KULTURA ANTYCZNA - JUDAZIM - CHRZEŚCIJAŃSTWO, ĆWICZENIA, 18.11.04 r.

ELIADE „HISTORIA WIERZEŃ I IDEI RLIGIJNYCH”, ROZDZIAŁ XXVI

RELIGIE MISTERIÓW

Bóstwa, które w opinii ogółu poznały śmierć i zmartwychwstanie, bliższe były człowiekowi niż bogowie polis (stąd tak ważna cecha religii misteryjnych - obietnica zbawienia). Ich kult obejmował inicjację (ryty, nauczania), a przynależność do danej społeczności misteryjnej nie była przeszkodą

w inicjacji do innych tajnych bractw. Kolejną ważną cechą religii misteryjnych jest ich synkretyzm.

Życie ludzkie uzależnione jest od nieobliczalnej Tyche (Fortuny), a także od ruchów gwiazd (rytmów kosmicznych). Jednak są bogowie, stojący ponad Przeznaczeniem, na przykład Izyda, stąd życie tych, którzy oddają jej cześć w misteriach, nie jest już uwarunkowane przez los [Apulejusz „Metamorfozy” , XI, 15:Przypadek nie ma władzy nad tymi, którzy służą i czczą Izydę].

W odróżnieniu od inicjacji w misteria eleuzyńskie, która miała miejsce tylko w telesterionie

i w dokładnie wyznaczonym czasie, wtajemniczenia w inne religie zbawienia mogły odbywać się gdziekolwiek i kiedykolwiek. Z wyjątkiem kultu Dionizosa, wszystkie misteria są pochodzenia orientalnego: frygijskiego (Kybele i Attis), egipskiego (Izyda i Ozyrys), fenickiego (Adonis), irańskiego (Mitra).

O przebiegu inicjacji wiemy bardzo mało. Podstawowe elementy, to:

- okres postów i umartwień

- obrzędy oczyszczające

- składanie przysięgi dochowania tajemnicy o wszystkim co się będzie działo podczas ceremonii

- poznawanie świętej historii (hieros logos), opowiadającej mit o pochodzeniu kultu

- neofita uczestniczył rytualnie w scenariuszu liturgicznym, skoncentrowanym wokół śmierci

i zmartwychwstania bóstwa, inicjacja to pewnego rodzaju imitatio dei. (Bohater „Metamorfoz” Apulejusza poddaje się `dobrowolnej śmierci', by zyskać dzień duchowych narodzin. W misteriach Kybele, neofita traktowany jest jako moriturus, `umierający'. W rycie frygijskim, nowo inicjowanym podawane było mleko „jak gdyby byli od-rodzeni”).

- podczas ceremonii, neofita kontemplował święte przedmioty lub nimi manipulował, przekazywano mu zarazem ich symbolikę, wartość jako środka zbawienia

- uczestniczenie w rytualnej uczcie (w misteriach Mitry, chleb i wino dawały siłę, mądrość i pełne chwały przyszłe życie)

„Dzięki inicjacji neofita staje się równy bogom. Apoteoza, deifikacja, `unieśmiertelnienie' to koncepcje wspólne wszystkim misteriom.”

DIONIZOS MISTYCZNY

- Dionizos był bogiem bardzo popularnym, o dwoistej naturze, zarówno ludzkiej, jak i boskiej. Uwolnił on Ariadnę z piekieł i ją poślubił. Jest to ważne, bowiem Ariadna symbolizowała duszę ludzką. (stąd Dionizos wyzwala duszę ludzką od śmierci).

- Towarzystwa Technitai, to bractwa parareligijne, nie mające charakteru misteryjnego, zrzeszające dionizyjskich artystów.

- Struktura misteriów dionizyjskich była zamknięta, a więc inicjacyjna. Bractwa miały własne cmentarze. Centralnym punktem inicjacji była obecność boga, uchwytna dzięki muzyce, tańcowi

i odsłonięciu ukrytego w koszyku fallusa. Symbolizował on tajemnicę stwórczości boga, ale i czynił go obecnym.

ATTIS I KYBELE

- Kybele to bogini frygijska, mająca ocalić Rzym przed wojskami kartagińskimi. Jest rytualnie obecna w czarnym kamieniu, co świadczy o dawności kultu, bo skała jest jednym z najstarszych symboli Matki Ziemi. Attis bierze swój początek właśnie od skały (innymi słowy od Kybele).

- Mit przytaczany przez Pauzaniasza: z kamienia zapłodnionego przez Zeusa (!) narodził się hermafrodytyczny potwór, Agdistis. Bogowie postanowili go wykastrować i przemienić w boginię Kybele.

- Inny wariant mitu: krew hermafrodyty zrodziła drzewo migdałowe. Nana, córka boga - rzeki Sangariosa, zjadła migdał, przez co stała się brzemienna i dała życie Attisowi (Nana to inna epifania Matki, a zatem Agdistis). Podczas wesela dorosłego już Attisa z córką króla, zjawiła się Agdistis. Wszystkich obecnych ogarnął nagle szał, król pozbawił się męskości, a Attis uciekając okaleczył się pod jodłą i umarł. Zrozpaczona Agdistis usiłowała go wskrzesić, lecz sprzeciwił się temu Zeus, zgodził się jedynie na to, by ciało Attisa nie rozkładało się. Jedynym znakiem życia Attisa miał być porost włosów i ruchy małego palca (inna wersja mitu mówi, że Attisa zabija dzik). „Ponieważ Agdistis jest tylko epifanią androgynicznej Wielkiej Matki, Attis jest zarazem synem, kochankiem i ofiarą Kybele. Bogini żałuje swej zazdrości, wyraża skruchę i opłakuje ukochanego.”

Misteria. Święta obchodzono podczas wiosennego zrównania dnia z nocą, od 15 do 28 marca. Poszczególne elementy misteriów:

- pierwszego dnia canna intrat („wejście trzciny”), bractwo trzcinowe przynosiło do świątyni ścięte trzciny. (Kybele znalazła małego Attisa na brzegu rzeki Sangarios).

- Po siedmiu dniach, bractwo drzewne przynosiło z lasu ściętą jodłę (arbor intrat). Pień owijano bandażami jak nieboszczyka, a w środku przytwierdzano obraz Attisa => drzewo przedstawiało umarłego boga.

- 24 marca, `dzień krwi' (dies sanguinis), kapłani (galowie) i neofici oddawali się dzikim tańcom przy dźwiękach fletów, cymbałów i bębenków, biczując się do krwi, tnąc sobie ręce nożami, niektórzy neofici pozbawiali się męskości i składali w ofierze bogini.

- Noc 24 na 25 marca lamenty pogrzebowe

- 25 marca dzień „radości” (hilaria). Rankiem obwieszczano zmartwychwstanie boga.

- 26 marca dzień „odpoczynku” (requietio).

- 27 marca odbywała się wielka procesja ku rzece, gdzie kąpano posąg Kybele (lavatio).

- Niektórzy badacze twierdzą, że indywidualne inicjacje odbywały się 28 marca. Neofici wyświęcani byli krwią byka lub barana ofiarnego (taurobolium i criobolium). Prawdopodobnie, ofiara ta zastępowała ryt samookaleczenia mysty, ponieważ ofiarowywał on bogini organy rozrodcze ofiary. Był przyjmowany do `godowego pokoju' (pantos, cubiculum) lub `pod baldachim' jako mistyczny małżonek Kybele.

- Klemens z Aleksandrii przytacza formułę, odnoszącą się do rytów inicjacyjnych: „Jadłem z bębenka, piłem z cymbałów, przyniosłem kernos, wszedłem pod baldachim.”. Wyjaśnienie:

1.Bębenek i cymbały to ulubione instrumenty Kybele.

2.Attis nazywany jest „zielonym zżętym kłosem”, prawdopodobne więc, że ów posiłek składał się z chleba i wina.

3.Kernos, to waza z terakoty, prawdopodobnie używana nie do oblacji żywności, ale do zanoszenia Kybele „pod baldachim” organów rozrodczych byka lub barana.

- Neofitom zabraniano spożywać chleb, bowiem Attis, to „zielony zżęty kłos”. Pierwszy posiłek inicjacyjny polegał więc na doświadczeniu sakramentalnej wartości chleba i wina, które bywa rzadko dostępne mieszkańcom miast.

- Samookaleczenia galów i niektórych wiernych w trakcie ekstatycznych tańców, zapewniało absolutną czystość, całkowite oddanie się bóstwu.

- Kult Attisa i Kybele umożliwiał odkrycie na nowo religijnego znaczenia seksualności, cierpienia fizycznego i krwi. Trans wyzwalał spod władzy norm => było to odkrywanie wolności.

- W pierwszych wiekach po Chrystusie utożsamiano Attisa z zasadami stworzenia i dialektycznego procesu życie - śmierć - odrodzenie.

- Attis został także upodobniony do Słońca.

- W czasach Cesarstwa, taurobolium i criobolium mogło się odbyć o każdej porze roku. Celebrowano je także za zdrowie cesarza.

IZYDA I MISTERIA EGIPTU

- Ozyrys to jedyny bóg egipski, który zatriumfował nad śmiercią (zabity i „ożywiony” staraniem Izydy i Horusa), utożsamiany z Re.

- kult bogów egipskich najpierw przeniknął do Azji Mniejszej i Grecji, do Italii w II w p.n.e., a do Rzymu na początku I w.

- Misteria Izydy i Sarapisa obejmowały święta publiczne, codzienny kult i tajne ryty. Dwa wielkie święta publiczne, to:

1. Navigium, czyli Barka Izydy, otwiera wiosenny sezon nawigacyjny.

2. Inventio Ozyrysa, od 29 października do 1 listopada (3 dni lamentacji, postów i pantomim, przedstawiających poszukiwania poćwiartowanego Ozyrysa, potem ryty pogrzebowe wykonywane przez Izydę, na koniec wybuch radości, że ciało odnalezione i przywrócone do życia).

- najcenniejszym świadectwem dotyczącym inicjacji są „Metamorfozy” Apulejusza: w dniu ustalonym przez boginię, arcykapłan spryskiwał neofitę wodą i przekazywał pewne instrukcje. Neofita musiał przez 10 dni powstrzymywać się od mięsa i wina.

1stopień inicjacji. W dniu inicjacji wierni dawali mu prezenty, a neofitę ubranego w lnianą tunikę prowadzono do odległej kaplicy świątyni, gdzie miał doświadczyć śmierci i zmartwychwstania. Neofita zstępuje do piekieł powraca przez 4 żywioły kosmiczne. Ostatecznie utożsamia się z Re - Ozyrysem lub Horusem.

2 stopień inicjacji. Rankiem, neofita ubrany w 12 szat (bo 12 znaków zodiaku), wchodził na podwyższenie z koroną z liści palmowych i tak ukazywał się tłumom przed pomnikiem Izydy.

3 stopień inicjacji - o nim Apulejusz nic nie mówi.

Wzajemne utożsamianie wszystkich bogów, doprowadza do „monoteizmu” typu synkretycznego, drogiego teozofom późnej starożytności.

1

---