Wojna trzydziestoletnia (1618 - 1648)

1. Najważniejsze aspekty wojny trzydziestoletniej i jej istota.

- konflikt lokalny: antyhabsburskie powstanie narodowe w Czechach

• wojna domowa w Rzeszy Niemieckiej: konflikt cesarza z większością książąt

• wojna religijna katolików z protestantami

• konflikt ekonomiczny: „starły się siły feudalne, reprezentowane przez obóz habsbursko - katolicki z siłami popierającymi tworzenie się gospodarki kapitalistycznej”

• konflikt o zasięgu ogólnoeuropejskim ▪ ze względu na uczestnictwo w wojnie trzydziestoletniej innych państw (spoza Rzeszy

Niemieckiej): Szwecji, Danii, Francji, Holandii, Hiszpanii, Siedmiogrodu

▪ ze względu na wojny towarzyszące wojnie trzydziestoletniej, pośrednio z nią powiązane (wojna

Hiszpanii z Francją, wojna Hiszpanii z Holandią, wojna Rzeczpospolitej z Turcją w l. 1620 -

1621, wojna Rzeczpospolitej ze Szwecją w l. 1626 - 1629)

Istota wojny trzydziestoletniej

- z wojny lokalnej (powstanie w Czechach) przekształciła się w konflikt ogólnoniemiecki (obejmujący

zasięgiem cały obszar Rzeszy Niemieckiej), a następnie w ogólnoeuropejski

- wojna trzydziestoletnia szybko utraciła charakter wojny religijnej, ponieważ:

▪ katolicka Francja poparła książąt protestanckich

▪ niektórzy książęta protestanccy od pewnego momentu (np. Wettinowie z Saksonii) stanęli po stronie katolickiego

cesarza

▫ katolicki władca Bawarii od pewnego momentu stanął przeciw cesarzowi

▪ wojska szwedzkie łupiły i niszczyły zarówno obszary zamieszkałe przez katolików jaki i protestantów

2. Przyczyny wojny trzydziestoletniej.

• dążenie książąt Rzeszy Niemieckiej do poszerzenia zakresu niezależności wobec cesarza (z dynastii Habsburgów)

• dążenie Habsburgów do przekształcenia Rzeszy Niemieckiej w scentralizowaną monarchię absolutną, o jednolitym obliczu wyznaniowym (katolickim)

• dążenie Szwecji do uzależnienia północnej części Rzeszy Niemieckiej (krajów Rzeszy w rejonie Bałtyku i Morza Północnego), przejęcia kontroli nad ujściem Odry, Łaby i Wezery, osłabienia pozycji Habsburgów w Rzeszy

• dążenie Francji do osłabienia pozycji Habsburgów w Rzeszy Niemieckiej oraz w Europie

• zawiązanie dwóch przymierzy Unii Protestanckiej w 1608 r. (książęta protestanccy z księciem Palatynatu Fryderykiem na czele) i Ligi Katolickiej w 1609 r. (Habsburgowie, książęta katoliccy)

• antagonizmy religijne katolików i protestantów w Rzeszy

• wsparcie dla unii protestanckiej Danii, Szwecji, Siedmiogrodu, Holandii, Francji

• wsparcie Hiszpanii dla ligi katolickiej

• sytuacja w Czechach: dążenie Habsburgów do rekatolizacji Czech i wprowadzenia w nich absolutyzmu, ustanowienie arcyksięcia Ferdynanda (zagorzałego zwolennika kontrreformacji i absolutyzmu) sukcesorem cesarza Macieja I, odebranie Czechom swobody wyznania przez Habsburgów, dążenie stanów czeskich (szlachty i mieszczaństwa) do detronizacji Habsburgów,

• defenestracja praska jako bezpośrednia przyczyna wojny (23 V 1618): wyrzucenie przez okno (zamku na Hradczanach) namiestników cesarza przez przedstawicieli stanów czeskich

3. Etapy wojny trzydziestoletniej

1. Czeski okres wojny trzydziestoletniej (1618 - 1620)

- antyhabsburskie powstanie w Czechach,

• powołanie na tron czeski przywódcy unii protestanckiej księcia Palatynatu Fryderyka („zimowy król”)

• antyhabsburskie przymierze Fryderyka z księciem Siedmiogrodu Gaborem Bethlenem

• oblężenie Wiednia przez wojska Gabora Bethlena (XI 1619)

• pomoc dla Habsburgów króla Polski Zygmunta III Wazy: wysłanie „lisowczyków” (oddziałów lekkiej jazdy pułkownika Aleksandra Lisowskiego, słynących z grabieży i okrucieństwa) do Siedmiogrodu, w celu skłonienia Gabora Bethlena do wycofania się spod Wiednia (wydarzenie to przeszło do historii jako tzw. pierwsza odsiecz Wiednia)

• znaczenie bitwy pod Białą Górą (8 XI 1620): stłumienie przez wojska habsburskie czeskiego powstania, klęska „zimowego króla”, rekatolizacja Czech, likwidacja przez Habsburgów odrębności Czech, represje wobec uczestników powstania (wyroki śmierci, konfiskaty majątków), , zmniejszenie liczby ludności w Czechach w okresie wojny trzydziestoletniej z 4 do 1 mln., zanik czeskiej szlachty (większość czeskich rodów szlacheckich wymarła), odtąd Czesi to naród mieszczańsko - chłopski, co miało istotny wpływ na ich kulturę i cechy świadomości narodowej (np. pragmatyzm polityczny, unikanie postaw politycznych, które prowadzą do klęski)

2. Duński okres wojny trzydziestoletniej (1625 - 1629)

- interwencja zbrojna króla Danii Chrystiana IV po stronie książąt protestanckich

- pokonanie wojsk duńskich przez wojska Habsburgów dowodzone przez Albrechta Wallensteina

3. Szwedzki okres wojny trzydziestoletniej (1630 - 1635)

- polityka zagraniczna Szwecji w dobie kanclerza Axela Oxenstierny

- wyprawa króla Szwecji Gustawa Adolfa do Niemiec i bitwa pod Lutzen (16 XI 1632):

zwycięska dla Szwedów bitwa, ale ich król stracił w niej życie, po śmierci Gustawa Adolfa wojska

szwedzkie ponoszą klęski

- panowanie w Szwecji Krystyny (1632 - 1654)

D. Francuski okres wojny trzydziestoletniej (1635 - 1648)

• antyhabsburska polityka kardynała Richelieu i wsparcie katolickiej Francji dla unii protestanckiej

• dążenie Francji do uzyskania nabytków terytorialnych w Alzacji

4. Rola Albrechta von Wallensteina w okresie wojny trzydziestoletniej: najwybitniejszy dowódca

wojskowy Habsburgów w okresie wojny trzydziestoletniej pochodził ze zniemczonej czeskiej

rodziny szlacheckiej, podr., s. 123

5. Wojna Hiszpanii z Holandią (towarzysząca wojnie trzydziestoletniej): zob. obraz Velasqueza

Poddanie Bredy, podr., s. 122

6. Pokój westfalski z 1648 r. kończący wojnę trzydziestoletnią - traktaty pokojowe w Munster i Osnabruck

• nabytki terytorialne Francji: część Alzacji oraz biskupstwa Metz, Toul, Verdun

• podział Pomorza Zachodniego (w wyniku wygaśnięcia dynastii książąt zachodniopomorskich w 1637 r. w osobie księcia Bogusława XIV) między Szwecję (ujście Odry, Szczecin, wyspy Rugia, Uznam, Wolin) i Brandenburgię (Pomorze Kołobrzeskie)

• nabytki terytorialne Szwecji: Pomorze Zachodnie z ujściem Odry, ze Szczecinem, wyspami Rugią, Uznam , Wolin, ujście Łaby i Wezery (dawne biskupstwa Bremen i Verden)

• nabytki terytorialne Brandenburgii: Pomorze Kołobrzeskie

• nabytki terytorialne Saksonii: Łużyce

• poszerzenie zakresu niezależności książąt wobec cesarza (uzyskują niezależność w polityce zagranicznej, nie mogą tylko zawierać przymierzy przeciw cesarzowi)

• ograniczenie zakresu obowiązywania zasady „kogo kraj, tego religia” (zmiana wyznania książąt Rzeszy nie powoduje obowiązku zmiany wyznania przez ich poddanych)

• uznanie przez Habsburgów niepodległości Holandii Szwajcarii

7. Skutki i znaczenie wojny trzydziestoletniej

• ogromne zniszczenia wojenne i spadek liczby ludności Niemiec o ponad jedną trzecią (spadek liczby

ludności wsi o 40%, ludności miast o 33%)

• utrata znaczenia w Rzeszy Niemieckiej cesarzy z dynastii Habsburgów na rzecz książąt, którzy uzyskali pozycję niemal suwerennych władców (chodzi zwł. o władców Brandenburgii z dynastii Hohenzollernów, Saksonii z dynastii Wettinów, Bawarii z dynastii Wittelsbachów)

• umocnienie pozycji Habsburgów w Czechach

• zakończenie wojny trzydziestoletniej kończy w historii Niemiec okres wojen religijnych i prześladowań z powodu wyznania

• wzrost znaczenia Francji w Europie

• wzrost znaczenia Szwecji w basenie Morza Bałtyckiego i Morza Północnego (Szwecja staje się jednym z europejskich mocarstw)

• osłabienie znaczenia Hiszpanii w europejskich stosunkach międzypaństwowych (Hiszpania przestaje być mocarstwem)

8. Rzeczpospolita wobec wojny trzydziestoletniej (temat: Rzeczpospolita w okresie panowania Zygmunta III i W. IV)

• konflikt między polską a szwedzką linią Wazów (oraz względy wyznaniowe) powoduje poparcie Zygmunta III Wazy dla Habsburgów (np. wyprawa „lisowczyków” do Siedmiogrodu)

• przekazanie przez Habsburgów (pod zastaw długów) księstwa opolsko- raciborskiego królowej Marii Ludwice, żonie króla Polski Władysława IV, rządy Marii Ludwiki w księstwie opolsko - raciborskim w latach 1646 - 1666

2

---