Podstawowe rodzaje i funkcje rachunków bankowych
Rachunek bankowy jest rachunkiem prowadzonym przez bank w celu rejestracji wkładów pieniężnych klientów, udzielanych im kredytów i przeprowadzanych za jego pośrednictwem bankowych rozliczeń pieniężnych. Banki polskie prowadzą rachunki dla osób prawnych i fizycznych.
W polskiej praktyce rachunek bankowy ma charakter instytucjonalny, wynikający z prawa bankowego i Kodeks cywilnego. Na ich podstawie banki opracowują wewnętrzne regulaminy szczegółowo określające stosunki między klientem a bankiem, dotyczące prowadzenia rachunku bankowego. Przed zawarciem umowy rachunku bankowego bank ma obowiązek zapoznać klienta z odpowiednim regulaminem.
Stosunki między posiadaczem rachunku bankowego a bankiem mają charakter cywilnoprawny, a obie strony umowy rachunku bankowego są równorzędnymi partnerami. Klient ma całkowitą swobodę wyboru banku, w którym zamierza otworzyć rachunek i może korzystać z usług więcej niż jednego banku.
Zawierając umowę bank zobowiązuje się do przechowywania środków pieniężnych właściciela rachunku oraz do wykonywania zleconych mu operacji pieniężnych. Banki zobowiązane są do realizowania zleceń płatniczych bez zbędnej zwłoki lub w terminach przewidzianych umową rachunku bankowego.
Umowa zawierana jest na czas nieoznaczony lub oznaczony. Rozwiązanie umowy na czas nieoznaczony może nastąpić w dowolnym terminie na skutek wypowiedzenia przez każdą ze stron. Jednakże bank może wypowiedzieć umowę tylko z ważnych powodów. Odmowa wykonania zlecenia posiadacza rachunku przez bank może nastąpić tylko w sytuacji przewidzianej prawem lub innymi umowami (np. o kredyt). Bank wtenczas ponosi odpowiedzialność za skutki niewykonania lub nienależytego wykonania umowy względem posiadacza rachunku.
Podmioty gospodarcze od 1994 roku, pod groźbą grzywny mają obowiązek gromadzenia swoich środków pieniężnych na rachunkach bankowych oraz przeprowadzania rozliczeń bezgotówkowych i zawiadomienia o tym właściwego urzędu skarbowego. Ma to na celu zwalczanie nielegalnych i nieopodatkowanych obrotów handlowych. Osoby fizyczne nie podlegają tym rygorom.
Bank ma obowiązek zapewnienia tajemnicy obrotów i stanów rachunków bankowych, udzielonych kredytów, zawartości sejfów.
Charakter rachunków bankowych jest różny w zależności od ich przeznaczenia i treści ekonomicznej ewidencjonowanych na nim operacji.
Zgodnie z polskim prawem bankowym w celu przechowywania środków pieniężnych i przeprowadzania rozliczeń związanych z działalnością gospodarczą banki prowadzą trzy podstawowe rodzaje rachunków bankowych. Są to rachunki:
Rachunki bieżące. Służą do gromadzenia środków oraz przeprowadzania rozliczeń pieniężnych. Rachunek bieżący jest równocześnie rachunkiem czekowym od chwili wydania posiadaczowi książeczki czekowej. Rachunki bieżące mają podstawowe znaczenie dla podmiotów gospodarczych. Wpływają na nie należności od odbiorców za sprzedawane towary i świadczone usługi, podejmowane są z nich środki na wypłatę wynagrodzeń, pokrywane zobowiązania wobec dostawców, podatki, opłaty itp.
W ramach rachunku bieżącego mogą być udzielane kredyty. Zadłużenie występuje w postaci salda debetowego (ujemnego) rachunku bieżącego kredytobiorcy. Powstaje ono w wyniku dyspozycji płatniczych realizowanych w ciężar tego rachunku. Wpłaty na rachunek bieżący zmniejszają zadłużenie.
Osoby fizyczne mogą posiadać rachunek bieżący, dotyczy to zwłaszcza osób, które nie chcą lub nie mogą otworzyć w banku rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego np. osoby wykonujące wolne zawody.
Większość banków (z wyjątkiem banków spółdzielczych) posiada rachunki bieżące w NBP, na których przeprowadzane są operacje wynikające z rozrachunków międzyoddziałowych i międzybankowych, operacje na międzybankowym rynku pieniężnym, operacje zasilania przez NBP w banknoty i monety oraz sprzedaży i zakupu papierów wartościowych w NBP. Na rachunku bieżącym banku w NBP nie może powstać saldo debetowe. Rachunek bieżący urzędów skarbowych, jednostek budżetowych oraz zakładów budżetowych prowadzą oddziały NBP i innych banków w ramach obsługi budżetu państwa. Rachunki urzędów skarbowych służą tylko do gromadzenia wpływów budżetowych i nie mogą z nich być dokonywane wypłaty.
Rachunki pomocnicze. Służy do przeprowadzania przez jego posiadacza rozliczeń w innych bankach. otwarcie rachunku pomocniczego nie wymaga zgody banku prowadzącego rachunek bieżący. Operacje dokonywane za pośrednictwem tego rachunku zazwyczaj ograniczają się do ściśle określonych celów np. wypłaty wynagrodzeń, rejestrowania transakcji z innymi bankami (co jednak nie jest regułą).
Rachunki lokat terminowych. Służą gromadzeniu czasowo wolnych środków, które posiadacz rachunku przechowuje w banku przez okres określony w umowie np. kilkumiesięczny, kilkuletni. Korzystają z nich zazwyczaj jednostki gospodarcze, które nie korzystają z pomocy kredytowej banku, a wręcz przeciwnie posiadają nadwyżki płynnych środków, które chcą ulokować na wyższy procent. Wkłady terminowe są bowiem wyżej oprocentowane od wkładów na rachunkach bieżących. Na tych wyżej oprocentowanych rachunkach mogą być gromadzone także różne fundusze o specjalnym przeznaczeniu.
Dla osób fizycznych banki prowadzą:
Rachunki oszczędnościowe. Banki otwierają rachunki oszczędnościowe osobom fizycznym i szkolnym kasom oszczędności w celu gromadzenia przez nie wkładów oszczędnościowych w złotych i walutach obcych. Dowodem zawarcia umowy rachunku oszczędnościowego może być książeczka oszczędnościowa lub inny dokument, ale zawsze i ich treści należy użyć wyrazu „oszczędnościowy”. Rachunki oszczędnościowe mogą być awista lub terminowe, ale najczęściej są prowadzone jako rachunki oszczędnościowo-rozliczeniowe, mogą być wspólne i dla małoletnich. Wpłaty i wypłaty mogą być dokonywane w gotówce lub bezgotówkowo, przy czym jego właściciel może dysponować wkładem osobiście lub przez pełnomocnika. Oprocentowanie rachunku oszczędnościowego może być stałe lub zmienne, w wysokości określonej umową o prowadzenie rachunku. Na rachunku oszczędnościowym nie powinny być dokonywane operacje dotyczące działalności gospodarczej właściciela rachunku. Wkłady gromadzone na tych rachunkach są w określonych granicach wolne od zajęcia na podstawie tytułów wykonawczych i są gwarantowane przez BFG, niektóre, określone prawem bankowym rodzaje wkładów są gwarantowane przez skarb państwa. Bank jest obowiązany wypłacić po śmierci wkładcy z jego rachunku oszczędnościowego kwotę pokrywającą koszty zwyczajowego pogrzebu osobie, która udokumentuje poniesienie wydatków. Wkładca może zlecić bankowi wypłacenie bez postępowania spadkowego po jego śmierci najbliższym krewnym ustawowo określonej kwoty.
Rachunki oszczędnościowo-rozliczeniowe. Zwykle zwany kontem osobistym. Jest rodzajem rachunku oszczędnościowego. Banki otwierają je osobom fizycznym, które zobowiązują się do przekazywania na ten rachunek swoich stałych przychodów pochodzących z wynagrodzeń, rent i emerytur itp. Służy do gromadzenia wkładów oszczędnościowych i przeprowadzania rozliczeń pieniężnych posiadacza z wyłączeniem rozliczeń z tytułu działalności gospodarczej. Posiadacz rachunku lub jego pełnomocnik może dysponować saldem rachunku, wywołując powstawanie salda debetowego, a także może korzystać w tym rachunku z przyznanego kredytu. Oddział banku może wykonywać stałe zlecenia płatnicze o charakterze periodycznym, np. opłaty telefoniczne, czynsze. Niektóre banki przyjmują zlecenia dokonania wypłat z tych rachunków za pośrednictwem bankomatów lub dokonują rozliczeń krajowych przeprowadzanych za pomocą kart płatniczych. Rachunek oszczędnościowo-rozliczeniowy jest w zasadzie rachunkiem awista, ale w niektórych bankach można blokować na subkontach tego rachunku kwoty stanowiące wkład terminowy.
Rachunki czekowe.
Rachunki bieżące.
Ponadto banki komercyjne otwierają i prowadzą inne rodzaje rachunków:
Rachunki skonsolidowane - zwane też rachunkiem koncentrycznym lub zintegrowanym. Jest to rodzaj rachunku bankowego przystosowany do potrzeb podmiotów gospodarczych o rozbudowanej sieci placówek. Jest to rachunek zbiorczy, na który automatycznie są przelewane środki z rachunków bankowych wskazanych placówek; możliwe jest pozostawianie na tych rachunkach określonego salda, a przelewanie nadwyżek na rachunek skonsolidowany (są one uzupełnieniem rachunków podstawowych bieżących i pomocniczych).
Rachunki „Escrow” - są to rachunki wspólne z innym podmiotem lub innymi podmiotami, służące do przechowywania środków pieniężnych oraz do przeprowadzania rozliczeń pieniężnych stosownie do zasad określonych w umowie.
Rachunki wspólne - uprawniające do dysponowania saldem rachunku przez współposiadaczy.
Rachunki walutowe - służą do przechowywania środków pieniężnych w walutach obcych. Najczęściej są to waluty wymienialne zwłaszcza dolary amerykańskie (USD), marki niemieckie (DM), franki francuskie (FRF), franki szwajcarskie (CHF) i funty brytyjskie (GBP). Na rachunkach walutowych „A” mogą gromadzić swoje oszczędności fizyczne osoby krajowe, stale mieszkających w Polsce, zaś rachunki walutowe „C” prowadzone są dla osób zagranicznych ( osób fizycznych mających stałe miejsce zamieszkania za granicą, osoby prawne, jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej, mające siedzibę za granicą).
Rachunki walutowe A - rachunki te dotyczą osób krajowych. Mogą je posiadać osoby fizyczne, stale mieszkające w Polsce. Wpłaty na te rachunki nie mogą pochodzić z dochodów uzyskiwanych z prowadzonej działalności gospodarczej, jak również wywóz wartości dewizowych z rachunku A może nastąpić tylko na cele nie związane z prowadzoną działalnością gospodarczą.
Rachunki walutowe C - mogą je posiadać tylko osoby zagraniczne, którymi zgodnie z przepisami są: (1) osoby fizyczne mające stałe miejsce zamieszkania za granicą; (2) osoby prawne zagraniczne oraz (3) jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej, które mają swoją siedzibę za granicą.
Rachunki zastrzeżone - służą do gromadzenie środków oraz przeprowadzania rozliczeń pieniężnych w walutach obcych. Rachunek zastrzeżony prowadzony jest dla osoby krajowej, dla której osoba zagraniczna dokonuje wpłat walut obcych pochodzących z tytułów upoważniających do transferu walut obcych za granicę. Zastrzeżenie polega na tym, że osoba krajowa może dysponować tymi środkami po spełnieniu warunków ustalonych przez zastrzegającego (osobę zagraniczną). Do tego momentu osoba krajowa może dysponować środkami zgromadzonymi na rachunku zastrzeżonym jedynie w imieniu i na rachunek zastrzegającego. Z rachunku zastrzeżonego mogą być dokonywane wypłaty, na rzecz osoby będącej właścicielem rachunku - osoby krajowej, za wykonane świadczenia na rzecz zastrzegającego.
Rachunki zagraniczne wolne - rachunki prowadzone przez bank krajowy dla osoby zagranicznej. Na tym rachunku osoby zagraniczna może gromadzić waluty obce oraz złote otrzymane od osób krajowych za importowane przez nie towary i usługi. Z rachunku zagranicznego wolnego osoba zagraniczna może opłacać zobowiązania wobec osób krajowych za otrzymane (importowane) z Polski towary i usługi. Instytucja rachunku zagranicznego wolnego umożliwia włączenie za jego pośrednictwem waluty polskiej do rozliczeń zagranicznych.
Rachunki kredytowe - służące do ewidencjonowania stopnia wykorzystania i spłaty kredytu. Wykorzystanie kredytu (obciążenie rachunku) może polegać na przelaniu jego kwoty z rachunku kredytu na rachunek bieżący kredytobiorcy (uznanie rachunku bankowego), albo na dokonaniu wypłaty bezgotówkowej, rzadziej gotówkowej, bezpośrednio z rachunku kredytu. Wykorzystanie kredytu może nastąpić jednorazowo lub w transzach kredytu, zawsze jednak w granicach umownego limitu kredytu. Spłata kredytu następuje przez jednorazowe uznanie rachunku kredytu lub w umownych ratach spłat.
Rachunki depozytowe - nazywane także inwestycyjnymi, otwierają bankowe biura maklerskie posiadaczom papierów wartościowych. Konieczność posiadania rachunku depozytowego wynika z przyjętej w Polsce metody posługiwania się papierami wartościowymi. Nabywca nie posiada ich w postaci materialnej, lecz w postaci świadectwa depozytowego, będącego dowodem ich posiadania. Na rachunku depozytowym papierów wartościowych ewidencjonuje się nabyte przez klienta papiery wartościowe oraz transakcje kupna i sprzedaży tych walorów. Dla tych rachunków bank równolegle prowadzi rachunek depozytu pieniężnego, służący gromadzeniu środków przeznaczonych na finansowanie obrotu papierami wartościowymi. Rachunek ten jest otwierany automatycznie z chwilą otwarcia rachunku depozytowego papierów wartościowych. Zapisy dokonywane są w momencie wniesienia wpłaty lub dywidendy, czy zasilenia rachunku środkami pochodzącymi ze sprzedaży papierów wartościowych klienta. Z tego rachunku dokonuje się wypłat na zakup papierów wartościowych, pokrywa prowizje maklerskie oraz różne opłaty i koszty. Właściciel może wycofać z tego rachunku pieniądze, gdy podejmuje zyski lub zmniejsza lokaty w papierach wartościowych.
Rachunki NOSTRO - jest to rachunek, jaki dany bank posiada w innym banku w kraju lub za granicą. Bank który prowadzi taki rachunek nosi nazwę korespondenta.
Rachunki LORO - jest to rachunek, jaki dany bank otworzył i prowadzi w swoich księgach dla innego banku.
Z umowy rachunku bankowego wynikają dwie funkcje, tzn. funkcja rozliczeniowa i funkcja przechowawcza. Przez umowę rachunku bankowego bank zobowiązuje się względem posiadacza rachunku do przechowywania jego liczby jednostek pieniężnych i przeprowadzenia na jego zlecenie rozliczeń pieniężnych.
Przy założeniu, że za przechowywane środki pieniężne bank zobowiązany jest zapłacić deponentowi, można wyróżnić funkcję oszczędnościową.
Biorąc pod uwagę, iż w momencie korzystania z kredytu także zakładany jest rachunek klientowi, to wyróżniamy funkcję kredytową.