń na jego przebiegu, normalnej czynności ruchowej i kształtu żołądka, a także jego położenia w stosunku do innych narządów. Ułatwia rozpoznanie wrzodu żołądka i dwunastnicy, guzów i stwardnienia ścian żołądka, natomiast nic nie mówi o morfologii błony śluzowej.

Czasami konieczne jest wykonanie pasażu przewodu pokarmowego. Różni się ono tym od zwykłego prześwietlenia górnego odcinka przewodu pokarmowego, że pokazuje drogę pokarmu od jamy ustnej aż do odbytnicy, a zdjęcia wykonuje się co kilka godzin, aż do dnia następnego, by pokazać dokładnie wszystkie części przewodu pokarmowego.

rentgen przeglądowy jamy brzusznej - kamienie żółciowe, nerkowe, poziomy płynów zgromadzonych w jelitach przy niedrożności przewodu pokarmowego, gaz pod przeponą, który wydostaje się z żołądka po pęknięciu jego ściany, ciała obce przypadkowo lub celowo połknięte przez człowieka to zaledwie niektóre sytuacje, gdzie proste, nieobciążające prześwietlenie bywa pomocne w ustaleniu przyczyny dolegliwości pacjenta.

Badanie właściwie można wykonać bez żadnego przygotowania i poza USG brzucha i rtg klatki piersiowej jest najczęstszym badaniem wykonywanym podczas ostrych dyżurów w szpitalach.

rentgen jelita grubego (wlew doodbytniczy) - wstępem do tego badania jest również odpowiednie przygotowanie - w tym wypadku całkowite wypróżnienie jelita grubego. Przy niedokładnym opróżnieniu masy kałowe mieszające się ze środkiem kontrastowym mogą powodować powstawanie artefaktów i fałszywych wyników badań.

Przygotowanie zaczyna się już kilka dni przed badaniem. Przez 48 godzin stosuje się dietę płynno-papkową, a na 24 godziny przed badaniem pacjentowi podaje się środek przeczyszczający. W przeddzień wieczorem, przed snem zaleca się zastosowanie wlewu czyszczącego, czyli lewatywy. W dniu badania wolno wypić jedynie na śniadanie szklankę herbaty, a na godzinę przed badaniem należy ponownie oczyścić jelito wlewem czyszczącym. Dostępne w aptekach gotowe lewatywy lub preparaty Xprep czy Forlax pozwalają na przygotowanie pacjentów do badania w domu, chociaż w większości przypadków, zwłaszcza u ludzi w podeszłym wieku, niezbędne jest przygotowanie i wykonanie badania w warunkach szpitalnych.

Zwykle badanie przeprowadza się w pozycji leżącej po podaniu do odbytnicy środka kontrastowego, który wypełniając jelito, pokazuje z dość dużą dokładnością jego ścianę i jej ewentualne nieprawidłowości.

Wlew doodbytniczy jest metodą służącą do rozpoznawania uchyłków jelita, a także guzów jelita grubego. Guzy o niewielkiej rozległości lub polipy można rozpoznać, stosując metodę podwójnego kontrastu, która polega na tym, że po opróżnieniu jelita z barytowej zawiesiny cieniującej wprowadza się doń powietrze. Obrazy uzyskiwane dzięki tej metodzie są bardzo plastyczne.

Wlew doodbytniczy jest badaniem najczęściej alternatywnym, a czasem uzupełniającym w stosunku do endoskopii dolnego odcinka przewodu pokarmowego.

urografia - służy do rozpoznawania, czy nie jest zaburzona czynność wydzielania moczu, czy kształt obu nerek jest prawidłowy i symetryczny, "pokazuje" obecne w układzie moczowym złogi, czyli popularne kamienie, w przybliżeniu określa różnice w szybkości wydalania i zagęszczania moczu pomiędzy nerkami.

O wskazaniach i przeciwwskazaniach do wykonania urografii zawsze decyduje lekarz, ale ważne, by wiedzieć, że badanie to jest niemożliwe do wykonania przy uczuleniu na środek kontrastowy, przy zaawansowanej niewydolności nerek, upośledzonym zagęszczaniu moczu, przy bardzo niskim ciśnieniu tętniczym.

W celu przygotowania wystarcza zastosowanie diety lekko strawnej, choć u ludzi ze skłonnością do nadmiernego gromadzenia się gazów w jelitach warto w przeddzień badania przyjąć środek przeczyszczający, natomiast rano w dniu badania - kilka tabletek węgla lekarskiego, który absorbuje gazy, lub takie preparaty jak Ceolat, Espumisan w kapsułkach (jak przed badaniem USG jamy brzusznej).

Po wykonaniu tzw. zdjęcia przeglądowego jamy brzusznej szereg zdjęć (pierwsze ok. 7 min po wstrzyknięciu kontrastu) pokazuje drogę odpływu moczu z nerek (faza nerkowa, moczowodowa i pęcherzowa). Dla uzyskania intensywnego wypełnienia miedniczek nerkowych zakontrastowanym moczem uciska się brzuch specjalną pelotą, by zapobiec odpływowi moczu w kierunku pęcherza.

Znaczenie urografii zmalało, od kiedy można wykonywać badania USG jamy brzusznej. Nerki należą do narządów bardzo dobrze widocznych dzięki falom ultradźwiękowym, choć istnieją nadal sytuacje, gdy urografia okazuje się niezastąpioną metodą diagnostyczną.

Oto badania radiologiczne wykonywane rzadziej:

aortografia - technika badania naczyniowego, która pozwala na uwidocznienie aorty, czyli tętnicy głównej - w jej odcinku piersiowym lub brzusznym;

angiografia - kontrastowe badanie naczyń krwionośnych (żył albo tętnic);

arteriografia - kontrastowe badanie tętnic, stosowane nadal dość często, przeżywa swój ponowny rozkwit i jest niezwykle pomocną metodą w chirurgii naczyniowej;

cystografia - badanie popularne szczególnie wśród urologów dziecięcych, służy do rozpoznawania patologii i chorób pęcherza moczowego;

fistulografia - nadal ceniona metoda pomocna przy ocenie przebiegu przetok wikłających zabiegi operacyjne, jak też np. przetok specjalnie wytworzonych do przeprowadzania zabiegów dializacyjnych przy udziale "sztucznej nerki";

flebografia - radiologiczne badanie naczyń żylnych np. kończyn dolnych, rzadziej kończyn górnych, po podaniu kontrastu bezpośrednio do naczynia żylnego. Badanie wykonywane przy podejrzeniach zakrzepów w naczyniach żył kończyn dolnych, przy żylakach podudzi;

koronarografia - badanie kontrastowe naczyń wieńcowych (nazwa pochodzi od łacińskiego arteria coronaria, czyli tętnica wieńcowa);

urografia - badanie układu moczowego po podaniu dożylnie środka kontrastującego (najczęściej uropoliny);

wentrykulografia - badanie kontrastowe pokazujące wielkość oraz pracę komór serca.

A to badania zastąpione przez inne metody diagnostyczne:

artrografia - kontrastowe badanie stawów, głównie kolanowego, barkowego - zastąpione przez ultrasonografię i artroskopię;

bronchografia - jeszcze niedawno dość powszechna metoda z użyciem kontrastu, służąca do oceny drzewa oskrzelowego. Obecnie nie stosowana, zastąpiona przez badanie bronchoskopowe;

cholangiografia i cholecystografia - prawie zupełnie zarzucone metody obrazowania pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych, zastąpione przez USG i badania z oglądaniem i kontrastowaniem przewodów żółciowych od środka przewodu pokarmowego. Czasem stosowana w czasie zabiegów operacyjnych na pęcherzyku żółciowym;

histerosalpingografia - ocenianie anatomii macicy i jajowodów po podaniu kontrastu przez pochwę. Obecnie przydatna w niewielkim stopniu, właściwie tylko do oceny drożności jajników. Wyparta przez USG (szczególnie przezpochwowe) oraz laparoskopię.

---