Ustawowe znamiona przestępstwa
Składają się z 4 elementów:
Podmiotu
Strony podmiotowej
Przedmiotu przestępstwa
Strony przedmiotowej
Strona podmiotowa
Art. 156 - Odnosi się do umyślności lub nieumyślności przestępstwa lub czynu zabronionego. Nie ma przestępstwa bez winy.
Istnieje wiele teorii winy:
Teorie psychologiczne - psychiczny stosunek sprawcy do czynu
Teorie normatywne - kojarząc winę z możliwością przedstawienia sprawcy konkretnego zarzutu, a zarzut jest oceniany na podstawie zewnętrznych następstw czynu.
Przepisy polskiego postępowania karnego pozwalają na nie składanie wyjaśnień, prawo do milczenia, prawo do mówienia nieprawdy przez osobę oskarżoną.
Strona podmiotowa czynu ma wpływ na wysokość ustawowego zagrożenia. W szczególności dotyczy czynów w sferze pozbawienia życia i zdrowia.
Art. 148 - przestępstwo umyślne - od 8 do 25 lat
Art. 155 - przestępstwo nieumyślne - od 3 miesięcy do 5 lat
Art. 156
Strona podmiotowa przestępstwa jest elementem istotnie wpływającym na wysokość ustawowego zagrożenia. Różnica np. pomiędzy przestępstwem zabójstwa art. 148 i nieumyślnym spowodowaniem śmierci art. 155 wyłącznie polega na umyślności popełnienia tego drugiego. Różnica w wysokości maksymalnej grożącej kary jest ogromna - z jednej strony dożywotnie więzienie z drugiej strony kala 5 lat pozbawienia wolności.
Problemy z ustaleniem granic sprawcy widoczne są szczególnie wśród przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu.
Art. 156 np. przewidziano umyślny występek ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, który może doprowadzić do skutku w postaci nieumyślnego spowodowania śmierci człowieka. Oznacza to, że z umyślnego zachowania sprawcy mogło wyniknąć nieumyślne następstwo, taki czyn z zewnątrz może być oceniany jako zabójstwo. Powstaje pytanie, na jakiej podstawie dokonać takiego rozróżnienia i mieć pewność, że sprawca rzeczywiście ograniczał swój zamiar jedynie do ciężkiego uszczerbku na zdrowiu.
Trudności z ustaleniem rzeczywistego zamiaru sprawcy przestępstwa powodują, że ustalenia tego dokonuje się w oparciu zewnętrznych przejawów zachowania sprawcy w art. 148 lub 156 w kontekście, oznacza to wzięcie pod uwagę rodzaju użytego narzędzia, liczbę zadanych ciosów, umiejscowienie, pozostawienie ofiary w miejscu, w szczególności w miejscu odludnym, w niskiej temperaturze.
Każde przestępstwo jest czynem zawinionym, oznacza to, że dla jego popełnienia istotne jest ustalenie, czy poszczególne czyny mogą być popełnione umyślnie czy nieumyślnie. W prawie karnym obowiązuje zasada „nie ma przestępstwa bez winy”.
Art. 8KK zbrodnia może być popełniona tylko umyślnie
Występek może być popełniony w zasadzie umyślnie, ale też i nieumyślnie.
Kodeks karny z 1997 roku przyjął założenie, że umyślność i nieumyślność należą do ustawowych znamion czynów tworząc jego stronę podmiotową. Stwierdzenie umyślności czy nieumyślności decyduje o ustaleniu czy czyn wypełnia czy też nie ustawowe znamiona np. nieumyślne zniszczenie czyjejś rzeczy nie stanowi przestępstwa (nie wypełnia ustawowych znamion czynu ) bowiem w art.288 ustawodawca nie przewidział przypadku nieumyślnego zniszczenia cudzej rzeczy. Przestępstwo to można popełnić jedynie w formie umyślnej.
Art. 8 KK wprowadza zasadę, od której nie przewidziano żadnych wyjątków, mówiącą, że zbrodnia może być popełniona umyślnie. Oznacz to, że typ czynu zabronionego określony w przepisie części szczególnej KK, z którym związana jest sankcja właściwa dla zbrodni należy zawsze uzupełnić o znamię umyślności np. przepis art. 148 mówi „kto zabija człowieka” - ponieważ jest to zbrodnia po tym uzupełnieniu przepis ten brzmi „kto umyślnie zabija człowieka”.
W przypadku występku art. 8 KK wprowadza zasadę umyślności jako popełnienia, z tym, że w tym przypadku możliwe jest pojawienie się wyjątków, które będą polegały na wprowadzeniu nie umyślnej postaci występku.
Wyjątki te muszą być wyraźnie w ustawie określone, milczenie ustawy oznacza, że znamieniem czynu jest jego umyślność.
Określenie nieumyślności może nastąpić w różny sposób. Ustawodawca może nieumyślną postać występku umieścić w odrębnym artykule (np. art. 155) lub w postaci wprowadzenia klauzuli nieumyślności w kolejnym paragrafie przepisu (np. art. 156 §2 KK)
W art. 9 KK ustawodawca określił umyślność popełnienia czynu zabronionego. Umyślność ta swoim zakresem obejmuje dwie kategorie wypadku:
Gdy sprawca chce popełnić czyn zabroniony - ten przypadek określony jest jako zamiar czynu bezpośredniego.
Gdy sprawca przewidując możliwość popełnienia czynu na to się godzi - zamiar ewentualny
Podstawą umyślności w popełnieniu czynu jest jego zamiar.
Na zamiar składa się:
Świadomość wypełniania ustawowych znamion czynu (strona intelektualna) oraz dążenia do jego realizacji polegająca na realizacji woli sprawcy (strona woluntatywna)
Umyślność wymaga świadomości wszystkich okoliczności, które się składają na ustawowe znamiona czynu. Strona intelektualna pozwala sprawcy rozpoznać znaczenie tego czynu i w konsekwencji pozwala mu na podjęcie decyzji dotyczącej podjęcia uzewnętrznionego zachowania. Strona woluntatywna oznacza, że sprawca przewidując możliwość popełnienia czynu decyduje się ten czyn zrealizować. W praktyce zgodnie z art. 9 §1 KK umyślność może przyjąć postać zamiaru bezpośredniego.
Uzupełnienie wykładu
Bezpośrednie zmierzanie (art. 13 §1)
Interpretowane jest w rozmaity sposób, najbardziej sformalizowana koncepcja oznacza przypadek, w którym sprawca rozpoczął realizację znamienia czasownikowego czynu (zaczął zabijać, zaczął gwałcić).
W praktyce jednak pojęcie bezpośredniego zmierzania interpretowane jest szerzej i mówi się z jednej strony, że jest to moment w którym abstrakcyjne zagrożenie dla danego dobra staje się zagrożeniem konkretnym dla tego dobra.
W konsekwencji bezpośredniość należy pojmować gdy sprawca wg oceny społecznej rozpoczyna ostatnią fazę zachowania, które ma doprowadzić do realizacji znamion, nie musi jednak tej fazy ukończyć, a więc np. mierzy z broni, otwiera zamknięte drzwi, przedkłada rachunek do realizacji z zawyżoną ceną. W kontrowersyjnym orzeczeniu SN uznał, że przyjście sprawców pod dom w celu dokonania napadu rabunkowego jest już usiłowaniem dokonania tego napadu.