WYBRANE PROBLEMY KLINICZNE Z UWZGLĘDNIENIEM OKRESÓW ROZWOJU

Wiedza o postaciach zaburzeń rozwoju psychicznego, o ich przyczynach, mechanizmach powstawania i skutkach bywa nazywana psychopatologią rozwojową.

Jeżeli chodzi o klasyfikację zaburzeń u dzieci i młodzieży, w praktyce przydatny jest proponowany przez DSM-IV podział na:

• zaburzenia emocjonalne (dominuje w nich lęk)

• zaburzenia rozwojowe (np. autyzm, niepełnosprawność intelektualna)

• zaburzenia odżywiania i nawyków (anoreksja, bulimia, a wśród nawyków np. jąkanie, tiki)

• zaburzenia zachowania (które cechuje brak samokontroli np. nadaktywność, zachowania destrukcyjne).

W zależności od wieku zmieniają się formy patologii, możliwości adaptacyjne, rodzaje czynników ryzyka zaburzeń i sposoby radzenia sobie z trudnościami. Z tego m.in. powodu psychologia kliniczna dziecka jest odrębną dziedziną w stosunku do psychopatologii dorosłych.

W przypadku dziecka cechą bardzo charakterystyczną jest zmienność zachowania, uzależnienie od działających bodźców. Klasyfikacja zaburzeń u dzieci powinna uwzględniać: wiek, stadium rozwoju, zmienność zachowania i kontekst sytuacyjny.

Okres wczesnego dzieciństwa (niemowlęcy i poniemowlęcy)

W tym okresie szczególną uwagę psychologów zwracają problemy związane z:

• deprywacją matczyną

• zerwaniem więzi matka - dziecka

• zaburzeniami rozwoju

Dwa pierwsze problemy (jakkolwiek nie są identyczne) nakładają się na siebie. Mogą pojawiać się także w późniejszym wieku, ale ich pojawienie się we wczesnym dzieciństwie, (kiedy mechanizmy obronne jeszcze się nie ukształtowały) jest niezwykle destrukcyjne.

Deprywacja matczyna

To pozbawienie dziecka zaspokojenia jego potrzeb psychicznych, wskutek czego zaburzony zostaje rozwój psychofizyczny dziecka.

W literaturze przedmiotu deprywacja matczyna występuje też jako: nieorganiczny zespół opóźnienia rozwoju) NZOR, hospitalizm (lub choroba sieroca) albo bardziej ogólnie jako zaniedbywanie dziecka.

Na zjawisko to zwrócili uwagę Spitz i Bowlby, badając dzieci wychowywane w sierocińcach oraz przebywające w szpitalach. Natomiast deprywacja matczyna dotycząca dzieci wychowywanych w domach jest zjawiskiem stosunkowo nowym i szczególnie niepokojącym.

Deprywacja może wynikać z niedojrzałości matki do pełnienia funkcji opiekuńczych, jednak częściej w skutek emocjonalnego odrzucenia dziecka. Przyczyny odrzucenia mogą być różne: ciężki przebieg porodu i trauma poporodowa, psychoza poporodowa (10-15% kobiet), niechęć do nowonarodzonego dziecka - nasilona, jeżeli dziecko nie było chciane.

Zerwanie więzi matka - dziecko (bądź jej zakłócenie)

To dla dziecka trauma o długotrwałych skutkach. Wzajemna więź pomiędzy matką a niemowlęciem, nazywana miłością symbiotyczną, uważana jest przez wielu badaczy za podstawę dobrego uczuciowego i społecznego rozwoju dziecka. Istotnym czynnikiem jeśli chodzi o zerwanie więzi jest wiek dziecka. Badania pokazały, że reakcje dziecka na hospitalizację w zależności od wieku są różne. Wykazano, że szczególnie podatne na traumę zerwanej więzi są dzieci 3-4 letnie.

Pojawiające się u dzieci w związku z zerwaną więzią zaburzenia mogą być różnorodne. Dominują reakcje lękowe, następnie płacz, smutek, zaburzenia snu oraz łaknienia i wydalania, a także zastępcze zachowania przystosowawcze (np. „lepkość” emocjonalna) są typowe dla dzieci młodszych. Natomiast u starszych reakcją na oddzielenie od matki są często tzw. trudne zachowania, jak upór, wybuchy złości i agresja. W zależności od reakcji dorosłych może się włączyć mechanizm obronny przemieszczenia agresji na osoby i obiekty nie karzące.

Uczuciowa więź między matką a dzieckiem może zostać zakłócona także z innych powodów, a mianowicie, gdy dziecko przychodzi na świat z wczesnymi objawami zaburzonego rozwoju uwarunkowanymi czynnikami biologicznymi (w okresie prenatalnym, perinatalnym i postnatalnym). Trudności sprawiają np. dzieci z zespołem Downa, autyzmem, porażeniem mózgowym ...

Okres średniego dzieciństwa (wiek przedszkolny)

W okresie tym obok utrzymujących się zaburzeń rozwoju, kontynuacji niektórych niepożądanych reakcji dziecka, pojawiają się nowe zaburzenia.

Należą do nich najczęściej: zaburzenia odżywiania oraz zaburzenia wydalania, zaburzenia snu, komunikowania się, reakcje lękowe, a także wczesnodziecięca masturbacja.

Zaburzenia odżywiania - mogą występować w postaci nadmiernego apetytu (żarłoczność), brak łaknienia, awersji pokarmowych oraz szkodliwych upodobań pokarmowych. Same te zjawiska niekoniecznie przynoszą dziecku szkodę, jednak z reguły zakłócają relacje między dzieckiem a matką, z czego wynikają rozmaite niepożądane konsekwencje.

Zaburzenia wydalnicze - polegają na mimowolnym oddawaniu moczu bądź kału (po skutecznym treningu czystości). Szczególnie uporczywe bywa moczenie nocne (występujące u około 13-14% pięcioletnich chłopców i dziewcząt).

Zaburzenia snu - polegają na trudnościach w zasypianiu, budzeniu się, na śnie przerywanym i niespokojnym. Są one zazwyczaj uwarunkowane emocjonalnymi problemami występującymi podczas dnia. Mogą pojawiać się także leki nocne oraz koszmarne marzenia senne.

Zaburzenia komunikowania się - jednym z nich (szczególnie stresorodnym) jest jąkanie się. Nasila się ono łatwo pod wpływem silnych emocji. Istotne jest to, że dyspozycję do jąkania mają dzieci leworęczne (ok. 60%), jak również niezręczne motorycznie i neurotyczne, przy czym obciążenie dziedziczne odgrywa dużą rolę (ok. 30-40% przypadków). U chłopców jąkanie występuje czterokrotnie częściej niż u dziewcząt i trudniej poddaje się terapii.

W literaturze przedmiotu wyróżnia się trzy rodzaje jąkania się:

- rozwojowe (pojawia się wraz z rozwojem mowy i trwa kilka miesięcy);

- łagodne (pojawia się na początku nauki szkolnej, a jego spontaniczna remisja występuje po kilku latach);

- trwałe (którego początek może wystąpić na przestrzeni całego okresu dzieciństwa).

Wczesnodziecięca masturbacja - jest przyczyna jak i skutkiem emocjonalnych trudności. Przyczyną trudności staje się w przypadku niewłaściwego reagowania dorosłych, natomiast ich skutkiem najczęściej wtedy, gdy jest czynnością kompensującą deficyt uczuciowej więzi.

Lęk - jest najczęściej występującym zaburzeniem wieku przedszkolnego. Może on wystąpić jako silna reakcja na sytuacje nowe, których dziecko nie rozumie i interpretuje jako zagrażające. Często sygnalizowanym lękiem jest lęk separacyjny - gdy dziecko rozpoczyna przedszkole. Jednak najbardziej typowe dla tego wieku są lęki przyrodnicze (np. ciemnością, burzą, huczącym morzem) oraz lęk przed oczekiwana karą.

Oprócz reakcji lękowych dzieci może cechować lękliwość, będąca względnie stałą cechą osobowości uwarunkowaną temperamentalnie. Lękliwe dzieci są szczególnie narażone na uleganie stresom natury społecznej.

Okres późnego dzieciństwa (wiek szkolny)

Zaburzenia występujące w tym okresie charakteryzuje większa rozmaitość tak form występowania jak i uwarunkowań.

Przypadające na ten wiek zadania rozwojowe (rozwój nowej tożsamości, ustalenie relacji z rówieśnikami ...) pociągają za sobą wiele trudności. Często występujące niepowodzenia obniżają poczucie własnej wartości, co czyni dziecko bardziej podatnym na zranienia psychiczne.

Do najczęściej występujących w tym wieku zaburzeń zalicza się: nadpobudliwość psychoruchową, specyficzne trudności w uczeniu się, fobie szkolne, tiki, destrukcyjne zachowania.

Nadpobudliwość psychoruchowa - staje się problemem klinicznym, gdy jest powodem znacznych trudności dla dziecka i jego otoczenia.

Z badań wynika, że 80% dzieci z ADHD sprawia w szkole trudności swoim zachowaniem, a 40-50% ma trudności w uczeniu się.

Specyficzne trudności w uczeniu się - występują u dzieci o prawidłowym rozwoju intelektualnym (dysleksja rozwojowa).

Lęki szkolne oraz ich nasilona postać fobie szkolne. Lęki szkolne w łagodnej postaci są zjawiskiem powszechnym.

W książce „Dynamika nerwic” Obuchowska wyróżniła trzy postacie fobii szkolnych:

• związaną z rozpoczynaniem nauki szkolnej, w której istotną rolę odgrywa zachwiane poczucie bezpieczeństwa;

• powstającą w wyniku uporczywych niepowodzeń szkolnych;

• u prymusów, opartą o mechanizm leku przed niepowodzeniem przy wysokim poziomie aspiracji.

Tiki - mimowolne ruchy dotyczące różnych części ciała. Najczęstsze są tiki powiek. Patologicznie nasilone i uogólnione tiki, przyjmujące postać spazmatycznych ruchów ciała, łącznie z niekontrolowaną ekspresją wokalną (tzw. zespół Tourette'a) występują rzadko.

Zaburzenia zachowania typu destrukcyjnego - to mniej lub bardziej złożone zachowania agresywne, skierowane ku rówieśnikom.

Okres adolescencji (wiek młodzieńczy )

Ten okres życia od dawna obdarzony jest etykietą czasu nasilonej patologii psychicznej. Jest to okres niosący liczne zagrożenia. Jest to efektem burzliwych przemian neurohormonalnych, poszukiwaniu własnej tożsamości, poszukiwaniu nowego miejsca w różnych społecznych relacjach np. ja- rodzice, chłopak - dziewczyna.

U młodzieży, która sobie nie radzi, typowe dla tego okresu rozwoju są: lęki (dotyczące osiągnięć szkolnych, pozycji wśród rówieśników odnoszące się do relacji seksualnych ...), zaburzenia odżywiania (anoreksja i bulimia), uzależnienia (od nikotyny, alkoholu, narkotyków), zachowania destrukcyjne i autodestrukcyjne (agresywne, przestępcze i samobójcze), depresja.

---