Temat 2. Socjologiczne metody i techniki badawcze.
Socjologia jest nauką empiryczną. Dążąc do odkrycia prawidłowości rządzących życiem społecznym wykorzystuje szereg technik i metod badawczych. Metodą badawczą, ogólnie mówiąc, jest zbiór dyrektyw wskazujących jak poszukiwać wskaźników do zmiennych badanego zjawiska. Technika badawcza natomiast przedstawia szczegółowe procedury, które w ramach danej metody powinny być zastosowane w praktyce badawczej, w konkretnej sytuacji poznania rzeczywistości. Zatem dla przykładu metodą badawczą jest wywiad socjologiczny, w którego ramach występuje taka technika jak wywiad kwestionariuszowy.
Proces badawczy w socjologii polega na poszukiwaniu, charakteryzowaniu i analizie zmiennych danego zjawiska. Zmienna społeczna to cech, która przyjmuje co najmniej dwie wartości i dotyczy jakiegoś aspektu funkcjonowania człowieka lub zbioru ludzi jak także charakteryzuje ludzi. Zatem jedną z najprostszych zmiennych i zarazem bardzo często charakteryzowanych jest płeć. Zmienne mogą być bardziej złożone, wielowymiarowe, np. postawa społeczna.
Zmienne będące przedmiotem badania socjologicznego poszukuje się w rzeczywistości za pomocą wskaźników zmiennych. Wskaźnikami mogą być:
1) wypowiedzi badanych (pisane, mówione)
2) zachowania ludzkie
3) atrybuty zewnętrzne i dobra materialne charakteryzujące jednostki w kontekście ich miejsca w społeczeństwie.
Badania socjologiczne mogą mieć charakter jakościowy i ilościowy.
Istota badań jakościowych: zmierzają do rozumienia faktów i procesów i odpowiadają na pytania typu dlaczego, jak to jest możliwe, w jaki sposób etc.
Mają reprezentować i odtwarzać subiektywną rzeczywistość widzianą oczyma respondenta. Następuje w nich
eksploracja konkretnej sfery lub postawienie diagnozy problemu.
Maja humanistyczny charakter.
Skupiają się na znaczeniu i wadze uzyskiwanych wyników oraz ich wiarygodności.
Badania ilościowe kładą nacisk na statystyczną charakterystykę badanego problemu, szukają odpowiedzi na pytania jak, w jakim stopniu, z jakim natężeniu występuje badanego zjawisko. Mają pozytywistyczny charakter.
Badania socjologiczne mogą być pierwotne i wtórne. W badaniach pierwotnych poszukuje się zmiennych u samych badanych we wtórnych bazuje się na analizie materiału już wcześniej zebranego. Ten podział związany jest także z klasyfikacja badań na reaktywne i niereatywne.
Proces badawczy w socjologii jest uporządkowany i etapowy. Rozpoczyna się od sformułowania problematyki badawczej, w myśl zasady, że w socjologii można badać prawie wszystko pod warunkiem, że badacz wie co tak naprawdę chce badać. Następnie rozpoczyna się faza konceptualizacji problemu badawczego. Po pierwsze badacz musi uzasadnić wybór swojego problemu badawczego, pokazać argumenty, które będą świadczyć, że ten problem wart jest badania. Tutaj także badacz musi zaproponować główną teorię w świetle której będzie prowadził analizę badanego problemu. Także w tym miejscu badacz powinien uszczegółowić problematykę, co nazywa się eksplikacją problemu oraz zaproponować hipotezy badawcze. Każde badanie socjologiczne ma na celu wzbogacenie teorii socjologicznej, zatem hipotezy wydają się niezbędne z tego punktu widzenia ale co więcej ułatwia pracę badaczowi ponieważ ukierunkowują jego badanie na zebranie takiego materiał, który pozwoli zweryfikować prawdziwość postawionej hipotezy. Hipoteza, czyli propozycja twierdzenie naukowego, pewnej prawidłowości w toku badania podlega weryfikacji. Pozytywna weryfikacja powoduje, że hipoteza staje się tezą, czyli wnioskiem z badań. Na etapie eksplikacji badacz stawia także szereg pytań szczegółowych do swojego problemu badawczego. Dalej konceptualizacja zawiera etap operacjonalizacji, czyli charakterystykę zmiennych badanego zjawiska i wskaźników do zmiennych. Operacjonalizacja przekształca język teorii socjologicznej w język praktyki. Chcąc nadać badanemu problemowi charakter możliwy do przebadania badacz musi określić zakres przestrzenny i czasowy badania.
Po etapie konceptualizacji następuje wskazanie metody i techniki badawczej, co zazwyczaj jest czystą formalnością wynikającą z etapu operacjonalizacji.
Wreszcie badacz może przystąpić do charakterystyki badanej zbiorowości po czym następuje dobór próby do badań.
Próba badawczą jest reprezentacją osób (lub materiały istniejącego typu artykuły, dokumenty gdy one są przedmiotem analizy a nie wypowiedzi czy zachowania ludzi) z populacji objętej badaniem, która bezpośrednio uczestniczy w badaniach. Próbę badawczą dobiera się, gdy niemożliwe jest ze względów techniczno-organizacynych i pieniężnych dotarcie do wszystkich osób z badanej populacji. Próby badawcze dzieli się na probabilistyczne i nieprobabilistyczne (losowe i nielosowe- dobierana).
Podstawą dobory probabilistycznego próby jest możliwość losowania badanych jednostek, np. w oparciu o operat, czyli listę wyczerpująca i rozłączną całej populacji. Operat umożliwia ponadto oszacowanie liczebności próby pod katem określenia błędów pomiaru. Próby probabilistyczne mogą mieć charakter reprezentacyjnych, tz wynik z tak dobranej próby może być uogólniany z pewnym prawdopodobieństwem (inaczej mówiąc w określonym przedziale ufności) na całą populację objętą badaniem. Do głównych typów prób probabilistycznych należą: próba losowa-prosta, systematyczna, warstwowa, grupowa (proporcjonalna, nieproporcjonalna). Do głównych typów prób nieprobabilistycznych z kolei można zaliczyć: próbę kwotową (udziałową), celową (arbitralną), dobór ze względu na dostępność badanych, próbę opartą na zasadzie „kuli śnieżnej”. Badania realizowane w oparciu o te próby te nie mają waloru reprezentatywnego. Bardzo często wykorzystywana próba badawczą jest próba kwotowa. Polega ona na doborze jednostek do badań tak, aby ich cechy społeczno-demograficzne (wiek, płeć ew. wykształcenie, dochody) rozkładały się w sposób adekwatny do rozkładu tych zmiennych w całej populacji. Popularność tego schematu doboru próby zwiększa się dobie obowiązującej ustawy o ochronie danych osobowych i niemożności dotarcia do rzetelnego operatu.
Kolejnym etapem realizacji badania jest przygotowanie narzędzi badawczych w ramach przyjętej techniki i metody badawczej.
Badacz w ramach analiz socjologicznych ma do wybory takie metody i techniki badawcze jak:
· obserwację socjologiczną: uczestniczącą, nieuczestniczącą, jawną, ukrytą (te techniki można ze sobą łączyć i np. prowadzić obserwację uczestniczącą-jawną),
· analizę danych istniejących (badania wtórne): statystycznych, urzędowych, biograficznych, treści przekazów masowych.
· wywiad socjologiczny: swobodny, kwestionariuszowy, ankietowy, wykorzystujący nowoczesne technologie (np. CATI, CAPI, CAWI, CASI), zogniskowany grupowy (focus),
· eksperyment.
Najbardziej obecnie popularną technika badawczą w socjologii jest wywiad kwestionariuszowy. Ogólnie mówiąc jest to specyficzna sytuacja komunikacji interpersonalnej, w której uczestniczy ankieter, reprezentujący badacza oraz respondent, czyli badanych (ankietowany) Podstawowym narzędziem w badaniu jest kwestionariusz wywiadu, czyli zestaw pytań do respondenta. Pytania mogą mieć formę otwartą lub zamkniętą z kafeterią odpowiedzi. Kwestionariusz wywiadu powinien mieć odpowiednią strukturę. Rozpoczyna się od krótkiej informacji o badaniu. Następnie przechodzi się do pytań merytorycznie istotnych z punktu widzenia problematyki badawczej. Na końcu są pytania metryczkowe (wyjątek stanowi badanie oparte na doborze kwotowym próby, gdzie respondentów dobiera się według cech społ-demograficznych). Ankieterzy uczestniczący w badaniu muszą być odpowiednio przeszkoleni.
Często także stosuje się w badaniach socjologicznych wywiad ankietowy - czyli dostarcza się respondentowi kwestionariusz ankietowy do samodzielnego wypełnienia. W tej sytuacji nie uczestniczy ankieter co ma swoje zalety ale także wady związane np. ze zwrotnością kwestionariuszy.
Po zrealizowaniu badania w terenie dane podlegają analizie stanowiącej podstawę raportu.
Badania socjologiczne zazwyczaj dotyczą postaw społecznych. Jak bada się taką postawę. Otóż zazwyczaj przyjmuje się, że postawa społeczna to względnie trwała dyspozycja jednostki względem jakiegoś zjawiska, obiektu, zagadnienia składająca się z trzech komponentów: poznawczego (wiedzy o przedmiocie badania), emocjonalnego (stosunku ocennego względem problemu) oraz behawioralnego (zachowanie dotyczące przedmiotu badania). Badając postawę należy dowiedzieć się co badany wie na dany temat interesujący badawcza, jak i ma stosunek emocjonalny i jak się zachowuje, np. w badaniach dotyczących postaw w sferze politycznej można dociekać co na temat zasad funkcjonowania polityki wiedzą ankietowani, jak oceniają te zasady i ludzi, którzy są w tę sferę zaangażowani oraz czy korzystają z fundamentalnych zasad demokracji, czy uczestniczą w wyborach, zgłasza swoich kandydatów do instytucji życia politycznego itp. Przyjęcie takiej koncepcji postawy jest wygodne dla badacza, ukierunkowuje jego proces badawczy a przede wszystkim dostarcza komplementarnej wiedzy dotyczącej badanego problemu społecznego.