Jasienica Rzeczpospolita obojga narodów, 1

Uwaga: numeracja na dole strony. Indeks os�b znajduje si w trzeciej czci Rzeczypospolitej Obojga Narod�w.

Rzeczpospolita obojga narod�w

Pawe Jasienica

Srebrny wiek

STAN POSIADANIA

Kr�l umar przez potomka: tak si Bogu zdao,

Aby si ku lepszemu w tej Koronie miao.

Nie zostawi potomka, lecz wolno zostawi...

Jan Guchowski, Interregnum, 1572 r.

Kr�tko trwa zamt w Knyszynie. - Znaleli si tacy, co powcignli rozhulan kamaryl dworsk. W par dni po zgonie kr�lewskim godnie przybrane zwoki Zygmunta Augusta znalazy si na katafalku ustawionym w sali zamkowej. Wtajemniczeni swobodnie opowiadali przybyszom, e zdobica gow nieboszczyka korona jest klejnotem zastpczym, pochodzi z zagranicy, z Wgier. Rok wczeniej ostatni z Jagiellon�w otrzyma by j w spadku po wadcy tego kraju, a wasnym siostrzecu, Janie Zygmuncie z rodu Zapoly�w.

Strzegcy Wawelu dostojnik polski stanowczo odm�wi wydania prawdziwych insygni�w monarszych. Dynastia wygasa, rozpoczynao si przesilenie, kt�rego konieczno od lat caych trwoya obywateli. Naleao si strzec, zapobiega wszelkiej moliwoci uzurpacji. Zamknity na klucz skarbiec wawelski by naprawd najwaciwszym miejscem dla korony Piast�w i Jagiellon�w.

Nieuchronn rzeczy kolej musiaa ona wkr�tce spocz na skroniach cudzoziemca. Najprostsza i najbardziej logiczna droga bya przed krajem zamknita. Zamiar powoania na tron rodaka zalicza si do piknych moe, lecz niezbyt rozumnych mrzonek. Swojskie to sowo oznaczao bowiem w�wczas w Warszawie i w Krakowie jedno, w Olicie za, Perejasawiu, a nawet w Grudzidzu za kadym razem co zupenie innego.

Drugi paragraf uchwalonej w roku nastpnym ustawy zasadniczej zaczyna si od s�w: „A i w tej zacnej koronie [czyli pastwie] narodu polskiego, litewskiego, ruskiego, inflanckiego i innych..."

Zwaszcza to „innych" wymaga dzi komentarza.

Najlepszy z �wczesnych publicyst�w, Jan Dymitr Solikowski, tumaczy szlachcie, e jeliby si nawet udao cudem jakim przerobi Polaka i Litwina

w jedno, to zgodny ich gos te nie wystarczy, bo Prusak stanie okoniem i nie da sobie narzuci decyzji. Taki r�wnie Prusak, kt�ry si nazywa Dziayski, uznaje za jzyk macierzysty polszczyzn i nie lubi Niemc�w.

Nie wolno byo wywysza jednej prowincji kosztem innych, niweczy r�wnowagi mozolnie wytworzonej prac stuleci. W pastwie, kt�re zar�wno swoi, jak obcy do beztrosko zowi dzi „Polsk", przypominajc sobie czasem co najwyej o Litwie, w pastwie tym u schyku doby jagielloskiej najpotniejsza magnateria to bya sama szczera Ru prawosawna. Wr�d najwielmoniejszych prym dzieryli Ostrogscy, Zbarascy i Succy, wywodzcy swe zatwierdzone przez uni lubelsk tytuy ksice jeli nie od Ruryka, to przynajmniej od potomk�w Giedymina. Ostrogscy z Zasawskimi, a Zbarascy z Winiowieckimi tworzyli waciwie te same rody, i to liczc po mieczu! Po nich dopiero szli Radziwiowie ze swymi ogromnymi wociami wok� Bir, Oyki, Niewiea, Szydowca, Pacanowa oraz ze wieutk mitr otrzyman od cesarza. Im gbiej w d�, tym rojniej byo na drabinie owej hierarchii od koroniarzy, Polak�w waciwych, kt�rzy w tym czasie czuli si w renesansowej Europie jak u siebie w domu i uznani ju przez ni zostali za nar�d kulturalnie dojrzay.

Mogli - owszem - kniaziowie Winiowieccy przyjmowa jzyk polski i obyczaj, w przyszoci nawet wiar zmieni na acisk. Nie mogliby uzna za Miociwego Pana p�panka z Korony, na kt�rego nawet zbiedniali Woronieccy spogldali z g�ry, jako na takiego, co si nie wywodzi od starodawnych dynast�w, a pod wzgldem stanu r�wny jest byle szlachetce znad widra.

Polska waciwa znajdowaa si pod�wczas u szczytu swej historii. Politycznie rzecz biorc, stanowia cz skadow pastwa, kt�re wedug mocno uproszczonej arytmetyki wspaniale nazywano Rzeczpospolit Obojga Narod�w. Dwa r�wnorzdne podmioty zawary w Lublinie ostateczn uni - std miano. Ale wszyscy przecie zdawali sobie spraw, e narod�w w prawdziwym tego sowa znaczeniu liczy Rzeczpospolita trzy. I jeli nawet utosamiano Biaoru z Litw, to nikt nie negowa przez to istnienia Rusi. Szybko przyblia si dzie, w kt�rym pi�ro skryby sejmowego wpisa miao do oficjalnego dokumentu imi Ukrainy. Na razie wojew�dztwo ze stolic we Lwowie, obejmujce kasztelanie lwowsk, halick, przemysk i sanock, zwao si urzdowo wojew�dztwem ruskim.

Kwestia Ukrainy-Rusi to najtrudniejsze i najtragiczniejsze z ,,wyzwa" rzuconych nam przez histori. Unia lubelska jeszcze mu nie sprostaa. Wyznaczya tylko drog, po kt�rej naleao i - pod grob kary mierci.

Wielu byo p�niej takich, co w pastwie rozcigajcym si od Midzyrzecza i Bdzina a po Dzikie Pola i Poock upierali si widzie jedynie Polsk. Wedug nich Wilno i Kij�w posiaday t sam rang polityczn co Sandomierz, Kalisz albo i Sieradz. Tytuem do chway miao by stworzenie jednolitego imperium, wspomnienie o nim skarbem bez ceny. Zwolennicy takich pogld�w szli waciwie w jednym szeregu z ludmi, kt�rzy imperializm oraz zaborczo uznawali za najcisze z grzech�w lechickich. Gosy niefortunnych chwalc�w i zbyt pochopnych prokurator�w zleway si w jeden faszywy ch�r.

G�wn w czasach popiastowskich zasug polsk wobec historii kontynentu by udzia w stworzeniu pierwszego w dziejach Europy pastwa wielu narod�w, wiar i kultur. Polska wsp�pracowaa w tej mierze z Litw i Rusi, lecz bez wtpienia bya naczelnym, upartym i wytrwaym budowniczym wsp�lnego domu, walnym jego wspornikiem czy fundamentem, a ze wzgldu na gciejsze zaludnienie, wyszy poziom kultury i cywilizacji materialnej take i przodownikiem. Gdyby kiedykolwiek odm�wia ponoszenia ciar�w, wschodnia ciana owego gmachu runaby od razu. Polska nie moga ani si wycofa, ani narzuci Rzeczypospolitej swej dyktatury, osadzajc na tronie Polaka. Droga na Wawel bya przed nim niemal hermetycznie zamknita, a to dlatego wanie, e Korona faktycznie przewodniczya pastwu i za rzd�w litewskiej dynastii. Jeszcze jeden krok w kierunku wadzy, a wiee szwy mogy puci.

W wierwiecze po wyganiciu Jagiellon�w wiele zamieszania narobi projekt swoistej wymiany dostojnik�w, o kt�rym si jeszcze powie obszerniej. Litwin zosta mia biskupem krakowskim, koroniarz wileskim. Pierwsz poow planu urzeczywistniono bez zbytnich trudnoci, drugiej nie wykonano nigdy - pomimo protekcji ze strony kr�la, a nawet papiea. Kardyna Jerzy Radziwi do Krakowa poszed, Bernard Maciejowski - p�niejszy prymas do Wilna nie trafi. Tak si dziao z urzdem duchownym, z natury noszcym cech pewnego kosmopolityzmu. C� by si sta mogo, gdyby sp�r dotyczy dygnitarstwa wieckiego, przeznaczonego dla swoich!

Dozorca Wawelu, kt�ry w roku 1572 tak pilnie strzeg insygni�w koronacyjnych, niezbyt si pewnie obawia zamachu stanu ze strony obywateli bdcych rodowitymi Polakami.

W dobie rozpoczynajcego si bezkr�lewia najwiksza trudno dorana stanowia cen najwikszej zdobyczy i zasugi wobec historii. Kandydata na tron naleao szuka wr�d obcych. Magnaci litewscy stanowczo go sobie yczyli, ruscy dopiero z czasem myle zaczli o koronie dla siebie. Fakty posiadaj wymow nieodpart.

Pierwszym krajowym pomazacem zosta w Rzeczypospolitej Micha Korybut Winiowiecki, Ukrainiec z pochodzenia. Ale to si stao a u schyku nastpnego stulecia.

Zaraz po zgonie Zygmunta Augusta drobiazg publicystyczny j przekonywa, e nie warto obiera adnego z rodak�w, bo „gdy sowa zjastrzbieje, chce wyej lata ni sok�". P�niej, kiedy czas zatar kontury wspomnie, a na tronie umocia si nowa i wcale niefortunna dynastia, tdzy nawet pisarze zwalali odpowiedzialno na wrodzon rzekomo Polakom zazdro, kt�ra zagrodzia drog swoim. Tak zupenie jak gdyby zawi i zajado w walce o pierwszestwo nie byy stanow wprost cech arystokracji wszystkich czas�w i narod�w. Ale w samej chwili pr�by, kiedy kraj stan wobec koniecznoci dokonania pierwszej w swych dziejach wolnej elekcji, praktycy i myliciele godni tego miana liczyli si z rzeczywistoci. To znaczy z bogactwem struktury wewntrznej Rzeczypospolitej, pastwa, kt�re nie znao jednolitoci etnicznej i nie uznawao zasady dominacji jednego narodu nad innymi. Pastwa, kt�re nigdy nie stanowio imperium, byo bowiem jego zaprzeczeniem federacj.

Poprzedni tom tego cyklu zawiera wiele ujemnych uwag o postpowaniu magnat�w litewskich. Trudno zaprzeczy - dalekowzrocznoci ci ludzie si nie odznaczali. Cechowa ich przerost ambicji i aosny woluntaryzm, do typowy dla rodowisk pozbawionych gbszych tradycji kulturalnych. Nie umieli uzna dyktatury fakt�w, wyobraali sobie, e chcenie ludzkie zdolne jest odmieni rzeczywisto materialn. Wskutek tego nie dbali o wzmocnienie jedynej prawdziwej podpory Litwy, to znaczy Polski, nie byli zdolni do wysnucia susznych wniosk�w z dowodnie wykazanej prawdy, e bez pomocy ze strony Korony Wielkie Ksistwo ulegnie Moskwie.

Rejestru grzech�w poprzedni tom nie wyczerpa, u wstpu do niniejszego trzeba jednak dokona rachunku zasug. Dopiero teraz przysza po temu pora, omawiamy wszak sprawy, kt�re si dziay w trzy lata zaledwie po unii lubelskiej.

Magnaci litewscy nie zawiedli w tym, co im nakazywaa mio ojczyzny. Ustrzegli jej odrbnoci. Radziwiowie brali w wieczyste wadanie wielkie latyfundia w Polsce, zostawali jej dostojnikami, grywali na Wawelu pierwsze skrzypce. Nigdy aden z nich od Litwy si plecami nie odwr�ci, nie zapar si jej. Litwinem by nie przesta. Ile wymowy w jednym zdaniu listu, kt�ry Mikoaj Rudy napisa raz po polsku do Zygmunta Augusta: nie pokazuj, Wasza Kr�lewska Mo, tego mojego skryptu swym sekretarzom, bo oni s Polakami, a ja Litwin!

Ziemiastwo Wielkiego Ksistwa te strzego odrbnoci, a do finau w postaci unii

pragno doj drog kr�tsz, oszczdzajc czas. Ale w �wczesnej stratygrafii spoecznej liczyo si przede wszystkim zdanie potentat�w. Dlatego twierdzi mona, e postawa litewskich Gasztod�w i Radziwi�w, biaoruskich Chodkiewicz�w i Sapieh�w oraz rozumna skonno wikszoci Polak�w do kompromisu stworzyy federacj. Pomysy zwykego wcielenia Litwy do Polski zostay przekrelone, Wielkie Ksistwo nie utracio wasnego bytu ani oblicza.

Po unii lubelskiej nabra wyrazistoci pewien proces dziejowy, kt�ry pikne by wzbogaci map kultury europejskiej, gdyby nie pad ofiar katastrof wojennych i politycznych. W Wielkim Ksistwie Litewskim tworzya si i krzepa nowa, wieloplemienna narodowo. Istniejce wci pastwo stwarzao nacj. Zwykle tak bywa w historii.

Niechaj nikogo nie myli polszczyzna, kt�r biegle i coraz to lepiej wadali Radziwiowie czy Hlebowiczowie., Jzykiem urzd�w i prawa, jzykiem pastwowym pozostawa w Wilnie ruski, prabiaoruski - powiedzielibymy dzisiaj. Ogromna wikszo tamtejszego ludu posugiwaa si nim od dziecistwa a do zgonu.

W styczniu 1576 roku biskupem mudzkim zosta ksi Melchior Giedroy. Znalaz w diecezji stan rzeczy niezbyt wesoy: siedmiu ksiy katolickich oraz powrotne pogastwo. Zbor�w kalwiskich byo wtedy na owym terytorium r�wno czterdzieci. Radziwiowie birascy przyjli wyznanie helweckie i to rozstrzygno na pewien czas o religijnym obliczu kraju. Giedroy zabra si do pracy od podstaw - na wz�r swego poprzednika sprzed dw�ch stuleci. Organizowa misje, udziela chrztu osobom dorosym. Wadysaw Jagieo przeoy by ongi g�wne modlitwy chrzecijaskie na jzyk swego ludu. Teraz Melchior Giedroy ruszy przetartym tropem, ale na wyszym poziomie. Nie poprzesta na wyszukiwaniu duchownych m�wicych po litewsku. Nam�wi ksidza Mikoaja Dauksz do przetumaczenia na t mow katechizmu Ledesmy oraz Postylli Jakuba Wujka. Z wasnej szkatuy pokry koszty druku.

y jeszcze Zygmunt August, kiedy podczas najgortszych debat o dokoczenie unii nieznany mistrz odbi i rozpowszechni broszur publicystyczn Rozmowa Polaka z Litwinem o wolnoci i niewolej. Autorem jej by zapewne Augustyn Rotundus Mieleski, w�jt wileski i gorcy patriota Wielkiego Ksistwa, rdzenny Lach z Wielunia. Opowiadajc o czasach pradawnych, pogaskich jeszcze, powt�rzy on powszechn wida pod�wczas opini, e odkd ,,ja si Litwa po rusku m�wi" - ,,bo Ru byli bojowi i ozdobni a wdziczni u Litwy ludzie" - jej wasny jzyk ,,nie by uyteczny, jedno tu nad tym morskim brzegiem, gdzie teraz Prusy, mod, Inflanty, a po Wili".

Unia lubelska okrelia nowe granice Wielkiego Ksistwa. Na poudniu sigay one za Prype. Litewski w �wczesnym pojciu by Pisk, Mozyrz i Dawidgr�dek. Przychodzce z Krakowa do tego kraju dokumenty monarsze nieodmiennie zaczynay si od s�w: „My, Booju Miostju Korol Polski, Wieliki Knia Litowski y Ruski, Kniazie Pruskoje y omoyskoje..."

Kiedy ucichy ju haasy pierwszych bezkr�lewi, Janusz Zbaraski - wielki pan na Rusi poudniowej - j zabiega o wojew�dztwo wileskie. Odm�wiono mu, bo nie by w Wielkim Ksistwie „indygen", czyli obywatelem. Najwysze godnoci nad Wili stay za to otworem dla Benedykta Woyny, szlachcica z Miszczyzny, kt�ry tak samo jak Zbaraski dopiero co porzuci prawosawie. Caa Rzeczpospolita uznawaa go zgodnie za prawdziwego Litwina i on sam tak czu.

Do nacjonalistycznych obd�w XIX i XX stulecia byo wtedy jeszcze daleko. Litwa etniczna dawaa Wielkiemu Ksistwu nazw, lecz nie stanowia jego wycznej treci. Zaliczaa si do ywych owego tworu skadnik�w. Podobnie dziao si z Polsk, kt�rej imienia i swoi, i obcy uywali czasem dla oznaczenia caej Rzeczypospolitej. Dawna domena Piast�w bya take czonem federacji. Wdaa si w pr�b tw�rcz, trudn i na razie uwieczon powodzeniem.

Dyskryminacji narodowej, ksenofobii, narzucania przemoc jakiejkolwiek bd mowy Rzeczpospolita nie znaa. Oryginalna to bya, na uwag, szacunek i podziw nawet zasugujca budowla. Pastwo skadajce si z dw�ch r�wnorzdnych politycznie prowincji wkr�tce miao znowu powikszy sw�j obszar, czynic nabytki na korzy Litwy, przybliy si do oszaamiajcej liczby miliona kilometr�w kwadratowych. Wielkie Ksistwo, kt�re zachowao wasne godnoci wszelkich szczebli oraz skarb, stanowio osobn cao gospodarcz. Jego obywatele poczuwali si do odrbnoci narodowej, kt�rego to prawa nikt pod socem im nie zaprzecza, odczuwali sw�j wasny, litewski patriotyzm. Na tym, niestety, nie poprzestajc szli dalej drog, kt�ra ostatecznie miaa ca Rzeczpospolit zaprowadzi do katastrofy: przypisywali sobie przywilej samodzielnego dziaania w polityce zagranicznej, potrafili pomija w tej mierze wol i zdanie sfederowanej Korony, kt�ra te niekiedy chadzaa samopas.

Imponujca budowla nie bya jeszcze naleycie wykoczona.

Ta sama prawda odnosia si do Korony. Po unii lubelskiej spczniaa ona o spolszczone ju cakiem Podlasie (kt�rego wojewod pozosta Litwin, Mikoaj Kiszka),

lecz take o Woy i ca w og�le Ukrain. W Gdasku oraz w Inflantach mieszkali Niemcy, rozumnie pozostawieni przez Zygmunta Augusta „przy niemieckim ich magistracie". Sejmik Prus Kr�lewskich obradowa w Grudzidzu po polsku, lecz wytrwale a zazdronie strzeg autonomicznych uprawnie regionu.

W Knyszynie - na pograniczu Korony i Litwy - zmar ostatni mski przedstawiciel dynastii, pod rzdami kt�rej scalia si wieloplemienna mozaika. „Nie zostawi potomka, lecz wolno zostawi." Pobdzimy odnoszc ten ostatni rzeczownik do samych tylko przywilej�w stanowych szlachty. Podczas bezkr�lewia Wilno pilnie zwaao, by nie zosta czasem „zaniechan i zaniedban nar�d nasz i wszystko Wielkie Ksistwo Litewskie". Chodzio take o wolno, czyli o r�wnouprawnienie narod�w.

Ludzie umiejcy myle politycznie, w subie publicznej zaprawieni, wzruszali ramionami na prostoduszne pomysy osadzenia na tronie „Piasta". Naleao powoa takiego wadc, kt�rego osoba nie obraaaby uczu adnego z uczestnik�w federacji.

By rok 1572. Nie po�k jeszcze pergamin, na kt�rym spisano w Lublinie akt ostatecznej unii. Kolory pieczci woskowych wieciy wieo. Nowe formy zwizku pastwowego liczyy sobie r�wno trzy lata i jeden tydzie. W lipcu podpisano ugod, w lipcu r�wnie zamknito powieki ostatniemu z Jagiellon�w.

W 1572 roku umar r�wnie Andrzej Frycz Modrzewski. Mikoaja Reja pochowano trzy zimy wczeniej. Nazwiska pisarzy, symbolizujce wielki przeom, przechodziy ju do historii, polska tradycja kulturalna wzbogacaa si, tw�rczo trwaa. Jan Kochanowski porzuci wanie ycie dworskie, przeni�s si na wie. Jeszcze wtedy nie byo Tren�w, Psaterza, Sob�tki. Liczne drukarnie Europy przywyky toczy utwory Polak�w. Przed dwudziestu laty modziutki Stanisaw Warszewicki herbu Paprzyca - syn podsdka liwskiego, Jana - spowodowa by na Zachodzie sensacj literack. Przetumaczy z greckiego na acin Etiopiki Heliodora, romans z III wieku po Chrystusie, gony ongi i lubiany w Bizancjum. Teraz wznowienia, przyswojenia obcym jzykom, przer�bki i adaptacje popyny strumieniem. Inny Mazowszanin - Stanisaw Iowski — udostpnia czytajcemu og�owi utwory Dionizjusza z Halikarnasu, Bazylego Wielkiego. Lecz kiedy przetumaczy na acin i wyda traktujce o sztuce wymowy dzieo Demetriusza z Faleronu, dozna niemiego zapewne zaskoczenia. Dokadnie w tym samym roku ukaza si w Padwie inny przekad teje rozprawy. Autorem jego by niejaki Franciszek Masowski. Bardzo oryginalnego zadania podj si mia wkr�tce Krzysztof Warszewicki, przyrodni brat Stanisawa.

Przetumaczy z woskiego na acin traktat Paola Parato Delia perfettione delia vita politica. Do pracy zabra si za zgod, a podobno i na prob autora. Dziwne zjawisko: traktat italskiego teoretyka wyraony mow Cycerona przez kogo, kto pochodzi z Warszewic pooonych w okolicach G�ry Kalwarii (po drugiej stronie Wisy, na wprost Czerska). Ksika Marcina Kromera, powicona pochodzeniu i obyczajom Polak�w, ukazaa si najpierw w Bazylei, wzbudzia zainteresowanie, bya czytana. Dostarczaa wiadomoci Francuzom i Wochom pisujcym o naszym kraju.

Tak wygldao, jakby zachodnia poa federacji jagielloskiej ju na dobre umiecia si wr�d tw�rc�w i rozdawc�w wartoci powszechnych.

Na wschodzie, w Wielkim Ksistwie, wiek mski i wysok godno marszaka osign pod�wczas czowiek, kt�ry pierwszy z Litwin�w napisa mia ksik nie lkajc si pr�by czasu. Podr� do Ziemi witej, Syrii i Egiptu Mikoaja Krzysztofa Radziwia z przydomkiem Sierotka po upywie czterystu lat bez maa nadaje si do czytania, pasjonuje i wiadczy. O tym mianowicie, e dla ojczyzny autora koczy si ju okres biernoci kulturalnej. Litwa wydaa artyst, kt�rego na pewno nie powstydziaby si i Francja �wczesna.

Radziwi napisa sw Podr� po polsku. Niewaciwie rozumiejc ten niesporny fakt zalicza si owo dzieo do literatury po prostu polskiej, bez ceremonii gwacc uczucia autora, kt�ry nigdy si za Lacha nie uwaa i jak najwyraniej powiedzia to w swym utworze. Uproszczone, prymitywne skale naszego wieku przeszkadzaj w ocenie bogactwa dawnej historii. Jzyk Podr�y to polszczyzna bezbdna i pikna, ale w istocie swej, w yciowej roli odmienna od tej, z kt�rej stworzona jest Odprawa post�w greckich. To tylko domowy, towarzyski i polityczny jzyk litewskiego magnata i patrioty. Sprawne narzdzie dziaania artystycznego, lecz nie deklaracja narodowa.

Radziwi Sierotka by wrogiem unii lubelskiej, dy do skasowania jej postanowie. Grubo przekraczajc granice rozsdku nie cofn si przed potajemnym ukadem, kt�ry m�g powanie naruszy zwizek pastwowy. Wspomni si jeszcze o tym.

Znowu si okazuje, e dojrzao kulturalna potrafi wyprzedza polityczn. Pisarz europejskiej miary w materii stanu postpowa jak dziecko. Wzbudzi politowanie we woskim dyplomacie, z kt�rym spiskowa. Razem z Sierotk dziaa wtedy magnat litewski nie parajcy si pi�rem. Prymitywizm mylenia politycznego nie wynika wic z naiwnoci artysty. Wci jeszcze cechowa, niestety, przyw�dc�w Wielkiego Ksistwa.

W siedemnacie lat po zgonie Zygmunta Augusta pewien kasztelan smoleski wygosi mia w Warszawie mow sejmow, kt�ra dochowaa si do naszych czas�w w postaci celowo znieksztaconej. Warto jednak przytoczy fragmenty, bo starcz za najuczesze wywody:

Wyjechawszy z domu prosiem Boga, abym ku wam zdrowo przyjecha i wasze miocie zdrowe oglda i przywita. Przychodzi mi z wami radzi, a ja na takich zjazdach nigdy nie bywa i z i Kr�lami Ichmoci nigdy nie zasiada, bo za nieboszczyk�w, Wielkich Ksit naszych Litewskich, sentencji nie bywao, po prostu oni prawym sercem howoryli, polityki nie znali i w oczy zot prawd m�wili; cho kto podrwi, to z dobrej chci. [...] Kr�l Henryk, kt�ry z niemieckiej strony zza morza tutaj przyjecha, gdy spostrzeg, emy mu nie dawali szabinkowa i Niemcom jego bryka, nic nikomu nie m�wiwszy wyjecha, ju za morze skint, a cho, prawd m�wic, nie tyle on winien, co nasze rodne baamuty, co siedz przy kr�lach, wiele krc, dr, Rzeczpospolit gubi, przez nich to Podlasie i Woy przepady. Chodzimy jak podurzeni, bo si ich bojemy, prawdy nie m�wiem, potakujemy pochlebnymi jzykami. Ach! eby mona byo bis�w takich kuakiem w mord, zapomnieliby mci [...]

Albo to i nie duractwo, e panie w tak bogatych sukniach chodz. Nie znano przedtem tej tam portugay czy fortugay, a czepienie jakowe, rucha si koo podoka, a dworzanin jak sok� czubaty poglda, jak by uskubn. Ja bym radzi niechby biaoszyjki nasze postroiy si w dawniejsze zapinania, a w sznurowaniu na zadu nosiy rozporki, a k temu eby z niemiecka pluder nie uywa, byoby spokojniej i warowniej od dobrochotnik�w miosnych, nie tak prdko by skradywali lubietylni brydnie, a dzi, choby z rohatyn sta na warcie, to bisa tego nie upilnujesz...

Kasztelan, senator Rzeczypospolitej, przemawia pewnie w tym duchu, ale nie tak dosownie. Przytoczony zosta po prostu fragment parodii, kt�rej nieznany sprawca zdradzi si mimo woli przed dzisiejszymi fachowcami, pakujc w tekst nazwisko osoby jeszcze na�wczas w Polsce nieobecnej. Ale kada parodia musi pozostawa w zwizku z prawdziw treci i form utworu przedrzenianego, w obraliwy nawet spos�b celowa w zjawisko rzeczywiste.

Tak niewtpliwie byo i tym razem. Bieguny europejskiej kultury polityczne) mieciy si w jednym i tym samym parlamencie Rzeczypospolitej Obojga Narod�w. A wic i od tej strony ocenia naley jej stan posiadania.

Senatorem by Wawrzyniec Golicki, statysta wytrawny, teoretyk, kt�rego pisma ceniono na caym kontynencie oraz na Wyspach Brytyjskich. Obok niego zasi mia Jan Zamoyski, polityk pr�by wysokiej. Dawna izba poselska sejmu koronnego zapisaa najwietniejszy rozdzia dziej�w naszego parlamentaryzmu. A od niedawna przybyli jej koledzy wyroli w zupenie innych tradycjach. Na kr�tko przed uni lubelsk zawiadczono, e w Wielkim Ksistwie:

... nie takowe sejmiki, jako u nas, bo tam szlachta nie jedzi na nie, ale jeno wojewoda, kasztelan, starosta przejedzie, a potym pol do szlachty, aby si podpisali i piecz przyoyli, a jeliby nie przyoyli, tedy kijem zagro.

Na kt�r ze stron przechyli si waga? Odpowied na to pytanie miaa rozstrzygn o przyszoci, o bycie lub zagadzie pastwa.

Ostatni Jagiellonowie zmarnowali wczesn sposobno naprawy Rzeczypospolitej. Zygmunt August pozostawi j bez drogowskazu. Unia lubelska rozwizaa niekt�re od wiek�w cice problemy i stworzya nowe, r�wnie zawie. Trudnoci pitrzyy si zewszd. Nie byo wr�d nich spraw beznadziejnych, zawczasu pogrzebanych.

Desk ratunku by racjonalizm. Ten sam, kt�ry cechowa stary traktat Ostroroga, postpowanie sejm�w koronnych z doby ostatniego Jagiellona i umysowo katolickiej szlachty polskiej, co wybieraa na pos�w samych niemal protestant�w. Racjonalizm, kt�ry uczy rozr�nia program i przekonanie od aktu wiary, wyjania, e prawdziwy m stanu bardziej si zajmuje technik polityczn ni ideologi, ostrzega przed kracowoci.

Niezmiernie wane stawao si teraz wszystko, co nastpi dalej miao w szkoach i w tych dziedzinach, kt�re ksztac spos�b ludzkiego mylenia i odczuwania. Przyszo zaleaa od tego, jaki typ umysowoci stanie si w kraju wzorcem.

Nazw polityk�w wynaleziono dla tych, kt�rzy przekadaj pok�j kr�lestwa nad zbawienie swej duszy i ponad religi; kt�rzy wol raczej, aby kr�lestwo pozostawao w pokoju bez Boga ni w wojnie dla niego. Ci politycy powiadaj: nie dopuszczajc jak tylko jedn religi, ca Francj zaburzy si wojn; dopuszczenie za obu jest pokojem i odpoczynkiem kr�lestwa.

Takie oto rozwaania snu sobie Gaspard de Saulx, seigneur de Tavannes, autor pamitnik�w odnoszcych si do tej samej doby dziej�w. M�wic o „politykach" mia na myli konkretne, takiej wanie nazwy uywajce stronnictwo, kt�re usiowao doprowadzi do opamitania dwa nawzajem si wymordowujce obozy.

Naszym �wczesnym pamitnikarzom i publicystom bywao zazwyczaj do daleko do galickiej precyzji okrele, a take do zasugujcego na uznanie cynizmu wynurze. Przyzna jednak trzeba, e dotychczasowa ewolucja Rzeczypospolitej Jagielloskiej sza raczej w kierunku naszkicowanym przez pana de Saulx. W roku 1564 stan przed sdem sejmowym mody arianin Erazm Otwinowski, kt�ry podczas procesji w Lublinie wyrwa ksidzu monstrancj z doni i podepta j. Broni oskaronego Mikoaj Rej: Otwinowski winien

za zniszczon kosztowno, a jeli Pan B�g uwaa si za obraonego, to niech sam sobie wymierza sprawiedliwo - wywodzi i przekona pos�w, dzi si zdaje, e wyzywajce i bezczelne sowa Reja mogy rozjtrzy umysy i zamci pok�j pomidzy r�nicymi si w wierze. Prymas Jakub Uchaski wcale si wypadkiem lubelskim nie przej.

Rzeczpospolita wczenie zebraa obfite niwo wasnej tolerancji, obojtnoci w sprawach pogldu na wiat czy te indyferentyzmu - wszystko jedno, jak nazwiemy samo zjawisko, bo wane s jego skutki. Dzie 1 marca 1562 roku to, wedug zgodnej opinii historyk�w, pocztek wojen religijnych we Francji. Ludzie ksicia de Guise zabili wtedy w Vassy dwudziestu trzech protestant�w, a stu kilkudziesiciu poranili. Stanisaw Grzybowski przypomnia nam ostatnio obliczenia �wczesnych rachmistrz�w publicystycznych, kt�rzy ustalili, e w przecigu nastpnych lat dwudziestu w walkach wyznaniowych zgino we Francji blisko dziewi tysicy duchownych, trzydzieci trzy tysice szlachty, przeszo szeset pidziesit tysicy os�b z ludu oraz onierzy no i trzydzieci dwa tysice obcokrajowc�w. Niemal doszcztnie wytpia si nawzajem elita wojactwa herbowego, zaprawiona do szpady podczas wypraw woskich. Znikli z widowni politycznej ludzie mawiajcy o sobie: „Francuz, kt�ry raz by na wojnie, nie ma ju innego rzemiosa."

Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary,

Czego za dobrodziejstwa, kt�rym nie masz miary?

- tak piewa w Polsce Jan Kochanowski i mia po temu pene prawo. Przyzwyczailimy si zazdroci narodom, kt�rym historia nowoytna okazuje wicej aski ni nam. Rzeczpospolita te miaa sw�j wiek szczliwy. Nasta wczenie, przemin i zosta zapomniany.

Powieciopisarze stworzyli faszywy obraz przeszoci. Wm�wili czytelnikom, e szlachta �wczesna czcia przede wszystkim walecznych rycerzy. W rzeczywistoci za hodowaa ona ideaom ziemiaskim, a nie wojowniczym. Z jzyka polskiego znik zupenie czasownik „odowa". W XVI wieku znaczy on: i na wypraw, uczestniczy w kampanii. Konno i zbrojno stawaa szlachta na popisy pospolitego ruszenia, gosia z dum, e nie mury twierdz, lecz piersi mnych obywateli broni kraju. Na co dzie nie przeszkadzao to jej uwaa suby w wojsku za jeden ze sposob�w zarabiania pienidzy na utrzymanie. Gospodarowanie na folwarku uchodzio w oczach og�u za czynno bez por�wnania wzniolejsz. Dobrze urodzony, majtny i osiady - oto znamiona wzorowego obywatela. Opakujc smutne skutki najazdu Tatar�w

na Podole wzywa Kochanowski rodak�w przede wszystkim do przekucia srebrnych talerzy na talary, czyli do zebrania got�wki na zacinych:

„Dajmy; a naprz�d dajmy! Sami siebie

Ku gwatowniejszej chowajmy potrzebie."

Naley wzmocni granice, ale to nie oznacza jeszcze koniecznoci porzucenia miego Czarnolasu. Istniej rozsdniejsze sposoby zaradzenia zu.

Niewielu Polak�w, kt�rzy raz zasmakowali wojny, uwaao j p�niej za jedyne rzemioso godne doni szlacheckiej. Szum skrzyde husarskich upaja przede wszystkim mieszczaskich czytelnik�w Trylogii. Herbowi obywatele dawnej Rzeczypospolitej mniej byli rozmiowani w tej melodii.

W nastpnym stuleciu opisywa te sprawy Andrzej Maksymilian Fredro, autor dobrej, a zupenie zapomnianej ksiki Dzieje Narodu Polskiego pod Henrykiem Walezjuszem. Moemy ufa statycie, znanemu z innych swych dzie i gonemu ongi w Europie. Fredro czerpa wiedz z papier�w, po kt�rych sladu i popiou nie zostao, omawia zjawiska i tendencje trwae. Od dawna — twierdzi — powstao w kraju przekonanie, e wojny tocz si „raczej dla zachcenia panujcych ni za spraw Pospolitej Rzeczy". Tak przeoy aciski tekst oryginau Wadysaw Syrokomla. W XV wieku szlachta popara wypraw bukowisk Jana Olbrachta, lecz uwaaa j za prywatn imprez Jagiellon�w - zapewniaj dzisiejsi historycy.

Po wyganiciu dynastii - m�wi Fredro:

... ujrzano, e ju by naleao przesta powiksza Rzeczpospolit, kt�ra na p�noc z Morzem Batyckim, na wsch�d z Czarnym, na poudnie z Karpatami graniczy; e raczej naley czuwa nad zachowaniem dawnych, ni nad zdobyciem nowych posiadoci [...] zbyt mae i zbyt obszerne pastwa zar�wno s pene niedogodnoci.

To samo przekonanie wyczyta mona z niekt�rych szczliwie zachowanych zabytk�w publicystyki. Niczego innego nie gosi w gruncie rzeczy Andrzej Frycz Modrzewski, kiedy ostrzega Zygmunta Augusta, e ci, kt�rzy si na ocienne kr�lestwa asili, swoje wasne naraali czasem na bezmiar niebezpieczestw. Wspomniany ju przekad Etiopik powici Stanisaw Warszewicki swemu monarsze, Zygmuntowi Augustowi. Drukowana dedykacja potpia wojny i zabory, sawi pok�j. Przyrodni brat Stanisawa, Krzysztof, wyda w jaki czas p�niej ksik o dyplomacji. Napisa w niej dosownie: „Jestemy wszyscy obywatelami wiata i obowizkiem naszym jest wzajemnie sobie pomaga."

Nastroje kraju zastanowiy nuncjusza papieskiego Juliusza Ruggieri. Kazay mu przewidywa znaczne kopoty Rzeczypospolitej. Jej wschodnia poa Wielkie Ksistwo - od wiek�w wszak uwikana bya w sp�r z Moskw, „kt�rej prawa i .porzdki maj po wikszej czci wojn na celu".

Stanowczy, zakamieniay pacyfizm szlachty nadawa ton naszym dziejom i jak najpowaniej wpyn na ich bieg. Pragnienie pokoju od wschodu podyktowao ongi Polakom decyzj unii z Litw. Ono r�wnie zaliczao si do wytycznych postpowania podczas zjazd�w elekcyjnych, protegowao jednych, degradowao innych kandydat�w do korony.

Od dawna ju waciwie bya Rzeczpospolita pastwem konstytucyjnym. Rzd musia si liczy z wol obywateli. Wikszoci znanych z historii wojen nie byoby wcale, gdyby decyzje ich rozpoczynania zaleay od gosowania powszechnego, a nie od sztab�w i orodk�w rzdzenia. Pacyfizm naszej szlachty nie wynika z polskich, litewskich czy ruskich cn�t narodowych, lecz z typu ustroju. Za Jagiellon�w kr�l mia prawo samodzielnie rozpocz wojn, ale prowadzi j musia onierzem zacinym i paci mu z wasnej szkatuy. Nie wolno byo bez zgody sejmu nakada nowych podatk�w ani zwoywa pospolitego ruszenia. Jagiellon�w zabrako. Og� herbowy mia teraz sam okreli przyszy ustr�j pastwa.

Pacyfizm szlachty zaliczy naley do g�wnych przyczyn p�niejszej katastrofy Rzeczypospolitej. Miaa ona wielu wrog�w, lecz szczeg�lnie trudno jej byo zastosowa najlepsz form obrony, kt�r przewanie jest atak. Przyczynio si to walnie do naszej zguby.

Nie jest to zbyt optymistyczny osd spraw ludzkich. Tym gorzej, e suszny chyba.

Jan Kochanowski nie by w swej dobie unikatem. Nie on jeden pojmowa, w jakim bogostanie przyszo y obywatelom Rzeczypospolitej. Wiadomoci ze wiata napyway do niej obficie, zar�wno Polacy, jak Litwini podr�owali chtnie. Publicystyka zwile podsumowywaa spostrzeenia: w Hiszpanii tyrania i serwilizm, we Francji i w Niemczech rzezie, w Czechach i na Wgrzech ucisk, w Moskwie bestialstwo Iwana Gronego.

Magnatom wiodo si u nas znakomicie, szlachcie na og� wcale dobrze, nawet chopu jeszcze nie najgorzej. Ograniczone w prawach politycznych miasta przeyway okres rozkwitu, jaki ju nigdy w przyszoci powt�rzy si nie mia.

Moralici narzekali na bezkarno silnych, rozpasanie, gwaty i przemoc. Mieli niewtpliwie suszno, ale... W jaki czas p�niej, kiedy obyczaje popsuy si jeszcze bardziej, pewien Woch poucza rodak�w, e podr�ujc po Rzeczypospolitej

trzeba si wystrzega dw�ch rzeczy: noszenia sztyletu i chepienia si dokonanymi zab�jstwami. I jedno, i drugie fatalnie widziane w Sarmacji!

Zmary w 1572 roku ksidz Stanisaw G�rski - tw�rca synnego zbioru dokument�w historycznych Acta Tomiciana oraz Tek swego imienia wyprzedzi Piotra Skarg, nalea do wczesnych w naszych dziejach wieszcz�w aobnych. Przepowiada upadek pastwa wskutek rozstroju wewntrznego. Zauway na marginesie wypada, e i Francji wr�ono pod�wczas zagad. Ludzie lubuj si zazwyczaj w snuciu przewidywa politycznych. Szczeg�lnie gustowali w nich ci, kt�rych reformacja nauczya siga po Stary Testament, obfitujcy w proroctwa. Z wielkiego mn�stwa zapowiedzi niekt�re mog si czasem sprawdzi. Ksidz G�rski biada midzy innymi nad upadkiem ortodoksji katolickiej, osabieniem znaczenia kleru, zdecydowanie potpia szlachecki ruch reformatorski. Uznawa to wszystko za objawy zgubne.

Zupenie odosobniony nie by. Nuncjusz papieski Alojzy Lippomano nazwa nasz kraj po prostu „piekem". Przysany nad Wis w charakterze najwczeniejszego pioniera reakcji katolickiej, szybko zrazi sobie og� i lka si o wasne ycie, nie bez przesady pewnie. Rzeczpospolita nie moga si podoba dziaaczom, w kt�rych wzbudzaj odraz takie zjawiska, jak wolno myli, sumienia i sowa.

W Polsce i na Litwie panowaa ona jak nigdzie indziej, a nawet spitrzaa si niejako w spos�b osobliwy. Zajadymi wrogami arian byli w tym czasie kalwinici oraz luteranie. Biskupi aciscy sprzeciwiali si ich pomysom wypdzenia antytrynitarzy, poniewa uwaali susznie, e taki dekret si faktu r�wnaby si uznaniu praw pozostaych wyzna protestanckich. „Wojna wr�d heretyk�w to pok�j dla Kocioa" - mawia kardyna Stanisaw Hojzusz. I oto nagle g�wny w Rzeczypospolitej protektor kalwinizmu, sam potny Mikoaj Radziwi Czarny, zaczyna otacza arian opiek. Do Kalwina pisuje, Braci Polskich wpuszcza do swej „pogasztodowskiej" kamienicy w Wilnie. Pozwala im zaoy tam zb�r i szko. P�niej zagrozi podobno, e pozrzuca ze schod�w przesadnych radyka�w, ale w rachub bior si czyny, a nie przedmiertne irytacje starego czowieka.

Albo i ci katolicy polscy! 7 lutego 1571 roku zebrao si tumnie cae mieszczastwo lubelskie. Odczytano reskrypt kr�lewski zabraniajcy arianom pobytu w tym miecie. Uchwalono nawet surowe rozporzdzenia dodatkowe. Nie wolno byo od tej pory uycza lokali na zgromadzenia i naboestwa kacerzy, zadawa si z nimi. Na wszelki wypadek zabroniono r�wnie zatrudnia nauczycieli domowych, uwaanych widocznie za element szczeg�lnie

podejrzany, podatny na zgubne nowinki. Obywatele nieposuszni tym postanowieniom, szukajcy przeciwko nim protekcji szlachty lub magnat�w, mieli by z grodu wypdzeni, a mienie ich konfiskowane.

Wszystko potulnie uchwalono, nie wykonano niczego. Akurat w tym czasie skrajny i rdzennie rodzimy odam braci polskich obra sobie Lublin za siedzib sta. Mieszka ju tam Marcin Czechowic, a take Jan Niemojewski, czowiek moralnie przepikny. To on wanie - zamony szlachcic z Wielkopolski zjawia si na sejmach „w odzieniu bardzo prostym i podniszczonym, bez szabli, bez juk�w podr�nych, bez suby i towarzystwa". Demokrata nie tylko w teorii zrzek si urzdu sdziego, pozwraca dzierone kr�lewszczyzny i pracowa wasnorcznie.

Zwolennicy przeladowania Niemojewskich stanowili na razie wyran mniejszo.

Obywatele tego dziwnego pastwa zdawali sobie spraw, jak wiele osobicie osignli. „Tak zakwitna Polska, i aden nar�d pod wiatem wolnoci i swob�d witszych nie ma nad nas" - napisano zaraz po zgonie Zygmunta Augusta. Bezimienny autor przytoczonych s�w nalea - niestety! - do tej grupy, kt�ra mniemaa, e „ojczyzna od przodk�w naszych tak jest mdrze postanowiona, i przechodzi rozumy mdrych onych stanowiec rzeczypospolitych, co pisz o Likurgu, Solonie, Romulusie..."

Przepowiednie nieuchronnego upadku byy stanowczo przedwczesne. Zachwyty nad ustrojem obdne. Z uznaniem mona za to m�wi o niekt�rych treciach wypeniajcych jego wtle ramy.

PANOWIE BRACIA U STERU

„ Witsza rzecz jest, mili panowie, Rzeczpospolit naprawi, mniejsza kr�la obra" - napisa podczas pierwszego bezkr�lewia nieznany publicysta, nader trafnie szkicujc zadania stronnictwa reform, do kt�rego pewnie nalea. Konieczno powoania nowego monarchy bya trudnoci kolosaln, ale natury doranej. Poprawa i wyregulowanie ustroju wymagay niemaego czasu, pracy na dugiej fali.

Cudzoziemcy nie mogli si nadziwi: przystpujecie do elekcji nie przygotowawszy zawczasu adnych dotyczcych jej praw? To wanie dobrze odpowiadano ze strony magnackiej - bo li ludzie dawno by obmylili sposoby obchodzenia przepis�w, gdyby takowe istniay.

Respons tylko z pozoru by bezsensowny. Magnateria celowo odrzucaa wczesne pomysy sejmu odnoszce si do elekcji. Wizay si wszak one z programem reform. Wytworzone po wyganiciu dynastii pooenie - pr�nia polityczna na obszarze kilkuset tysicy kilometr�w kwadratowych - to nie zagraao interesom silnych, tych, czyje rce sprawoway jakkolwiek wadz. Senat rekrutowa si z najwyszych dostojnik�w wieckich, wchodzili te do wszyscy biskupi katoliccy. Bezkr�lewie nie wysadzio ich z siode.

Na trzy lata przed zgonem Zygmunta Augusta Mikoaj Rej zoy projekt uregulowania sposobu przyszej elekcji. Autor ywota czowieka poczciwego tylko w sprawach wyznaniowych pozwala sobie wida na arogancj i zaczepno. W polityce by zwolennikiem tych samych zasad „zotego rodka", jakie zaleca w yciu domowym. Wniosek jego nie m�g zrazi senator�w, poniewa uczyni chcia wyborcami ich wanie oraz pos�w. Dla uniknicia majoryzacji przewidywa nawet zmniejszenie liczby tych ostatnich. I ten pomys zosta zmarnowany, a Opatrzno w por zabraa Reja ze wiata, nie pozwolia mu rozpacza nad widokiem pr�ni politycznej.

Przyw�dztwo w obozie reformator�w sprawowaa izba poselska sejmu, kt�ry si skada nie tylko z niej, lecz take z senatu i kr�la. (Jedynie wzgldy stylistyczne zmusiy do odwr�cenia hierarchii: w rzeczywistoci zwyka szlachta bya trzecim, najmodszym stanem wr�d uprzywilejowanych.) Monarchy zabrako, wysuno si wic pytanie, czy w og�le wolno zwoywa sejm, zanim si obierze nowego. Nieuniknione zjazdy herbowych mogy zaj si sam tylko elekcj lub stanowi r�wnie prawa. Walka o kompetencje tych zebra rozptaa si od razu.

A toczya si w atmosferze lku i przeraenia nawet. Od dugich ju lat og� - i to nie tylko szlachecki! - wiedzia, e dynastia dogasa, pastwo idzie ku wielkiemu kryzysowi. Teraz od razu nastaa jego penia. Przez dwa wieki Jagiellonowie sterowali Rzeczpospolit! Poddani z trwog pytali losu i samych siebie o cig dalszy. Zdarzay si poprzednio spory z pomazacami, k�tnie nawet. Pakty i ukady z nimi stanowiy regu. Jednake bya ta Rzeczpospolita monarchi z krwi i koci. Pusty tron oznacza naruszenie adu, od kt�rego wszystko zawiso.

Paczcie ze mn, Sarmatae, opucie po sobie

Kaptur czarny i stroje godne ku aobie

- tak odczuwa tum. Wolni od metafizycznego lku o przyszo byli co najwyej wielmoni. Im brak „ojca i pana" zbytnio nie dolega.

Wiadomo o mierci kr�lewskiej natychmiast spowodowaa znamienny przewr�t cen rynkowych. Nagle podroaa bro i wszelki w og�le sprzt wojenny, towary luksusowe straciy na wartoci. Panowie bracia samorzutnie uznali, e tym razem grozi potrzeba naprawd gwatowna i jli si szykowa do osobistego wymarszu w pole. Zwaszcza wschodnia ciana Rzeczypospolitej budzia niepok�j.

Gdyby naprawd zasugiwaa ona na miano ciany! Dopiero przed dwoma laty zawarto rozejm z carem Iwanem. Pose moskiewski, kt�ry w roku 1571 przyjecha ratyfikowa traktaty, mia wyrany rozkaz odmowy podpisu, jeliby tymczasem Zygmunt August umar. mier kr�la stawiaa pod znakiem zapytania wszelkie ukady midzynarodowe zawarte w jego imieniu. Zamki strzegce Dniepru i Dwiny budziy umiechy politowania. S fatalnie zaopatrzone - cytuje Jan Natanson-Leski opinie �wczesne -,,ludzi pieszych zgoa nie maj, dzia mao i konnych ludzi bardzo mao". Moskwa tymczasem zdobyty niedawno Poock umocnia na potg.

Rozejm, jak si wspomniao, zawarto przed dwoma laty. Od tego czasu dziesitki tysicy dukat�w poszo na metresy kr�lewskie, krocie rozkrada kamaryla dworska w Knyszynie.

Wielkie skarby, stanowice osobist wasno rodziny kr�lewskiej, znajdoway si w Tykocinie pod kluczem. Moskiewska zaoga Poocka zagraaa Wilnu bezporednio. Jej uderzenie napotkaoby po drodze grodki w Dzinie i w Drui, lichutkie, komiczne, pozbawione zacinych, kt�rych nie byo za co naj.

Wsp�czeni widzieli te porzdki, oceniali je bez ceremonii, a trafnie. Nie wahali si pisa o Zygmuncie Augucie jako o „zym panu". Moralny spadek po nim musia skania obywateli do myli o skuteczniejszym kontrolowaniu rzd�w.

Ale dlaczego waciwie Grony nie uderzy? Po co czeka, a na tronie wawelskim zasidzie wojownik? Retoryczne pytania dotycz jednego z takich bd�w, kt�re ksztatuj dzieje.

Panowie wilescy grali zrcznie, podsuwajc carowi przed oczy mitr wielkoksic, a nawet koron. Iwan liczy, e zamt bezkr�lewia zniweczy uni i obdarzy go Litw.

Zatrwoona o granice szlachta szybko rozstrzygna sprawy... lece w zasigu jej rk. R�wno w tydzie po zgonie Zygmunta Augusta rycerstwo ziemi krakowskiej, dajc wz�r caej Rzeczypospolitej, ustanowio i obwoao pierwszy kaptur. Tak si zway konfederacje wojew�dzkie zawizywane w celu obrony caoci kraju oraz spokoju wewntrznego na czas bezkr�lewia. Zwarta ich sie pokrya wkr�tce cae pastwo. Kto by naruszy ad, rozbija, zabija lub grabi, tego „bdziemy mie za bezecnego, garda go zbawim, dobra jego spustoszym" - perorowa w Bezie starosta tamtejszy, Jan Zamoyski, rozpoczynajcy wtedy wspinaczk na szczyty potgi oraz hierarchii prawdziwych wielkoci politycznych. Powoano po wojew�dztwach sdy, majce doranie ciga wystpki. Zamoyski domaga si, aby wszelkie przewidziane w statutach kary podczas bezkr�lewia podwaja. Na granicach i szlakach pojawiy si zbrojne oddziay szlacheckie i poczty magnackie. Zadanie ich polegao na samym tylko strzeeniu rubiey. Ze czasy nastay na wdrujcych po kraju cudzoziemc�w. Zatrzymywano ich, rewidowano bez ceremonii i wzgld�w nawet dla os�b stanu duchownego. Jedyny ratunek polega na przemykaniu chykiem, bezdroami. Czasami otwieraa jednak drog r�wnie ap�wka.

Od zewntrz nikt nie uderzy, bo kady z ociennych monarch�w chrzecijaskich roi o koronie polskiej dla siebie lub syna. Sutan wojny z Rzeczpospolit nie pragn i za jej nie yczy. Bardzo tylko chcia zobaczy na Wawelu Francuza,

Spok�j wewntrzny zapewnili pastwu sami jego mieszkacy, naprawd piknie zdajc egzamin z cn�t obywatelskich. Istne arsenay ora,

kt�re szlachta miaa po swych dworach, nie zaszkodziy nikomu. Ku podziwowi swoich i obcych obeszo si bez tumult�w, a nawet w og�le bez przelania krwi.

atwiejsza cz zadania zostaa w ten spos�b wykonana. Wszyscy godzili si na haso caoci granic oraz adu prawnego w ich obrbie. Caa rozlega reszta problematyki budzia spory bardzo zasadnicze. Inaczej by nie mogo. Ludzie walczyli o swe programy, a zwaszcza o wadz. Ostro zmierzao do niej „stronnictwo reakcji", jak si dziewidziesit lat temu wyrazi sumienny Wincenty Zakrzewski.

O stronnictwach w p�niejszym tego sowa znaczeniu trudno m�wi, dziaay raczej polityczne ugrupowania stanowe. Reformatorska szlachta sza dalej naprz�d si nabytego rozpdu, pomna doznanych poprzednio zawod�w i rozczarowali. Ruch „egzekucyjny" przey ju sw�j szczyt. Doba najlepszych koniunktur przemina za Zygmunta Augusta. Pomimo to dawni przyw�dcy i modsi ich socjusze po stoicku woali i walczyli o „korektur praw". Z tych jedno, bronione nadzwyczaj zaarcie, gosio tolerancj religijn.

O jej spraw rozpala si b�j - na razie jeszcze troch przebierajcy w rodkach. Dla jej zniweczenia biskupi gotowi byli zwalcza cay program szlachecki, przyzywa na tron takich, co zapewniliby zwycistwo ortodoksji. Zasada swobody wyzna pchaa niekt�rych magnat�w r�nowierczych na stron ziemiastwa.

W lipcu 1572 roku legat papieski Franciszek Commendone wybiera si by z Polski do Rzymu. Wie o zgonie monarchy dociga go ju za bram Krakowa. Commendone natychmiast zmieni plany, pozosta w kr�lestwie. Pragn osobicie kierowa „stronnictwem reakcji", kt�rego by m�zgiem i dusz.

Rzeczpospolita bezporednio uczestniczya w tworzeniu nowego rozdziau dziej�w Europy. Przed dziewiciu laty zakoczy obrady sob�r trydencki, kt�ry nie ogosi adnego nowego dogmatu, lecz organizacyjnie ogromnie wzmocni papiestwo. Na scenie caego kontynentu toczya si teraz walka o odwojowanie dla Kocioa wszystkiego, co mu zabraa reformacja (a przedtem „schizma"). Poczynia ona znaczne zdobycze i u nas. Tron wawelski znaczy wiele w tych warunkach. Wprowadzi na wojujcego katolika, skoczy przy jego pomocy z ideologicznym sobiepastwem szlachty, przyczy ogromne a zasobne pastwo do obozu kontrreformacji, tak wyglday cele, dla kt�rych kardyna Commendone zrezygnowa z powrotu do Italii i pozosta na razie w Tycu, potem w Sulejowie. Wysa za to jak najpieszniej do Wiednia jednego ze swych przybocznych dyplomat�w, Antoniego Mari Griazianiego.

Kaza mu namawia cesarza Maksymiliana II do energicznych wystpie, kt�re polega miay przede wszystkim na przygotowaniu pokanej sumy pienidzy oraz na zgromadzeniu wojska we Wrocawiu. Najlepszy spos�b urzeczywistnienia wspomnianych przed chwil cel�w g�wnych polega na zdobyciu Wawelu dla Habsburga.

W bezpowrotn przeszo odeszy ju czasy, w kt�rych Jakub Uchaski, wyklty w Rzymie za objcie biskupstwa gwatem, odwdziczy si papieowi w owiczu piknym za nadobne, wyklinajc go take i palc nawet na stosie jego podobizn. Hierarchowie krajowi przestali sprzyja myli o Kociele narodowym, zapewniajcym im cz chociaby dotychczasowych przywilej�w i majtnoci. Rzym przemawia teraz twardo, przykad biskupa Drohojowskiego, bezwzgldnie przywiedzionego do posuchu, podziaa. Gruntowna reforma w „gowie" Kocioa zaraz natchna energi i otuch „czonki". Zawitaa nadzieja powrotu do dawnej potgi Olenickich. Episkopat nieprzyjanie si odnosi do prowadzonej przez protestant�w szlachty, kt�ra daa ugruntowania odmian. Naturalnym jego sprzymierzecem byli magnaci. Ziemiaski program „egzekucji" uszczkn co nieco z ich dostatk�w, powana rola izby poselskiej nie dogadzaa najwielmoniejszym. W krajach Habsburg�w prawo wyr�niao arystokracj od gminu herbowego. Demokracja szlachecka, uroszczenia byle szaraka do r�wnoci z wojewod staway si tym i owym nieznone. Byli i tacy wr�d wielkich, co nabywali dobra w ziemiach cesarskich, grozili przeniesieniem si tam na stae. R�d Rozraewskich uczyni to, modsi jego czonkowie ju zapominali mowy polskiej.

Spok�j na granicach i wewntrz kraju wcale nie oznacza politycznego „kochajmy si!". Szo do starcia midzy takimi, co - wyznajc rozmaite programy - jednako nosili u pas�w szable. Ci, kt�rym zabraniaa tego godno duchowna, mieli na usugi poczty zbrojne.

Zanim si rozstrzygno, kogo na tron powoa, postanowi naleao: gdzie to uczyni, jak i kiedy? A przedtem odpowiedzie na jeszcze jedno pytanie: kto ma sprawowa - zastpczo, lecz faktycznie - wadz najwysz? Zmary monarcha nie zostawi adnego rozporzdzenia ani nawet pouczenia w tych kwestiach.

Dw�ch byo kandydat�w do pierwszego miejsca na czas interregnum. Arcybiskup Jakub Uchaski, prymas, i marszaek wielki koronny Jan Firlej, protestant. Przeciwiestwo zarysowywao si ostro. Wyniesienie r�nowiercy na godno interrexa podkrelioby samodzielno Rzeczypospolitej, nadaoby wyrany ton panujcym w niej stosunkom.

Na wyniku tego sporu oraz innych walnie zawaya pewna animozja pomidzy magnatami.

Nie tyle nawet sam zatarg, co jego echa. Stan marszakowi na zawadzie Piotr Zborowski, r�wnie protestant, ubiegajcy si o wojew�dztwo krakowskie. Niedugo przed swym zgonem Zygmunt August nada to dostojestwo Firlejowi. Uraony Zborowski cofn mu poparcie, zacz nawet czyni gesty przyjazne pod adresem prymasa. Szala przechylia si na stron Uchaskiego.

Puci najwaniejsze dla pastwa sprawy samopas znaczyo w praktyce — uzaleni je od doranej gry si. Rozgrywki personalne o stanowiska i pynce z nich przywileje nale do staych zjawisk w polityce wszystkich kraj�w, ustroj�w i czas�w.

Zjazdy zwoane przez Firleja do Krakowa i Knyszyna wyznaczyy Bystrzyc pod Lublinem na miejsce elekcji, majcej si odby ju wkr�tce, bo 13 padziernika. Ale w owiczu i w Kaskach koo Sochaczewa, gdzie obradowano pod egid Uchaskiego, zapady inne uchway. Kardyna Commendone pierwszy podobno obr�ci wasne oczy i uwag swoich ludzi na Warszaw. Postanowiono odby w tym miecie sejm konwokacyjny, kt�ry okreli mia czas, miejsce i spos�b samej elekcji. Za stolic Mazowsza gosowali w Kaskach senatorowie obu ugrupowa. Poczynania Zborowskiego osabiy pozycj Firleja, kt�ry w tych warunkach uzna musia pierwszestwo prymasa. Sejm konwokacyjny winien by si zebra 6 stycznia 1573 roku. Nadzieje szybkiego uporania si z bezkr�lewiem prysy.

Sp�r o miejsce przyszej elekcji nie nalea do kwestii formalnych.

Istnieje pogld, e Europa koczy si na Wile. Zdaniem Stanisawa Kota, byo tak istotnie, lecz tylko gdzie do roku 1500. W interesujcej nas tu dobie dziej�w Lubelszczyzna ya t sam atmosfer, kt�r oddycha zach�d kontynentu, biy w niej pulsy wsp�lnych z nim arterii. W papierach pozostaych po ziemianinie i pole tamtejszym, Janie Osmolskim, odnajduj dzisiejsi badacze niezbite po temu dowody, jedne z bardzo wielu zreszt. S wr�d tych skrypt�w listy Kalwina, senior�w zboru woskiego w Genewie, jest oficjalne wyznanie wiary kalwinist�w lubelskich skierowane do wsp�braci w Zurychu...

Lublin stanowi w�wczas geograficzne centrum Rzeczypospolitej. Region by zamony, rozwija si do wszechstronnie. Szkolnictwo wygldao w nim pomylnie, uczelnia kalwiska w Lewartowie (czyli w dzisiejszym Lubartowie), p�niej przeksztacona na ariask, miaa w niedalekiej przyszoci zasyn szeroko. Mieszkao na Lubelszczynie wielu cudzoziemc�w, zwaszcza Niderlandczyk�w i Szkot�w, wygnanych z ich ojczyzn przez przeladowania religijne. Miejscowa gmina ydowska wstpowaa akurat w dob rozkwitu kulturalnego.

W roku 1567 zaoono w Lublinie akademi talmudystyczn, a pierwszym jej rektorem zosta sawny Salomon Luria. W rozmaitych tamtejszych osiedlach, dzi deskami od wiata zabitych i mao komu znanych, odbyway si pod�wczas synody r�nowierc�w i dysputy, interesujce cay kraj, a moe nawet i zagranic. Tak byo w Beycach, w Bychawie (jak r�wnie w niezbyt odlegych, ,,cile podlaskich" Mordach). Na jednym z takich zebra odwanie wystpili teoretycy, kt�rzy:

...szlachcie braciej m�wili, e si wam nie godzi chleba je z potu ubogich poddanych swych, ale sami r�bcie. Take nie godzi si wam mieszka na takich majtnociach, kt�re przodkom waszym nadano za rozlanie krwie. Przedawajcie tedy takie majtnoci a rozdawajcie ubogim.

Pryncypia powysze nie uzyskay jednomylnego poparcia, ale zar�wno ich zwolennicy, jak i przeciwnicy „w tej mierze nic nie konkludowawszy w mioci si rozjechali".

Wtpi raczej naley, czy arianie zbawiliby pastwo. Nie byo midzy nimi na przykad zgody co do przepisu waciwego zachowania si „Chrystian" podczas wojny. Umiarkowani twierdzili, e wolno w niej uczestniczy, byle na tyach. Or pozostawi naley papienikom, prawosawnym, kalwinistom oraz lutrom.

Wane s nie takie czy inne doktryny, lecz og�lny wizerunek regionu lubelskiego, kt�ry ob�z reformatorski upatrzy sobie na pole elekcyjne, rachujc, e tumnie zjawi si na nim szlachcice miejscowi. Byli to ludzie nawykli do pluralizmu, uznajcy r�nice pogld�w i dyskusje za rzeczy powszednie. Nie lkajcy si zabobonnie opozycji ani krytyki. O dwadziecia pi kilometr�w na zach�d od Lublina, przy drodze do wspomnianych ju Belyc, ley przecie Babin, stolica oryginalnej ,,rzeczypospolitej", parodii pastwa, powoanej do ycia przez satyryk�w jak najarliwiej zaangaowanych w aktualno. Mowie ci - wr�d nich Kochanowski obok Reja - doszli bowiem do wniosku, e dobro ojczyzny wymaga nie tylko chwalby, lecz i szyderstwa. Uprawiali je w Babinie katolicy - w dobrej zgodzie z ewangelikami wszelkich odmian oraz z arianami. Zygmunt August zapyta raz fundatora „rzeczypospolitej", kiedy wreszcie bazeski tw�r obierze sobie kr�la. Dop�ki ty yjesz, nie trzeba nam innego - brzmiaa odpowied.

Panorama lubelska przedstawiaa si w owym czasie nader interesujco. Zjazd w Kaskach rozstrzygn ju waciwie, e elekcja odbdzie si na Mazowszu.

Doywa wtedy swoich dni ostatni ,,vicesregent" tej dzielnicy, Stanisaw Pob�g awski. adna z pozostaych ziem Korony takiego urzdu nie znaa.

Bo te Mazowsze niedawno, dopiero za Zygmunta Starego, weszo w jej skad czego lad�w dopatrze si mona nie tylko w owym stanowisku jaki namiestnika kr�lewskiego. Po zgonie ostatniego Jagiellona poszczeg�lne wojew�dztwa zaczy szybko powoywa wspomniane ju kaptury. Pocztek dany zosta w lipcu. Najp�niej, a w listopadzie, stao si to na Mazowszu. Ten region wykazywa najmniej inicjatywy, by szary i wobec swych przyw�dco potulny. Do swob�d koronnych sabo przywyk, czym si og�owi nie przysuy. Proboszcz katedralny pocki, nie m�wic ju o biskupie, by potentatem tak prawdziwym, e o godno t ubiegano si czasem pilniej ni o niejedn infu. Pod jego rk bolenie stkaa nawet szlachta. Obowizywa jeszcze dekret Zygmunta Starego, zabraniajcy innowiercom pobytu na Mazowszu. Jako za rzd�w biskupa Noskowskiego jedyny tamtejszy heretyk musia je opuci.

W roku nastpnym wojew�dztwo pockie namitnie zaprotestowao przeciwko prawu o tolerancji religijnej. Stao si to ju po elekcji, ale urywki dokumentu trzeba przytoczy ju teraz.

Zasada swobody myli i sumie - gosia protestacja mazowiecka - niechybnie cignie kar Bo w postaci upadku pastwa.

A wicbychmy ludzie spokojni, ludzie na dobro Rzeczy Pospolitej nic u siebie przedniemu nie majcy, na to, co Koronie Polskiej wieczn zgub pewnie przyniesie, przyzwoli mieli? Na to, co moe by sromotniejszego, kiedy w Koronie Polskiej naszej [...] ten, kt�ry wou, krow wini, koz ukradnie, karan bdzie, a kt�ry koci� zburzy, otarze poprzewraca, kapan�w wypdzi, wite Paskie, przeczyst i nigdy podug potrzeby niewychwalon Pann, Matk Bo, zesromoci, chwa miego Boga zniszczy, Imi na ostatek Paskie i duchom zym strasznie zbluni, ten — m�wi — pok�j mie bdzie!

Daje si swobod wyznania ewangelikom, kt�rzy uznaj za prawd to tylko co widnieje w Pimie witym. Nieche zwolennicy takiej wolnoci wska „w kt�rym psalmie kr�l Dawid od kopii szlachcie za granicami kr�lestwa pi grzywien obiecuje"? Jeli kademu wolno „w jak bdzie chcia religi i przewierzgn", to i kr�l si czego dobrego przewierzgnie, przysigi koronacyjnej nie dotrzyma i po pi grzywien od kopii paci przestanie.

Przytoczona w pierwszym rozdziale mowa kasztelana smoleskiego dosza nas w postaci sparodiowanej przez jakiego babiczyka. Tekst protestacji mazowieckiej jest prawdziwy. Korona niewtpliwie przodowaa pastwu pod wzgldem kulturalnym. Ale i w niej istniaa nieza oaza zastoju. Ciemnogr�d koronny lea w�wczas na zach�d od Lublina.

Posuszny zleceniu Franciszka Commendone zjazd w Kaskach rozstrzygn, e najliczniej stawi si na polu elekcyjnym Mazowszanie, a nie Lublinianie czy jednym z nimi duchem dyszcy panowie bracia z reszty Maopolski.

Pod pewnym wzgldem Lubelszczyzna przypominaa jednak Mazowsze. I tu, i tam wiele byo szlachty ubogiej, nawet zagrodowej, to znaczy takiej, co nigdy nic wsp�lnego nie miaa z paszczyzn, bo aden chop jej nie podlega. Nie sytuacja spoeczna zatem, lecz przebyta droga dziejowa okazuje si czynnikiem decydujcym.

Sejm konwokacyjny zebra si w Warszawie w przepisanym czasie, czyli w styczniu 1573 roku. Wyznaczy elekcj na kwiecie, miejsce dla niej upatrzy pod wsi Kamie, koo Pragi, ostatecznie i na zawsze uznawa prymasa za interrexa. Debatujc o wielu innych sprawach orzek te, jak ma by dokonany wyb�r kr�la. Przemoga zasada viritim ogoszona ju za Zygmunta Starego i wskutek przestpczego niedbalstwa jego syna nigdy nie obalona, pomimo wyranych na ni zamach�w ze strony izby poselskiej. Prawo bezporedniego udziau w zjedzie i gosowaniu otrzyma kady szlachcic z terenu caej Rzeczypospolitej. Na tym ostatnim, na podkreleniu zawartoci wieloplemiennego pastwa, polega jedyny plus ustawy. W masowym i wsp�lnym wystpieniu caego rycerstwa tony odrodkowe denia magnackie. Kto pieszo, konno lub wasgiem rusza pod Prag, ten przechodzi nad nimi do porzdku dziennego. Odrzucono jednak do zreszt trudny do urzeczywistnienia i rozpaczliwy nawet projekt przymusu osobistego stawiennictwa wszystkich herbowych. Najliczniej przyby wic mieli na pole mazowieckie ci, kt�rzy mieszkali najbliej. Gospodarze.

Cakiem niesusznie uwaa si Jana Zamoyskiego za autora zasady virtim. Przyszy kanclerz da pocztkowo systemu reprezentacyjnego, to znaczy powierzenia elekcji specjalnie wybranym posom. Za tym pomysem opowiedziao si od razu sze wojew�dztw. Projekt zjazdu powszechnego, plebiscytu i jednomylnoci rzuci w masy Piotr Zborowski, kt�rego w tej sprawie popar Firlej. Obaj oni wraz z wielu innymi magnatami ze wzgld�w czysto koniunkturalnych umizgali si do szlachty.

Na Litwie rody Radziwi�w i Chodkiewicz�w cakowicie opanoway sytuacj, mogy po prostu rzdzi. Podobnie poniekd stao si w Prusach Kr�lewskich. I tam wzili g�r najmoniejsi. W Koronie waciwej byo to niemoliwe. Tutejszym magnatom pozostawao pooy uszy po sobie, udawa demokrat�w i uprawia skrajn demagogi. Zborowskiemu i Firlejowi chodzio o wyrwanie tum�w spod wpywu prymasa.

Kiedy haso viritim raz pado i chwycio, Zamoyski zmieni front. Teraz on, biegy w prawie, historii tudzie innych kunsztach wychowanek uniwersytetu w Padwie,

sta si najgorliwszym szermierzem praw wyborczych caej szlachty. Czynny polityk nie pozwoli si przelicytowa. Dziaacz z prawdziwego zdarzenia zada jednak ustawy o gosowaniu wikszoci. Zbawienny projekt upad. Takie rzeczy naleao uchwala wczeniej, w sejmie koronnym, kt�ry i bez przepisu w tej mierze nawyk liczy gosy. Gorczka bezkr�lewia nie sprzyjaa poczynaniom trzewym. Tym bardziej podziwu godne, e w �wczesnej atmosferze powsta mogo dzieo naprawd niepowszednie.

28 stycznia 1573 roku nasta wielki dzie konwokacji. Uoony i przez wikszo przyjty zosta akt konfederacji warszawskiej.

„Pod tym niebezpiecznym czasem bez kr�la pana zwierzchniego mieszkajc" - gosi �w dokument - wszystkie stany „jednej a nierozdzielnej Rzeczy Pospolitej" postanawiaj obra sobie wadc wsp�lnie. adnej z prowincji pastwa nie przysuguje po temu pierwszestwo. Nowy monarcha winien bdzie midzy innymi poprzysic „nas za granice koronne nigdy nie cign adnym obyczajem ani prob kr�lewsk sw, ani zapat piciu grzywien od kopii, ani pospolitego ruszenia bez uchway sejmowej czyni".

Szlachta z g�ry sobie zastrzegaa prawo do pacyfizmu, legalizowaa go. cieki wojenne jej nie nciy.

Ten fragment aktu, kt�ry zapewni konfederacji trwae miejsce w historii, ma brzmienie nastpujce:

A i w Rzeczy Pospolitej naszej jest niezgoda niemaa w sprawie religii chrzecijaskiej, zabiegajc temu, aby si z tej przyczyny midzy ludmi rozterka jaka szkodliwa nie wszcza, kt�r po innych kr�lestwach janie widzimy, obiecujemy to sobie spoinie za nas i potomk�w naszych na wieczne czasy pod rygorem przysigi, wiar, poczciwoci i sumieniem naszym, i kt�rzy jestemy dissidentes de religione, pok�j miedzy sob zachowa a dla r�nej wiary i odmiany w kocielech krwie nie przelewa ani si penowa konfiskat d�br, poczciwoci, wizieniem i wygnaniem i zwierzchnoci adnej ani urzdowi do takowego progressu adnym sposobem nie pomaga...

Dokadnie, co do dnia, pi miesicy wczeniej - 28 sierpnia 1572 roku ogoszono w Paryu dekret kr�lewski, zabraniajcy w caej Francji wszelkich zebra, kaza i naboestw ewangelickich. Jak wskazuje data, stao si to w cztery doby po Nocy w. Bartomieja. Wspomniany dekret nawraca do norm wydanego przed szesnastu laty edyktu w Compiegne, kt�ry przewidywa jeden tylko rodzaj kary za jawne bd skryte wyznawanie herezji: mier.

Tw�rcy konfederacji warszawskiej naprawd „janie" widzieli, co si dzieje „po innych kr�lestwach".

Za konfederacj opowiedziaa si wikszo szlachty oraz senatorowie wieccy. Episkopat natychmiast stan w opozycji. Akt tolerancyjny podpisa jeden tylko biskup.

By nim Franciszek Krasiski, pasterz Krakowa, osobisto pod wzgldem moralnym niezbyt zreszt imponujca. Szlachta mazowiecka gwatownie zaprotestowaa przeciwko wolnociom dla kacerzy. Wyszukane jej argumenty zostay ju przytoczone. Tolerancja nie zakwita u nas wr�d powszechnego aplauzu. Trzeba byo o ni walczy. Na razie daa jej wikszo i dobijaa swego, aczkolwiek prawa o rachowaniu kresek nie byo.

aden kraj na wiecie nie zdoby si tak wczenie na jaki sw�j odpowiednik konfederacji warszawskiej. Jurysdykcja francuska dopiero w roku 1788 - tu przed Wielk Rewolucj - zalegalizowaa r�nowierstwo, ale mu nie przyznaa penej swobody. W Danii wolno wyznaniow dano ydom w roku 1814, katolikom za w 1849. W Anglii r�wnouprawnienie polityczne uzyskiwali ci ostatni nieco wczeniej - w roku 1829.

Z konfederacji warszawskiej bije blask wikszy ni z tuzina wygranych bitew. Europa przestaa go dostrzega, odkd Rzeczpospolita zacza przegrywa batalie.

W dziedzinie polityki wewntrznej akt tolerancyjny przynosi to, czego niezmiernie skomplikowane pooenie kraju na gwat wymagao. Umiar, trzewo, rozsdek! Nakazujc szacunek wobec cudzych wierze i przekona przeszkadza dziaaniu na olep, tamowa ideologiczn demagogi. Skania do ogldnego traktowania zagadnie, kt�re na�wczas stapiay si w jedno z problematyk spoeczn i narodow. M�wimy zazwyczaj o Rzeczypospolitej: Polska. W tej rzekomej Polsce od Midzyrzecza po Zaporoe byo najwyej czterdzieci procent Polak�w. Rozprawiajc o r�nowierstwie mamy na myli niemal zawsze nowinki zachodnie. Ale dla �wczesnego pastwa spraw w tej mierze najwaniejsz byo prawosawie. Nie dawao ono dotychczas zbytnio zna o sobie, bo nikt go nie krzywdzi. Trwao zreszt w bezwadzie i zastoju. Fanatyzm katolicki je obudzi. W XVII stuleciu prawosawni poruszyli si. I to tak, e ciany Rzeczypospolitej pky.

W dziedzinie polityki midzynarodowej wytyczne i sam duch konfederacji warszawskiej mogy si sta wrotami ocalenia. Zaczyna si pod�wczas rysowa w Europie podzia na dwa wrogie obozy - katolicki i protestancki, a raczej r�nowierczy. Rzeczpospolita niewielkim tylko, lskim odcinkiem swej granicy przypieraa do kraj�w cesarskich, gdzie obrzdek rzymski mia przewag. Sama za ze sw acisk w wikszoci szlacht stanowia co w rodzaju budulca na bastion papieski, ze wszystkich niemal stron opasany waem r�nowierstwa. Liczmy od zachodu i dalej niemal w k�ko: Brandenburgia, Prusy Ksice ze Szwecj na zamorskim zapleczu, Moskwa, Tatarzy, Turcja,

gdzie wr�d monych prym dziery kalwinizm, tradycyjnie heretyckie Czechy. Religie rozmaite - mono porozumienia politycznego cakiem realna. Nad Rzeczpospolit wisia koszmar koalicji r�nowierczej i jej dorodkowego uderzenia. Ludzie przekonani, e jeli ju koniecznie krew przelewa, to dla polityki, a nie dla „odmiany w kocielech", moe by i zapobiegli nieszczciu.

Zakapturzony fanatyzm wi�d do prosto. Spraw ycia i mierci byo, jaki typ umysowoci przeway w kraju - powt�rzy wolno i naley. Czowiek trzewy nawet wasne przywileje traktuje z minimaln choby doz rozsdku. Nie spieszy si utosamia ich ze zbawieniem wiata. Akt konfederacji zawiera paragraf, kt�ry - faszywie czstokro rozumiany - zdawa si wiadczy o utracie miary wanie w kwestiach przywilej�w. Badania J�zefa Siemieskiego rozwiay wtpliwoci. Autor odnalaz sam orygina, opatrzony „wiel pieczciami", tak spowiay, e „zachoway si tylko cienie liter, a nawet tylko cienie niekt�rych pocigni pi�ra" (nic dziwnego: w inwentarzu z 1730 roku zapisano: „Instrument pergaminowy stary, na kt�ry zaciekao, bo na ziemi lea od pocztku spalenia zamku krakowskiego"). Ustawa z 1573 roku wykluczaa odmow penienia powinnoci paszczynianych z powod�w natury wyznaniowej, nie dawaa natomiast ziemianom prawa narzucania chopom takiej czy innej wiary. Szlachta mazowiecka rozprawiaa o kr�lu Dawidzie, lecz nie alia si, e dziedzice-heretycy uzyskali oto mono deprawowania kmiotk�w.

Inkaust na pergaminie aktu konfederacji by jeszcze cakiem wiey, kiedy w kocu stycznia 1573 roku nieoczekiwanie zjechaa z Piaseczna do Warszawy siostra zmarego monarchy, pidziesicioletnia ju blisko, lecz wci jeszcze w stanie panieskim pozostajca, Anna Jagiellonka. Postpek dostojnej damy ywo zainteresowa senator�w, kt�rzy zaraz popieszyli do jej komnat z nalen obediencj. Osoba Infantki znaczya bardzo wiele. Podczas elekcji miao si wszak wyznaczy nowego pana na tron, kt�ry przez dwa wieki stanowi dziedzictwo jej rodu.

Od dawna ju gono wtedy byo o kandydatach. Nawet w zaciszu wiejskim m�g brat szlachcic o nich si dowiedzie, nigdzie na pogawdki nie wyjedajc. Doba pierwszej elekcji to jedna z najwikszych chyba batalii stoczonych przez publicystyk polsk. Prawo swobodnego goszenia sd�w w materiach pastwowych, propagowania wasnych, a zbijania cudzych pogld�w, wysuwania osobicie uoonych program�w zaliczano do kardynalnych przywilej�w obywatelskich. I tak wygldaa pod�wczas „renica wolnoci"! Liberum veto stao si ni p�niej, wtedy dopiero, gdy swoboda myli i sowa waciwie zniky. Broszury, rozprawy, wiersze i w og�le Zabytki pism politycznych

z czas�w pierwszego bezkr�lewia, kt�re doczekay szczliwie XX wieku, zebra i wyda Jan Czubek w tomie o objtoci siedmiuset przeszo stron powikszonego formatu.

Jake daleko byo wtedy Polakom do p�niej wytworzonych uraz�w! Szlachcic spod Kalisza z uporem pisze, gosi i powtarza swoje: „Dobry Moskiewski, wszystko naprawi." Bardzo wielu byo w Koronie wyznawc�w tego pogldu. Litwa, a zwaszcza jej magnaci znacznie sabiej do Iwana Gronego tsknili. W Polsce waciwej syszao si i takie opinie, e zwizek z wielk potg wschodni pomoe odzyska to, co si utracio na zachodzie od czas�w kr�la okietka. Wic lsk, Pomorze... Marzyo si ludziom wyzyskanie lekcji historii, powt�rna z niej korzy - druga unia pastw. Nie zabrako jednak publicysty, kt�ry z zadziwiajc trzewoci ostrzega przed zudzeniami. Polska, Litwa i Moskwa razem? - wywodzi - a kt� potrafi rzdzi takim ogromem? Dawajcie nam zatem Teodora, a nie Iwana, syna zamiast ojca, kt�ry jest zreszt stary.

Kandydatura moskiewska miaa znaczne widoki. Zaprzepaci je car. Grony wcale sobie nie yczy tronu w Polsce i dlatego wysun niemoliwe dla katolickiego kraju dania. Chcia, aby koronacji na Wawelu dokona nie prymas z Gniezna, lecz metropolita z Kremla. M�wi to posowi litewskiemu, Michaowi Haraburdzie, wyznawcy prawosawia. Da mu wyranie do zrozumienia i na wyjezdnym powt�rzy jeszcze ustami bojar�w, e wadz nad sam Litw chtnie przyjmie, a nawet odzyska dla niej to, co utracia wskutek unii lubelskiej - Woy, Podole, Kij�w.

adne pokusy nie mogy jednak uwie pan�w litewskich, kt�rzy doskonale widzieli, jak sobie Grony radzi z wielkim bojarstwem moskiewskim. Wielu Polakom te nie byo to tajne. Dwa lata zaledwie upyny od chwili powrotu dyplomat�w koronnych, kt�rzy - pierwsi w dziejach swej ojczyzny - bezporednio uczestniczyli w rokowaniach z Moskw. Opowiadali oni dziwne rzeczy. Podczas uroczystego bankietu kaza raptem Iwan jednemu ze swych kniazi�w „ogoli zad" i wypiwszy si na obecnych skaka na czworakach wok� sali. By to zreszt jeden z najagodniejszych sposob�w przyciszania dumy bojarskiej.

Nikt w Koronie temu wszystkiemu nie przeczy. Ale - argumentowano Jagieo by nie tylko poganinem, dzikusem i okrutnikiem, lecz ponadto jeszcze patrycyd, zamordowa wszak stryja. A przybywszy do nas zmieni si na lepsze.

Jasno si pokazuje - podsumowywa p�niej te myli Andrzej Maksymilian Fredro - e monarcha staje si obyczajnym, dobrym i sprawiedliwym albo gnunym i dzikim, stosownie do wyksztacenia i przymiot�w ludu, kt�ry go do siebie powoa.

Rzeczpospolita wierzya w uszlachetniajc moc wolnoci i prawa. Pouczaa j wasna historia.

Iwan Grony powiedzia Haraburdzie, e jeli Litwa i Polska postanowi trwa nadal w jednoci i obiera pana wsp�lnie, to najlepiej postpi zapraszajc syna cesarskiego, Ernesta Habsburga.

Rada carska doskonale trafiaa w nurt sentyment�w, od dawna hodowanych w duszach og�u magnat�w litewskich i bardzo wielu polskich. Wiosn tego 1572 roku, jeszcze za ycia Zygmunta Augusta, legat Commendone oraz jego przyboczny, Antoni Maria Graziani, odbyli w jakim lasku podmiejskim cile tajn narad samoczwart. Jako rozm�wcy ze strony litewskiej wystpili Mikoaj Krzysztof Radziwi Sierotka oraz Jan Chodkiewicz. Obaj oni uwaali, e gdy tylko kr�l umrze, naley w Wielkim Ksistwie ogosi monarch Ernesta, nie ogldajc si na Koron. Polacy bd musieli uzna fakt dokonany. A jeli nie zechc, waha si nie naley. Raczej uni zerwa ni ustpi. To ostatnie wcale si Italczykom nie umiechao. Chcieli widzie katolickiego Habsburga mocarzem, to znaczy panem caej Rzeczypospolitej. Nie yczyli sobie jej rozsypania si, degradacji. Dla nich partykularne ambicje magnackie nie oznaczay polityki.

Commendone - jak wiemy - mia wkr�tce sa z Tyca do Wiednia tego Grazianiego, doradza popiech, energi, szykowanie pienidzy i wojska. Doskonale pojmowa, e obrona Wawelu przed niemieckim kandydatem stanowi wity ze witych dogmat polityczny szlachty koronnej, polskiej. O tym gono byo nie tylko w publicystyce, ale po dworach, zjazdach, a pewnie i jarmarkach. Znamienne, aczkolwiek zapomniane, jak bardzo na �wczesnych, wic i caych, dziejach Polski zaway przykad Czech i dobre wzgldem nich uczucie. - Przyjrzyjcie si tylko - rozprawiano w caej Koronie - co si z tym bratnim a nieszczsnym krajem stao pod rzdami German�w. Tam najwyej co trzecie miasto jest czeskie. Arsenay im zabrano, mury obronne poburzono, cesarz „potarga" wszystkie przywileje i prawa, sroy si i ludzi gnbi. Podobnie jest na Wgrzech. Chcecie tego dla siebie?

Stremy nader nieraz rozwleke wywody publicyst�w �wczesnych jzykiem dzisiejszym. Szlachta ywia przekonanie, e pod berem Habsburga Rzeczpospolita nie tylko utraci swobody obywatelskie, lecz i przestanie by podmiotem politycznym. Przy pozorach suwerennoci stanie si krajem rzdzonym z zewntrz,

podporzdkowanym cudzym interesom. Bya to obawa usprawiedliwiona, przewidywanie jak najbardziej suszne.

Jeeli m�wiono o nienawici, to germaskiej do Sowian przede wszystkim. Powoywano si stale na fakty historyczne, krzywdy i zabory.

Nie ywiono wtpliwoci, e powoanie Habsburga to wojna z sutanem. Ale to wanie, przed czym si szlachta koronna - a zwaszcza ruska - wzdragaa, stanowio cel marze polityki papieskiej. Szo o udzia Rzeczypospolitej w walce z P�ksiycem. Episkopat polski patrzy na Ernesta w zasadzie przychylnie. Po jego stronie sta legat.

Na szczcie pojawi si inny kandydat nie tylko prawowierny, ale opromieniony takimi zasugami dla kontrreformacji, jak nikt pod socem. By nim modszy brat kr�la Francji, Karola IX, Henryk ksi d^'Anjou z linii de Valois. 27 marca 1570 roku, niespena dziewitnastoletni pod�wczas, otrzyma on od papiea szpad honorow i kapelusz, a to za zwycistwo nad protestantami francuskimi, odniesione pod Moncontour. Zdobyte w tej bitwie sztandary zawisy na murach Lateranu. wieutko, ju po zgonie Zygmunta Augusta, ksi odznaczy si jako jeden z organizator�w strasznej rzezi r�nowierc�w, zwanych we Francji hugonotami. Masakra rozpocza si w Paryu o 4 rano 24 sierpnia 1572 roku i przesza do historii pod nazw Nocy w. Bartomieja.

Takiego kandydata trudno byo bojownikom kontrreformacji krytykowa za brak arliwoci. Ku wielkiemu wic szczciu Rzeczypospolitej konkurencja pomidzy nim a arcyksiciem Ernestem nabraa cech walki politycznej, bez ideologicznych obcie. Dwa podobnej odmiany grzyby znalazy si w tym samym barszczu, kt�ry wbrew przysowiu wcale si od tego nie popsu.

Ju przed trzema laty postanowiono w Stambule popiera Francuza, protegowa go na tron polski. Ojczyzna Henryka zwana bya najstarsz c�r Kocioa. Jej wadca nosi tytu kr�la arcychrzecijaskiego. W polityce zewntrznej Francja nie uznawaa wzgld�w wyznaniowych, bya sprzymierzecem Turcji.

Iwan Grony ostrzegawczo powiedzia Michaowi Haraburdzie, e jeli Rzeczpospolita obierze Francuza - „tedy mnie nad wami przemyla". Car te yczy sobie wpltania ssiadki w wojn z padyszachem.

Jeszcze dw�ch ludzi zgaszao si po koron polsk. Kr�l Szwecji, Jan III, maonek Katarzyny Jagiellonki, oraz may, nieznaczny czowiek - Stefan Batory de Somlyo, wadca Siedmiogrodu i lennik sutana (a po cichu take i cesarza). Szans obydwu byy znikome, e za car sam si waciwie wyczy z rozgrywki - w og�le nie przysa ambasadora - Henryk i Ernest wstpowali w szranki jako jedyni powani wsp�zawodnicy.

Miaa si odby ta rozgrywka na obszernym polu, w kt�rego rodku stan wielki namiot przeznaczony na obrady senatu oraz delegat�w szlacheckich, a swojsko nazwany „szop". Opodal z rozkazu wojewod�w rozpinano inne, po jednym dla kadego z trzydziestu dw�ch okrg�w administracyjnych pastwa. Arena elekcyjna leaa na prawym, rzadziej zaludnionym brzegu Wisy, tumy przybywajce z lewego musiay si wic przez ni przeprawia. Nie przewidywano wikszych po temu trudnoci. W lutym i w marcu rzemielnicy szybko wykaczali imponujcy, pierwszy w dziejach Warszawy most stay, kt�ry budowa zacz jeszcze Zygmunt August. Podjtej przeze pracy dokonaa wasnym kosztem Anna Jagiellonka. Tu przed elekcj Infantka obdarzya kraj niezwykym na owe czasy dzieem techniki. Popularno i saw nawet zdobywaa, a raczej wzmagaa niewiasta. Przybliajce si wybory dotyczyy samych tylko mczyzn.

Anna Jagiellonka bya w oczach ogromnej wikszoci szlachty prawowit, moraln spadkobierczyni kr�lewskoci Jagiellon�w. Og� pragn pozostawi na Wawelu c�rk monarsz, kt�ra si na tym koronnym wzg�rzu urodzia. da tego jako nadprzyrodzonej niemal gwarancji trwania osobowoci Rzeczypospolitej, istoty jej bytu. Ponienie Jagiellonki oznaczaoby dla degradacj wasnej historii. Instynkt monarchistyczny zakorzeni si w pastwie, a zwaszcza w Polsce rdzennej, nad wyraz silnie. Tradycja stanowia kodeks moralny, g�rowaa nad prawem pisanym.

Jego litera uznawaa siostr kr�la nieboszczyka za osob prywatn. Kademu z kandydat�w do korony najatwiej byo wstpi na stopnie tronu razem z Ann. Jej obrczka lubna zapewniaa bero.

Infantka starsza bya od Henryka o lat dwadziecia osiem, od Ernesta o trzydzieci. Arcyksi zalicza si do rodzonych wnuk�w jej stryjecznej siostry. Niemoda i brzydka, w cieniu dotychczas bytujca kr�lewna namitnie pragna zamp�jcia. Dla niego samego i w r�wnym stopniu dla wadzy.

Senatorowie - ludzie najmniej skonni do mistycznego tradycjonalizmu zdawali sobie spraw, czym to grozi. Cay kraj dobrze zreszt pamita samowol Zygmunta Augusta w sprawach matrymonialnych. Obawiano si, by siostra nie posza czasem w lady brata. „Nie bdziesz nam, Wasza Kr�lewska Mo, obiera pana, bymy wiecznie zgin mieli, do garda broni krwi bdziem!" - usyszaa Anna od biskupa Stanisawa Karnkowskiego (kt�ry przed kilku zaledwie miesicami gowi si we Wocawku nad zapobieeniem nieprzytomnym zamiarom kr�lewskim polubienia Barbary Gianki).

Zmuszona przez senator�w przebywaa Infantka na uboczu - w Boniu, potem w Pocku i omy. Potajemnie dotarli jednak do niej zar�wno austriaccy, jak francuscy porednicy.

Obie strony proponoway maestwo. Zamylano wysanie kr�lewny w strony jeszcze odleglejsze - do Krasnegostawu lub czycy. Twarda pani nie usuchaa jednak niczyich zlece. Samowolnie przeniosa si do Piaseczna, w kocu powr�cia do Warszawy, na zamek, kt�ry od dawna stanowi jej siedzib. Zabieraa si do osobistego udziau w polityce. Senatorowie ju si byli przekonali, e szlachta staje po stronie Jagiellonki, ona te pojmowaa to znakomicie.

Ambasadorowie ubiegajcych si o nasz koron mocarstw od jesieni bawili w Polsce. Trzymano ich z dala od Warszawy. Legatowi wyznaczono na miejsce pobytu Sulej�w, lecz Commendone zachowywa si niezbyt lojalnie. Opuszcza opactwo, w ukryciu widywa si z Infantk.

Najlepszy pomys propagandowy, na jaki wysadzi si cesarz, polega na mianowaniu ambasadorami dw�ch Czech�w. Jeden z nich, Wilhelm z Roemberku, zdoby tak popularno, e pewien odam szlachty nieoczekiwanie wysun jego kandydatur. Obaj Czesi dobrze yczyli Rzeczypospolitej. Podpiwszy sobie kiedy noc z senatorami, zaczli ich wprost ostrzega przed Habsburgiem.

W drukowanych ostatnio dzieach - zar�wno naukowych, jak popularyzatorskich - uznaje si przekupstwo za jedyny czynnik, kt�ry. rozstrzygn o wyniku elekcji. Wtpliwe, czy traktowana w ten spos�b historia stanie si mistrzyni czyjegokolwiek ycia.

Branie pienidzy od obcych wystpowao wtedy powszechnie i nagminnie. Kto ich tylko nie przyjmowa? Legat Franciszek Commendone, nieugity szermierz kontrreformacji, za drugim ju nawrotem dziaa w Polsce. Poprzednio opuci j by r�wnie niezomny jak w chwili przyjazdu, ale z doywotni pensj od Zygmunta Augusta, kt�rego postpki mia przecie nadzorowa. Obywatele Rzeczypospolitej brali od obcych, ona te nie wstydzia si wsuwania ap�wek. adn miar nie nadawalimy si na witych. Ani my, ani nikt inny na kontynencie.

Podczas elekcji gray rol bardzo powane wzgldy materialne. Filip Erlanger, wsp�czesny nam historyk francuski, zwile a obrazowo charakteryzuje te, co przemawiay za Henrykiem Walezym: „Olnieni Polacy ju sobie wyobraali wdr�wk swych zb�, mis solonych, sk�r poprzez imperium ottomaskie a na rynki kr�lowej Adriatyku, gdzie wszelki towar znajdowa nabywc. Atutem francuskim mona byo zyska mono pokojowej wsp�pracy z Turcj, otworzy dla handlu Dniestr, gospodarczo oywi przebogaty z natury poudniowy wsch�d Rzeczypospolitej. I kto tu rozprawia o materialistycznym pojmowaniu dziej�w?

Pierwszy pakt polityczny z Francj zawar ju Jan Olbracht. Od tej pory pomysy matrymonialne i inne rachuby snuy si cigle. Szlachta z szacunkiem, z czci prawdziw mylaa o dynastii, od X stulecia nieprzerwanie zasiadajcej na tronie paryskim. Takie argumenty to zwyky snobizm dla nas, lecz nie dla ludzi XVI wieku. Przeciwko wyborowi „Piasta" bardzo silnie przemawiaa obawa przed „wzgard kr�l�w postronnych". Monarchowie europejscy uwaali na przykad Waz�w szwedzkich za parweniuszy. Iwan Grony szydzi z Zygmunta Augusta, e wyda siostr za chudopachoka ze Sztokholmu. Sam za patrzy z g�ry na wszystkich, uwaajc si za prawego dziedzica Juliusza Cezara i Oktawiana Augusta. Walezjusz - potomek Hugona Capeta - nie przyni�sby Wawelowi wstydu.

Powoanie go daoby sojusz z Francj, oznaczajcy dwie wielkie i prawdziwe korzyci w polityce midzynarodowej. Zgod z Turcj i oskrzydlenie cesarza, kt�ry - nie zapominajmy! - wci jeszcze nie uznawa, e Gdask, Malbork, Toru i Elblg nale do Polski. Zakon krzyacki nadal istnia, a mianowicie w Rzeszy Niemieckiej.

Walory francuskie pilnie zaleca biskup Walencji, Jan de Montluc, rezydujcy w Koninie. Przyby jesieni na grunt ju spenetrowany przez poprzedni, nieoficjaln misj. Dziki niej od razu cieszy si poparciem kanclerza Walentego Dbiskiego oraz dawnych dworzan Zygmunta Augusta, obecnych stronnik�w jego siostry.

Montluc ju we Francji wykaza due zdolnoci urodzonego polityka i administratora. W Polsce zabysn niebywa zrcznoci dyplomaty. Wiedzia, e w tym kraju mona daleko zaj, byle si postpowao ogldnie i grzecznie. Wykazywa wic posuszestwo wobec wszelkich zarzdze senatu, jak ognia si strzeg urazi kogokolwiek. W lot poj, e szlachta ogromnie ceni swobodne sowo i z caej siy nacisn na peda publicystyki. Najlepsze jej utwory zalecay Francuza. Pisa je Jan Dymitr Solikowski, kt�rego wsp�prac Montluc pozyska.

Trafi on w Polsce na wyjtkowo z dla siebie koniunktur. Jednoczenie z przyjazdem ambasadora francuskiego przypyny wieci o Nocy w. Bartomieja. Wzbudziy powszechn zgroz i wstrt. Montluc przezwyciy i t przeszkod. Wm�wi szlachcie cakowit niewinno Henryka. Pomimo swej godnoci biskupiej stroni od legata, a nawet od afiszowania si z praktykami religijnymi.

Wzgldy wyznaniowe nie mogy odstrcza od Walezjusza katolik�w. Bardzo znamienne, e wielu protestant�w te przeszo na jego stron, traktujc kandydatur Henryka w spos�b czysto polityczny. Niekt�rzy z nich uywali argument�w do ywo przypominajcych te,

jakimi szermowali zwolennicy Gronego: winien czy nie winien rzezi paryskiej, u nas jej nie powt�rzy, nie bdzie m�g. Niech tylko spr�buje ama lub nagina prawo, a nar�d stanie si straszniejszy jemu ni on narodowi.

W kwietniu na polu elekcyjnym stawio si okoo pidziesiciu tysicy wyborc�w, z kt�rych kady by uzbrojony. Sudzy oraz poczty zamoniejszej braci tworzyli drugi, r�wnie bodaj liczny tum. (Pachokowie wymylili sobie oryginaln rozrywk: podczas gdy panowie zajci byli gosowaniem na serio, oni urzdzili parodi elekcji; zabawiajc si na rozmaite sposoby spalili na przykad publicznie piast od wozu, szydzc z kandydatury „Piasta". Nic nie wiadomo o karach za kpiny z rzeczy powanych. Babin na dobre wida zarazi Rzeczpospolit.)

Cudzoziemc�w mocno zastanowiy dwa objawy. Obrady trway przez kilka tygodni, a przez cay ten czas ogromne zbiorowisko ludzi i koni, skupione w pobliu dziesiciotysicznego miasta, miao co je, i to do syta. Korona �wczesna mlekiem i miodem wprawdzie nie pyna, ale bez trudu opdzaa wasne potrzeby, a ponadto ywia swym zboem „cae prawie Niderlandy kr�la Filipa", jak si wtedy wyraano. Druga niespodzianka na tym polegaa, e nie ubroczya si adna z tysicy wyostrzonych szabel, nie wypalia ani jedna rusznica. R�nice zda wyraay si w sporach, najwyej w pogr�kach. „Tak dalece nar�d polski jest dobry i od rozterek domowych daleki" - zapisa naoczny wiadek, Antoni Maria Graziani.

Najgoniejsze, i to ch�ralne, idealnie zgodne krzyki wyprawiali pod Kamieniem Mazowszanie. Jak jeden m dali natychmiastowego obwoania kr�lem Francuza. Zapytani o przyczyn tak dziwnej jednomylnoci odpowiadali szczerze, e chciaa jej pani Infantka.

Wysannicy biskupa de Montluc porozumieli si na zamku warszawskim z Jagiellonk. Zdoali jej wm�wi, e modziutki ksi Henryk marzy przede wszystkim o jej rce, a korona polska jest dla tylko rodkiem wiodcym do celu. Motyw z kiepskiej bajki zmaterializowa si w rzeczywistej historii i zaway na niej. Kandydatura francuska i przed gosowaniem miaa due szanse. Dziesi tysicy garde mazowieckich zaguszyo kontradycent�w.

Szlachta z Mazowsza niesusznie uchodzi za ywio szczeg�lnie anarchiczny. Odznaczaa si ona raczej karnoci... le czasem - lecz wcale nie tym razem zorientowan. Ciemni, ubodzy, zahukani a krewcy „sitarze" skonni byli sucha swych lokalnych przyw�dc�w, ksidza biskupa, pana starosty czy wojewody. Mazowszanie grzeszyli ciasnot horyzont�w, instynktem stadnym, brakiem wanie,

a nie przerostem indywidualizm�w. Wspomniane cnoty obywatelskie wiod do tych samych skutk�w, jakie przynosi Marchia.

Od zgonu Zygmunta Starego Bona z c�rkami mieszkaa na Mazowszu. Izabela Jagiellonka posza za m na Wgry, Zofia do Brunwiku, Katarzyna do Szwecji. Anna zostaa w kraju, zwizaa sw�j los z Warszaw. W przecigu tai dwudziestu piciu wyrosa na lokaln potg. Pchajc Mazowszan do gosowania za Henrykiem sama wpada w puapk, krajowi nie szkodzia.

Ksi Andegaweski uzyska ogromn wikszo gos�w. Od dawna pozyskany przez Montluca prymas Uchaski natychmiast okrzykn go kr�lem. Przyzwany do Warszawy ambasador francuski niezwocznie zacz si wycofywa z poczynionych poprzednio obietnic. Odwoa przede wszystkim t, kt�ra dotyczya oenku z Infantk. Pozostawi rzecz uznaniu samego Henryka. Nie zmartwio to zbytnio senator�w, kt�rzy po zakoczeniu zjazdu znowu wysunli si naprz�d.

W ostatniej chwili pole elekcyjne nabrao wygldu, kt�ry przerazi sabo w miejscowych stosunkach zorientowanych cudzoziemc�w. Marszaek Jan Firlej skrzykn protestant�w i urzdzi na ich czele demonstracj zbrojn. Protestowa przeciwko pr�bie skrelenia artykuu o wolnoci wyzna z listy warunk�w, kt�re Henryk winien by zaprzysic. Biskupi krajowi nie przejli si widokiem zastp�w Firleja. Sprzeciwiajc si konfederacji warszawskiej nie zamierzali prowokowa wojny domowej. Kwestionowany przez nich paragraf osta si, co dao legatowi okazj do wygoszenia zej maksymy: „Nic nie znaczy prawo, jeli od wszystkich jednomylnie ogoszone nie zostao." Warto zapamita, e tak wczesn zacht do liberum veto rzuci w tum przyw�dca obozu przeciwnik�w swobody myli.

Przygotowane dla Henryka warunki mieciy si w dw�ch dokumentach. Ten, kt�ry od imienia elekta nazwano „artykuami henrycjaskimi", obowizywa mia na zawsze. Drugi, opatrzony neutralnym, nieczuym na czas tytuem pakt�w konwent�w, przeznaczony by do jednorazowego uycia. Zawiera dania wyborc�w, postawione aktualnemu wybracowi. W przyszoci na kadej elekcji ukadano nowe pakta.

Oba dokumenty razem wzite stanowiy dla Europy rewelacj, same w sobie byy zjawiskiem podniecajcym umysy najwybitniejszych teoretyk�w epoki. Mieciy wszak punkty dobrowolnie zawieranej pomidzy poddanymi a kr�lem umowy o wadz. Taki spos�b potraktowania kwestii ustroju pastwowego zyska pochway ze strony tych mylicieli zachodnich, kt�rych uznawa wolno za wczesnych poprzednik�w Owiecenia.

Patrzc na te sprawy z perspektywy kilku stuleci, trudno powstrzyma si od uwagi, e zgromadzona na konwokacji i elekcji szlachta stana wobec zadania nieprawdopodobnie trudnego. Nie majc adnych wytycznych postpowania, dziaajc w popiechu, wr�d zamtu, a nawet trwogi, musiaa uoy i uchwali r�wnowanik konstytucji. Dzisiejsza terminologia polityczna tak bowiem musi nazwa „artykuy henrycjaskie". Akt�w konstytucyjnych, czyli okrelajcych w jednym dokumencie ramy caego ustroju pastwa, nikt wtedy jeszcze pisa nie umia. Teoretycy zachodni kwestionowali prawo monarchii Jagielloskiej do miana Rzeczypospolitej. Twierdzili, e za przykadem staroytnoci republik moe by tylko pojedyncze miasto. Rzeczywicie, ustr�j takiej Wenecji nie nadawa si na wz�r, poniewa dotyczy jedynie jej samej, metropolii, a nie obszar�w, kt�rymi wadaa.

Najwczeniejsze akty konstytucyjne duych pastw, Stan�w Zjednoczonych Ameryki P�nocnej oraz Republiki Francuskiej, pochodz ze schyku XVIII stulecia. (Najpierwszym takim aktem na kontynencie bya nasza Konstytucja Trzeciego Maja, kt�ra obowizywaa rok jeden.) Rzeczypospolitej Obojga Narod�w o dwa wieki wczeniej przyszo pisa ustaw zasadnicz. Poprzednio ustr�j okrelay prawa wydawane w rozmaitych czasach i zachowujce sw wag. Dziao si to systemem cigle obowizujcym w Wielkiej Brytanii, kt�rej konstytucja nosi posta nie ksiki, lecz biblioteki.

Artykuy henrycjaskie doprowadziy robot do poowy. Om�wiy obowizki kr�la, przemilczay jego prawa. Bo te praca nad kodyfikacj i napraw ustroju zostaa przerwana. Zwolennicy reformy zamierzali dokoczy dziea po elekcji. Na razie, darzc koron cudzoziemca, musieli zabezpieczy kraj przed jego samowol, skoni go do wsp�pracy z obywatelami. Reszty spodziewali si dokona p�niej - z nim razem.

Niezastpionym przewodnikiem po labiryntach historii jest wzgld na praktyk. Polityczn, oczywicie, oraz na najzwyklejsz w wiecie - yciow. Ludzie nie po to zazwyczaj decyduj, aby upozowa si piknie wobec przyszoci. Chodzi im najczciej o dobro yjcych pokole. Dlatego wanie reformowanie nie moe mie koca.

Zgromadzona pod Kamieniem szlachta zamierzaa zaprosi na tron Iwana Gronego, Habsburga lub Walezjusza.

Car sam doskonale pojmowa, jak si cieszy opini. Uzna za potrzebne tumaczy si z okruciestwa przed posem Rzeczypospolitej. Francja zdecydowanie imponowaa panom braciom, ale ksi Henryk dopiero co ubroczy si cay krwi swych protestanckich rodak�w. Byo dokadnie wiadomo, jak niemieccy Habsburgowie poczynaj sobie w Czechach. Znany by i styl rzd�w tej dynastii, ucieleniany najlepiej przez Filipa II, o kt�rym zapisano:

Nie pokazuje si prawie nigdy publicznie i jakkolwiek zwyk by w przeszoci pokazywa si ludowi raz czy dwa razy do roku w korytarzu, kt�ry prowadzi z jego komnat do kocioa, to obecnie pozostaje stale zamknity w swoich pokojach.

Tam wanie, w niedostpnych izbach obcego pana, rozstrzygayby si losy Rzeczypospolitej. Nikt nie wtpi, e pozostawienie Habsburgowi wolnej rki w polityce zagranicznej oznaczaoby wojn z Turcj. A w wewntrznej tryumf „urzdu inkwizycji", kt�ry patriarcha dynastii, tene Filip II, „otacza opiek i popiera we wszelkich czynnociach".

W roku elekcyjnym - czyli 1573 - pewne oddziay koronne ruszyy na Wooszczyzn, niosc pomoc jej hospodarowi. Dzieje wyprawy skreli Jan asicki, jeden z legionu naszych zapomnianych pisarzy (wielkopolski innowierca, znajomy Kalwina i przyjaciel jego nastpcy, Teodora Bezy, nauczyciel i podr�nik by autorem wielekro wznawianych i tumaczonych na obce jzyki rozpraw o Gdasku, obyczajach Moskwy i Tatar�w, o bogach mudzkich, religii Ormian, wojnach inflanckich i panowaniu Stefana I). Jego Historia wtargnienia Polak�w na Wooszczyzn, przeoona z aciny przez Wadysawa Syrokoml, zawiera wiadomoci dla nas tylko rewelacyjne. Mieszkacy Polski �wczesnej dobrze na og� znali zwyczaje panujce na ziemiach dzisiejszej Rumunii.

Pisze wic asicki, e hospodar

za najmniejsz win skazywa na gardo, ywcem odziera ze sk�ry, wbija na pale, upi oczy (kt�ra to kara jest u Wooszy pospolit), ucina nosy i uszy, tak dalece, i kto by bez jego wiedzy przeda choby gazk ze swej winnicy albo rzecz jak podleg podatkowi, wnet bywa zabity albo kaleczony przecignieniem haka przez nozdrza, albo krpowany i brany na tortury, lub - w - niedostatku tortur - pdzony po ulicach przez Cygan�w, ulega niemiosiernej chocie. A co najokropniejsza, i trupy pomordowanych ludzi, nie pogrzebane, walajc si po ulicach, suyy psom za pokarm, a ludziom na postrach.

Naleao w Rzeczypospolitej wzmocni wadz polityczn. Ale wszdzie naokoo ta wadza zachowywaa si w spos�b przeraajcy. I u nas istniay tortury, kaci cinali publicznie, palili ywcem. Kraj babra si w okropnociach, ale w nich nie ton i by tego wiadomy. Od dw�ch stuleci nawyk do Jagielloskiej dobroci. Teraz pilnowa grobel. Zalew grozi ze wszystkich stron.

Kandydatom naleao patrze na rce. I taki r�wnie by sens artyku�w henrycjaskich. Do ich uchwalenia skaniao te, niestety, wspomnienie o chwalebnie bezkrwawej,

lecz mimo to mocno szkodliwej samowoli zmarego niedawno rodaka, kt�rego przeniesione tymczasem do Tykocina zwoki czekay na poch�wek. Tradycja zabraniaa grzeba kr�la, zanim nastpca nie stan w Rzeczypospolitej.

Artykuy henrycjaskie waroway wic, e wolne elekcje odbywa si maj ju zawsze, przy kadej zmianie panujcego. Nie mona im przeszkadza ani wyznacza nastpcy za ycia poprzednika. Dwa dalsze paragrafy dotyczyy podstawowych kanon�w mylenia olbrzymiej wikszoci ziemiastwa. Potwierdzay konfederacj warszawsk, czyli swobod wiary, oraz pacyfizm, jako zasad polityki. Bez zgody sejmu nie m�g od tej pory kr�l wypowiada wojny, zwoywa pospolitego ruszenia ani najmowa zacinych. To samo dotyczyo, rzecz jasna, podatk�w. Kasa monarsza winna bya wystarczy na opatrzenie granic i wojsko stae, nielicznych kwarcianych. Jeli nie byo „pilnej a gwatownej potrzeby", sejm zbiera si mia co dwa lata, na czas nie duszy od szeciu tygodni. Naoono na obowizek wybierania szesnastu senator�w, kt�rzy zmieniajc si kolejno mieli rezydowa przy monarsze, nadzorowa polityk zagraniczn, asystowa przy przyjmowaniu ambasador�w. Przysugiwa im jednake gos doradczy tylko, winni byli wyraa swe opinie, lecz nie wotowa. Jeeli kr�l nie m�g ich skoni do zgody, decydowa sam. W dziedzinie wadzy wykonawczej pozostawao mu wic duo swobody.

Wspomnienia po ostatnim Jagiellonie najlepiej si skrystalizoway w paragrafie szesnastym, kt�ry nakazywa panujcym ,,nic nie stanowi ani przedsibra okoo maestw" bez rady i zgody senator�w, nie szuka okazji do separacji czy rozwodu.

A jeliby (czego Boe uchowaj) co przeciw prawom, wolnociom, artykuom, kondycjom wykroczyli albo czego nie wypenili; tedy obywatele koronne obojga narodu od posuszestwa i wiary nam powinnej wolne czyniemy.

Tak brzmia synny artyku „de non praestanda oboedientia", nadajcej caemu aktowi wyrany charakter umowy.

Pacia conventa day przede wszystkim zawarcia przymierza z Francj, gwarantujcego jej dyplomatyczn i zbrojn pomoc na wypadek wojny. Pary mia w razie potrzeby sa nadwilaskiej przyjaci�ce w sukurs puki piesze. A jeliby on sam znalaz si w potrzebie, Rzeczpospolita gotowa bya odwdziczy si kawaleri, ale za od francuski.

Winien bdzie Henryk - gosiy dalej pakta - przyprowadzi cztery tysice piechoty gaskoskiej (uchodzcej za szczeg�lnie bitn) „dla uycia jej przeciwko moskiewskiemu ksiciu".

Ponadto - wybudowa flot, uatwi handel z Francj, popaci dugi Zygmunta Augusta, co roku wnosi czterysta pidziesit tysicy zotych ze swych nadsekwaskich dochod�w, ksztaci wasnym kosztem sto modzi szlacheckiej, nie protegowa i w og�le nie sprowadza cudzoziemc�w (z pewnym wyjtkiem, o kt�rym na kocu rozdziau).

Pakta uchodz susznie za dokument nie przynoszcy swym tw�rcom zaszczytu. Wyranie zna w nich chtk przerzucania ciar�w pastwowych na obce barki. Za duo tam o got�wce! Zarzuty uzasadnione, trzeba jednak pamita o pewnych okolicznociach. Nie agodzcych wcale, bo nie o to chodzi, lecz co nieco wyjaniajcych.

Pomidzy Leskiem a Sanokiem stercz nad Sanem szcztki zamku, zwanego Sobie. Trudno je odnale, bo urwiste, przepiknie pooone wzg�rze zupenie zaroso lasem. Na szczycie obejrze mona ruin baszty oraz monumentalnego gmachu z cios�w kamiennych. Wzniesion przez Kazimierza Wielkiego twierdz zburzyli w roku 1474 Wgrzy Macieja Korwina, kt�rzy spustoszyli wtedy znaczne poacie poudnia kraju. Wojna toczya si o koron wgiersk dla kr�lewicza polskiego, Kazimierza. Innych powod�w zatargu brako.

Rzeczpospolita od dawna nawyka drogo - krwi, dorobkiem i got�wk paci za dynastyczne uroszczenia swych wadc�w. Zapraszajc teraz na tron obcego, stosowaa utarte szablony mylenia, tyle e w odwrotnym kierunku. Zamiast od siebie - ku sobie.

Ustrojowe rezultaty pierwszej elekcji maj w naszej historii fataln opini: krpujc wadz kr�lewsk wykoleiy pastwo. Sd zrozumiay dla nas, kt�rzy znamy dalszy bieg dziej�w Polski. Nie zawadzi jednak posucha, co �wczeni praktycy i myliciele polityczni mieli do powiedzenia zar�wno na temat artyku�w, jak pakt�w.

Obdarzono koron Henryka Walezego, wojujcego katolika. Antoni Maria Graziani winien wic by sta si prekursorem Piotra Skargi, narzeka, rozpacza nawet, e odjto wybracowi rodki skutecznego dziaania. Tymczasem oto co napisa:

I Polacy si chwal, i wie tak rozgosia, jakoby kr�l w Rzeczypospolitej mia wadze nieznaczn i obcit, i jakoby caa dostaa si w rce senatu i szlachty. Nieprawda! Jakkolwiek bowiem w susznej proporcji poddali siebie kr�lowi, a kr�la prawom, to jednak nie tyle pragnli prawo kr�lewskie uzaleni od cudzej woli, ile raczej zapobiegali tylko, by nieograniczonej wadzy lekkomylnie nie zostawia na asce namitnoci jednostki.

Nuncjusz Germanik Malaspina pisa znacznie p�niej, bo w roku 1598. Rozporzdza perspektyw, zna dowiadczenia wierwiecza:

Wielka jest wadza kr�la, wielka senatu i szlachty, bez ich bowiem wsp�lnej zgody adna ustawa nie moe mie mocy obowizujcej, wielka za w szczeg�lnoci jest wadza kr�la, dlatego e ma w rku chleb i moe go da, komu tylko zechce.

Inni wywodzili, e w wielu dziedzinach wadza monarchy polskiego jest absolutna, wiksza ni gdziekolwiek. Zosta on nadal jednym szafarzem dostojestw, rozdawc urzd�w i d�br. Dla zrcznej rki bya to bro przepotna.

R�nica midzy nami a praktykami politycznymi sprzed czterech stuleci polega na tym, e oni widzieli moliwoci - narzdzie wadzy, stworzone przez pierwsz elekcj, i materia, w kt�rym operowa nim naleao. My za mamy w oczach wyniki dziaania. Wiemy, jak owo narzdzie w rzeczywistoci uyte zostao.

W sedno rzeczy trafi chyba pisarz woski Jan Botero, kt�ry w roku 1592 powiedzia: „Kocz na tym, e kr�l ma tyle wadzy, ile mu da wasna zrczno i rozum."

Ustr�j pastwa wcale jeszcze zwichnity nie by. Spersonalizowa si tylko w spos�b skrajny i skrajnie niebezpieczny. Zbyt ju wiele zaleao teraz od osobistych wartoci kolejnych wybrac�w Rzeczypospolitej. Tych zwaszcza, kt�rzy rzdzili przed graniczn dat roku 1648.

Pytanie, dotyczce obywateli, odnosio si r�wnie do wadc�w: jaki typ czowieka przeway?

Jedno z da zawartych w paktach m�wio:

Najjaniejszy Kr�l, wybraniec, Akademi Krakowsk na wyszej stopie naukowej postawi, zawezwawszy i sprowadziwszy w tym celu ze wszystkich stron najuczeszych m�w, profesor�w we wszelkiego rodzaju naukach i wiadomociach najwyborniejszych, kt�rych tame przy wszechnicy krakowskiej wiecznymi czasy bdzie utrzymywa i ywi.

Byo to jedno z ostatnich usiowa podwignicia widncego uniwersytetu. Nastpne - i tym razem skuteczne - miao przyj a w dwa wieki p�niej. Za karygodnie zaniedban przez monarch�w uczelni uja si zgromadzona pod Kamieniem szlachta.

KR�L HENRYK

Natychmiast po dokonanym wyborze kr�la nawierzchnia mostu Jagielloskiego przesza cik pr�b. Dziesitki tysicy kopyt cwaem przedudniy po jej deskach. Pierwsza elekcja odbywaa si na prawym brzegu Wisy, a nie na lewym, jak p�niejsze.

Prymas wykrzykn imi Henryka

zaczym dopiero wrzask, trzask, po polu wszdzie bbn�w, trb sycha byo, strzelanie z dzia, co tak na godzin prawie trwao - zapisa Joachim Bielski. - A potym do miasta w skok na koniach bieeli, do kocioa w. Jana weszli i tam Te Deum laudamus piewali. Wszdzie, gdzie pojrza rado bya wielka ludzi.

We Francji wieci z Polski przywitano z westchnieniem ulgi. Kr�lowa matka, Katarzyna Medycejska, przeywaa chwile szczcia. To jej zlecenia wykonywa Jan de Montluc, dokazujcy nad Wis cud�w zrcznoci Genialna Woszka o oczach mii, Madame la Serpente - jak j zwano na Zachodzie - rozumowaa zawsze kategoriami polityki midzynarodowej. Obliczya, co moe da Francji sojusznicza Rzeczpospolita, flankujca Habsburg�w od wschodu. Mawiao si wtedy w koach dyplomatycznych do naiwnie, e w razie potrzeby Polska potrafi wystawi do boju „osiemdziesit tysicy dobrych koni".

Wybraniec otrzyma szczliw wiadomo pod murami Roszelli, kt�r od kilku miesicy bezskutecznie oblega i zajadle szturmowa.

W dwa dni po w. Bartomieju, kiedy masakra trwaa jeszcze w Paryu, Henryk wygosi opini, e budujce dzieo musi by koniecznie dalej prowadzone na prowincji. Teraz przyszo mu osobicie pora si ze skutkami pr�by zmuszenia Francuz�w. do jednowierstwa.

Liczne miasta stawiy zbrojny op�r. La Rochelle, potny port nad Atlantykiem,

zapenia si zbiegami z ssiednich okolic. Kobiety wraz z dziemi i dobytkiem ruchomym znalazy schronienie na Wyspach Brytyjskich. Zanim nadcigny puki ksicia Henryka, oywiona zapaem religijnym zaoga spustoszya kraj w promieniu czterdziestu kilometr�w od mur�w twierdzy. Dokadnie oczycia jej przedpole.

Roszella podlegaa swym kr�lom w spos�b po czci teoretyczny. Samodzielnie ukadaa si z Angli i Holandi. Teraz Elbieta I otrzymaa list od obywateli miasta, kt�rzy przypominali, e atlantyckie wybrzee Francji naleao niegdy do poprzednik�w Jej Brytyjskiej Moci i wzywali monarchini do objcia dziedzictwa w posiadanie. W Guernesey pomau szykowaa si flota wojenna. (Szczeg�y te, zaczerpnite z pracy wspomnianego ju Filipa Erlanger, warto zapamita, bo wkr�tce przyjdzie do omawiania dziej�w gdaskiego nieposuszestwa.)

Okrty brytyjskie sabo strzelay z morza, gnbieni przez g�d i zaraz oblecy ze wspaniaym mstwem odbijali szturmy, a wr�d oblegajcych mnoyy si spiski. Zjednoczony pod sztandarem wsp�lnej ideologii ob�z katolicki stanowi jedno wielkie kbowisko nienawici. Cichcem zaproponowano zaodze, by dokonaa wycieczki, a najmodszy z Walezjuszy, ksi d'Alencon, natychmiast uderzy na namioty brata, Henryka. Wiadomo bya tak nieprawdopodobna, e hugonoci roszelscy nie dali jej wiary i za mury nie wyszli. A kiedy odparli ju �smy szturm, pooenie zmienio si nagle.

Ju w styczniu 1573 roku Montluc pisa z Polski do Karola IX o rzeczach godnych uwagi:

Jeli w terminie od dzi a po dzie elekcji przyjdzie tu wie o jakimkolwiek okruciestwie nad Roszellanami, to prosz mi wierzy, e chobymy tu mieli dziesi milion�w zota na przekupywanie stronnik�w, to i tak nic nie zdziaamy.

Antyczn francuszczyzn listu ambasadora przeoy Wacaw Sobieski niemal dosownie. W marcu zjawi si pod Roszell Marcin Leniowolski, p�niejszy kasztelan podlaski, osobisto, kt�ra miaa odegra wybitn rol przy trzeciej z kolei elekcji polskiej, lecz ju teraz zdobywaa imi oraz dowiadczenie. Pchnli go do Francji dwaj wojewodowie - Piotr Zborowski, sandomierski, i Mikoaj Maciejewski, lubelski. Obaj byli kalwinistami, ale pomimo to trzymali stron Henryka. Wysannik - zwany przez Francuz�w „le sieur Martin Obory" albo „Dobory", poniewa pisa si: Leniowolski z Ob�r - naocznie stwierdzi pod Roszell „zdumiewajc odwag" Henryka, a i to take, i miasto znosi si z wrogami kr�la Francji. Ta ostatnia wiadomo okazaa si wakim argumentem dla zgromadzonej na elekcj szlachty.

Ona jeszcze wtedy nie przywyka do spiskowania z zagranic przeciwko wasnemu monarsze.

17 czerwca w obozie Henryka hukny dziaa - lecz nie do szturmu. Witano salwami „ambasadora polskiego", Konrada Krupk-Przecawskiego, kt�ry wcale nie piastowa owej wysokiej godnoci. Przyjecha wprawdzie szumnie, w siedem koni, ale by tylko kolejnym wysannikiem Piotra Zborowskiego oraz innych ewangelik�w. Przywi�z Henrykowi wie o obwoaniu go kr�lem oraz danie obietnicy zachowania pokoju religijnego.

Dziaa przestay grzmie pod Roszell. 6 lipca oblenie zostao zdjte. Karol IX spiesznie zatwierdzi i ogosi edykt, kt�rego moc Roszella, Montauban i Nimes otrzymyway prawo publicznego wyznawania „religii", bo tym rzeczownikiem okrelali hugonoci sw�j obrzdek. Naboestwa prywatne zostay dozwolone w caym kr�lestwie. Z tym samym popiechem sa Karol na spotkanie prawdziwych przedstawicieli Rzeczypospolitej. Zawiadamia ich wczenie o zapadych postanowieniach. Chcia im po prostu zamkn usta.

19 sierpnia 1573 roku poselstwo stano w Paryu. Skadao si z jedenastu dostojnik�w, kt�rym przewodniczy biskup poznaski, Adam Konarski. Stu pidziesiciu szlachcic�w tworzyo orszak. wietnie przywitani przez ksicia krwi Franciszka de Bourbon, tumek arystokrat�w oraz magistrat po dw�ch dniach uroczycie przystpili w Luwrze do ucaowania doni Karola IX. Porozumiewano si przewanie na migi. Wr�d Polak�w wszyscy co do jednego biegle wadali acin, wielu m�wio ponadto po niemiecku, wosku bd po francusku. Dworzanie paryscy i szlachta hodowali pod�wczas zasadzie goszcej, e „wojownik nie potrzebuje nic umie z wyjtkiem wasnego podpisu".

Zwiedzajcych Polsk cudzoziemc�w zadziwia poliglotyzm jej mieszkac�w. acin znali nie tylko ksia oraz ziemianie, lecz czsto i rzemielnicy. Niemiecki i woski byy bardzo rozpowszechnione. Francuszczyzn, uchodzc wtedy za jzyk prowincjonalny, mniej u nas kultywowano, chocia taki Zamoyski w niej celowa. Mow powitaln w imieniu poselstwa wygosi nie on jednak, lecz Jan Tomicki, kasztelan gnienieski - protestant.

Jak wynika z opisu pozostawionego przez Jakuba Augusta du Thou, legacjaRzeczypospolitej wywara na paryanach dodatnie wraenie i wzbudzia nawet sensacj. Zainteresoway ich egzotyczne, bogate stroje - sobole, sadzone klejnotami szable, srebrne podk�wki u but�w, uki paradne i koczany. Podobao si wyksztacenie, nie razi styl bycia. Przodkowie nasi, nadzwyczaj grzeczni wobec cudzoziemc�w u siebie w domu, za granic lubili zachowywa si w spos�b nieco wyniosy.

10 wrzenia tum szczelnie wypeni katedr Notre-Dame, gdzie Henryk mia po raz pierwszy zaprzysic warunki polskie. Nikt z widz�w francuskich, z ludzi doskonale pamitajcych Noc w. Bartomieja, nie przewidywa tego, co zajdzie. Okolicznoci byy nie po temu. Pary dopiero co skoczy uroczycie witowa pierwsz rocznic rzezi. Obch�d zorganizowali ksita de Guise, przyw�dcy najskrajniej usposobionych katolik�w. Chcieli pokaza przybyszom, jak naprawd rzeczy stoj we Francji. Wiele mona byo r�wnie wyczyta z gestu papiea, kt�ry przysa wracajcemu spod Roszelli Henrykowi R� Zot, odznaczenie bez por�wnania wysze od szpad honorowych, dawanych mu poprzednio.

Wskutek wczeniejszych natarczywych nalega wysannik�w polskich kr�l przysta na ugod z hugonotami z Sancerre, a dotychczas obleganego i cierpicego straszliwy g�d. Pomimo paktu oboono miasto kontrybucj, wojsko monarsze dopuszczao si gwat�w, zdarzay si i morderstwa. „Oto ministrowie tego miasta powiartowani, a naczelnik obrony rozerwany komi" — donosi znajomym w kraju jeden z Polak�w.

Napisa te sowa 31 sierpnia. W dziesi dni p�niej Henryk zaprzysic mia artykuy, wr�d kt�rych widnia paragraf gwarantujcy Rzeczypospolitej swobod wiary, sumienia i sowa. Ksi spr�bowa punkt ten po prostu omin, nie potwierdzi go.

W chwili trudnej wikszo poselstwa zdobya si na to, czego przewanie nie umieli robi Polacy yjcy w czasach bliszych dniom naszym. Nie ugia si, wytrzymaa nacisk zachodnich gospodarzy. Jan Zborowski wystpi jako moralny przedstawiciel tej wikszoci... nie tylko pos�w, lecz i szlachty w kraju. „Si non iurabis, non regnabis!" - powiedzia Henrykowi w oczy wobec wypeniajcej katedr ciby Francuz�w. Nie zaprzysiesz - nie zostaniesz kr�lem!

Ugi si ksi. Prawo o tolerancji zostao potwierdzone.

Henryk dziaa nie tylko z wasnego i w og�le z francuskiego natchnienia. Do nieustpliwoci usilnie namawiali go dwaj Polacy i jeden Litwin. Biskup Adam Konarski, Olbracht aski i Mikoaj Krzysztof Radziwi Sierotka ju w kraju porozumieli si w tej mierze z legatem Franciszkiem Commendone. Za jego bogosawiestwem pragnli w Paryu unicestwi konfederacj, noszc miano warszawskiej.

Legacja Rzeczypospolitej skadaa si w wikszoci z katolik�w. Spor�d jedenastu jej czonk�w tylko czterej byli protestantami. Pomimo to zlecenie tolerancyjnie nastrojonego kraju zostao uszanowane i wypenione.

Szczeg�lnie twardo opowiada si za t wiernoci Jan Zamoyski, acinnik prawowierny.

Okazao si jednak ponownie, e o spenienie zasad konfederacji warszawskiej trzeba walczy, a b�j ten dopiero si zaczyna.

Polsko-litewskie poselstwo przywiozo nad Sekwan teksty artyku�w henrycjaskich, pakt�w konwent�w i co ponadto jeszcze. Przedoyo r�wnie Karolowi IX oficjalne postulaty (postulata polonica), dotyczce potrzeby zagodzenia kursu wobec protestant�w francuskich.

Pary zawczasu wiedzia, na co si zanosi. Ju Konrad Krupka-Przecawski rozgosi o postulatach. Wiedziay o nich r�wnie inne kraje europejskie. Wdrujcy na Zach�d posowie Rzeczypospolitej odbywali po drodze konferencje z emigrantami francuskimi, z protestanckimi elektorami Rzeszy Niemieckiej. Suchali rad, uwag, lecz take i podzikowa „najpoboniejszemu, najszlachetniejszemu i najwaleczniejszemu narodowi polskiemu".

Istniej realizmy polityczne pr�b rozmaitych. Ten naprawd wartociowy (obywajcy si bez cudzysowu) poucza, e kade wystpienie w obronie wolnoci przynosi korzy znaczn, zdobywa dobre imi. Z tej prostej przyczyny, e najszerszy og� z reguy wolnoci pragnie, pojmujc j w spos�b yciowy. W mowie potocznej rzeczowniki „wolno" i „sprawiedliwo" znacz waciwie jedno i to samo.

Postulata polonica zdobyy dla polsko-litewsko-ruskiej Rzeczypospolitej saw odmiany znakomitej. Argumentowano p�niej w Europie: czemu w Paryu nie mog zapanowa przyzwoite stosunki, skoro w Krakowie ludzie rozmaitych wiar yj sobie zgodnie? Albo: przyjrzyjcie si pastwu, w kt�rym katolicyzm i prawosawie od wiek�w ssiaduj w pokoju... Zacza si w tych czasach utrwala niewtpliwie przesadna opinia, e Polacy to nar�d brzydzcy si krwi i szczeg�lnie agodny.

Karol IX zawczasu wiedzia o niespodziance ze strony Rzeczypospolitej. Uprzedzajc jej interwencj, a take chcc uatwi znienawidzonemu bratu wyjazd nad Wis, kaza zaniecha oblenia Roszelli i wyda wspomniany edykt.

Wacaw Sobieski opisa w swej ksice Polska a hugonoci po Nocy w. Bartomieja jedn z �wczesnych kopii postulat�w, przechowywan w Muzeum Brytyjskim. Na marginesach dokumentu widniej uwagi skrelone rk anonimowego Francuza. Mona cakowicie zrozumie uczucia rozgoryczonego innowiercy, zapewne emigranta, kt�ry uwaa, e Polacy za mao daj. Ale edykt Karola IX dawa hugonotom jeszcze mniej! Bez por�wnania mniej... lecz i tak ku zgrozie Hiszpanii oraz innych nieprzejednanych element�w.

Przesadzi, kto uzna wystpienie polskie za jedyn przyczyn francuskiego, chwilowego zreszt, nawrotu ku zasadom umiarkowania. Katarzyna Medycejska i Walezjusze dalecy byli od tych szczyt�w fanatyzmu i krwioerczoci, na jakich niezomnie trwao wielu ich poddanych. W �wczesnych warunkach francuskich okrutna dynastia reprezentowaa raczej powcigliwo, o czym powie i plotki kazay nam zapomnie. Pragna spokoju wewntrznego i dania Rzeczypospolitej szy jej do pewnego stopnia na rk.

Wszystko to w niczym nie osabia wymowy postulat�w polskich. Nasi protestanci i zwolennicy tolerancji pojmowali, e kto chce na dobre utwierdzi wolno we wasnym kraju, ten winien broni jej i na szerszej arenie. Tak zupenie, jakby zdawali sobie spraw z elaznej konsekwencji prawa naczy poczonych. Tw�rcy konfederacji warszawskiej poszli do ataku na dalekie przedpole. Wtrcili si w cudze stosunki wewntrzne. Nadwilaskie ustawy o swobodzie myli, sumienia i sowa wzbogacay dorobek Europy. Dotychczas daway tylko przykad, wzbudzay zainteresowanie, zazdro albo zaszczytne dla siebie zgorszenie. Teraz wystpiy czynnie. W ich imieniu odbya si do zreszt nieoczekiwana i zuchwaa interwencja polityczna.

Protestanccy czonkowie poselstwa oraz grono ich francuskich wsp�wyznawc�w przerobili tekst postulat�w, dopasowujc go do stosunk�w panujcych na miejscu. Dokument wrczono Henrykowi z prob o przekazanie go Karolowi IX. Ujty w paragrafy tekst waciwy by rezultatem wsp�pracy midzynarodowej, za to napisany po francusku obszerny wstp niewtpliwie wyszed spod pi�ra jednego z uczestnik�w legacji, wyraajcego myli wasne oraz koleg�w. Gosi prawd o wsp�zalenoci rozmaitych kraj�w, m�wi o cierpicych na wygnaniu emigrantach oraz o przychylnych Francji protestanckich ksitach Rzeszy Niemieckiej. W dziedzinie swob�d religijnych stawia Rzeczpospolit za godny naladowania przykad i okrela fundament, na kt�rym opieraj si jej urzdzenia. Jest nim wiadomie stosowana zasada r�wnoci. Ustawodawstwo Rzeczypospolitej naladuje w tej mierze Rzym staroytny, kt�ry — zdaniem autor�w owego wstpu! - nawet podbitym narodom przyznawa r�wnouprawnienie.

Gony memoria nie spowodowa skutk�w natury realnej. Karol IX prawi poselstwu komplementy, obiecywa przysa odpowied do... Metzu. Pragn co rychlej wyprawi wolnomylicieli z Francji.

Podczas niedawnej elekcji biskup Jan de Montluc rezydowa w Pocku. Tam wanie, w stolicy krajowego obskurantyzmu, wrczono mu pierwotny tekst liberalnych postulat�w polskich. Historia lubi drwiny.

Henryk ruszy na wsch�d drog ldow. Sprawi w ten spos�b zaw�d Iwanowi Gronemu,

kt�ry liczy, e Duczycy zatrzymaj na morzu niemiego Moskwie elekta. Polskich przeciwnik�w Francuza rozczarowali Niemcy. Przepucili oni Walezjusza przez swe kraje, aczkolwiek we Frankfurcie nad Menem szykowa si na niego zamach. yli, co prawda, w Rzeczypospolitej i tacy, co marzyli, e Anna Jagiellonka ju z dala go odstraszy. Bya tylko o cztery lata modsza od Katarzyny Medycejskiej, matki Henryka, kt�ry w dodatku odczuwa silniejszy pocig do wdzik�w mskich ni niewiecich.

Do niezwyke cechy jego osobowoci byy Polakom gruntownie nie znane. P�niejsi kronikarze oraz historycy rozprawiali o nich z nieopisanym zgorszeniem, tak jakby one wanie rozstrzygay o wartoci polityk�w. Rozpusta Francuza miaa wic zaskoczy Rzeczpospolit, wywoa w niej groz. A w rzeczywistoci... kiedy Henryk wjeda w nasze granice, yo ju to pokolenie ksit Zbaraskich, na kt�rym wygas r�d majcy w pocztkach XVII wieku niejakie widoki na koron. Sczez dlatego tylko, e dwaj jego ostatni przedstawiciele zanadto lubili wesoe ycie, nie suchali napomnie kaznodziej�w i szczeg�lnie sobie upodobali stan kawalerski. Mona by wymieni wielkich magnat�w �wczesnych cierpicych na schorzenie, kt�re u nas zwano „francuskim", w Moskwie za „polskim".

Henryk by utkany z samych kracowoci. Znakomity szermierz, lubi stroi si w szaty niewiecie. Czowiek bardzo odwany, wybitny w�dz, otacza si stale stadkiem „uszminkowanuch pieszczoszk�w" i roi czasem o klasztorze.

Kandydatura francuska bya dobra, ze wszystkich istniejcych w roku 1573 najlepsza, ale le rozpoznana. Potknlimy si wtedy na tak dzi nieraz pogardzanych personaliach. A zreszt czy mona byo w og�le si zorientowa, przewidzie nieprzewidzialne? W roku 1573 yo trzech mskich przedstawicieli dynastii francuskiej: kr�l Karol IX, ksita Henryk i Franciszek. Pierwszy z nich mia lat dwadziecia trzy, drugi dwadziecia dwa, trzeci osiemnacie. Kto m�g odgadn, e bdzie to ostatnie pokolenie Walezjuszy? adne wskaz�wki nie wynikay wszak z tego, e brat najstarszy - Franciszek II, maonek Marii Stuart - zmar w dwudziestej wionie ycia.

Rzeczpospolita wybraa ksicia, kt�ry nie by u siebie w domu nastpc tronu. Wprawdzie poprzedniej jesieni francuskiej parze monarszej urodzia si c�rka, ale przecie nie nasta jeszcze wiecz�r. Rodzice byli modziutcy.

Wyjedajcy do Polski Henryk oglda si za siebie z uwag. I jego kroki ledzono pilnie z Parya. Ju od lat tamtejszy wiat polityczny uzna go za najzdolniejszego z yjcych Walezjuszy.

Ksi pod kadym wzgldem przerasta kr�la, co tym bardziej wzmagao wzajemn nienawi bratersk. Noc w. Bartomieja zdecydowanie poprawia opini Karola w zachodnich koach politycznych. Niedoga popisa si energi. Henryk chwilowo straci na znaczeniu, snu si po dworze ponury i milczcy. Przeycia owej Nocy do reszty podciy jednak siy kr�la, kt�ry by grulikiem. Doznawa przyjemnoci, kiedy mordowano w jego oczach, sam strzela z balkonu do uciekajcych ludzi - by sadyst w penym sensie tego sowa, o czym Francja wiedziaa od dawna. Nie cudze cierpienia wcale, lecz wasne wyczerpanie nerwowe ostatecznie zniszczyo mu zdrowie.

Od samego pocztku Henryk przyj w sprawach polskich pewien rzucajcy si w oczy spos�b postpowania. Ju u siebie w Paryu zacz hojnie obdarza czonk�w poselstwa. Janowi Zamoyskiemu przypad wtedy acuch zoty o stu siedemdziesiciu ogniwach. W Polsce przyszy kanclerz otrzyma co znacznie cenniejszego - starostwo knyszyskie. Nowy kr�l odznacza si szalon rozrzutnoci. Nie zapomnia o swej francuskiej wicie, lecz przede wszystkim obsypywa askami krajowc�w. Z bliska obserwujcy te rzeczy ambasador wenecki rycho doszed do wniosku, e Francuz kupuje sobie polskich wielmonych, bo spodziewa si zosta panem dw�ch tron�w i chce si na obu utrzyma. Rozrzutno r�wnaa si zimnemu wyrachowaniu.

Anna Jagiellonka doznawaa wielkich grzecznoci i jeszcze wikszych upokorze. Henryk zachowywa si wobec niej z wyszukan kurtuazj, o maestwie nie myla. Francuzi z miejsca zreszt zaczli wycofywa si z obietnicy, danej przez Montluca ze wzgld�w propagandowych. Znaleli zrozumienie u senator�w koronnych, co nie wyglda zbyt elegancko, lecz niezbicie dowodzi, e obie strony traktoway spraw powanie. Na Wawelu miaa si umocni dynastia francuska, a nie jeden samotny Francuz. Nawet nuncjusz nie wzi strony Infantki, bardzo arliwej katoliczki.

Wkr�tce day si sysze glosy dajce wyjazdu Jagiellonki z Krakowa. Chciano j po prostu zesa na guch prowincj, bo nie do Warszawy nawet. W Tykocinie nadal spoczyway jednak pod kluczem skarby Zygmunta Augusta, prywatna wasno rodu trwajcego ju tylko w linii eskiej. Jedynie ta okoliczno utrzymywaa jeszcze Ann na powierzchni Senatorowie liczyli si z jej majtkiem, kt�ry chcieli zagarn na rzecz skarbu. A zwyka szlachta dochowywaa przewanie wiernoci spadkobierczyni wielkiej tradycji. Zdaniem ziemiastwa i szarak�w spenienie warunku o maestwie ustabilizowaoby stosunki.

Na razie trwa chaos. Podczas koronacji powt�rzya si scena z Notre-Dame. Henryk znowu pragn omin artyku o tolerancji, ale teraz czuwa marszaek Jan Firlej. Pooy do na koronie, co miao oznacza, e nie pozwoli jej prymasowi tkn, zanim elekt nie zaprzysignie wszystkiego. Swego dopi. Obrzdu dopeniono i ksi Andegaweski zosta kr�lem Henrykiem I. Rozpoczty niezwocznie sejm koronacyjny zakwestionowa ten jego tytu.

Zanim do tego doszo, przytrafi si wypadek, kt�ry nie tylko doranie ludzi rozjtrzy, lecz mia w przyszoci przynie cikie skutki. Gdyby jeden z g�wnych uczestnik�w zdarzenia dnia tego zachorowa albo poszed sobie gdzie indziej, a nie na Wawel wanie, caej sprawy by nie byo.

Starym zwyczajem odbyway si po koronacji zabawy, turnieje, kr�l pasowa nowych rycerzy. Tym huczniej witowaa stolica, e Henryk przyj namaszczenie w niedziel zapustn, 21 lutego 1574 roku. Bogate miasto hulao, masowy zjazd szlachty przydawa karnawaowi blasku. Spotkania w szrankach nieraz koczyy si krwawo i nikogo to nie martwio, ale tym razem rzecz si odbya nie na udeptanej ziemi. Samuel Zborowski, „modzieniec wawy i pochy, nie majcy innego chwalebnego przymiotu opr�cz zrcznoci jedenia na koniu i w uywaniu kopii", zatkn j na dziedzicu zamkowym, wyzywajc w ten spos�b ochotnik�w do rycerskiego pojedynku na cze wadcy. Na nieszczcie wyrwa w�czni czowiek niskiej kondycji, niejaki Rarwat, dworzanin Jana Tczyskiego. Zborowski uzna to za zniewag. We wrotach Wawelu wszcz si rozruch.

Polscy domownicy kr�la pobiegli agodzi czy te wesprze przyjaci�. Henryk zosta wr�d samych Francuz�w. Gruchn strza, wrzeszczcy tum zblia si do zamku. Przyzwyczajony do paryskich stosunk�w monarcha uzna, e nadwilascy protestanci chc go zgadzi. Drzwi otwary si nagle przed wzburzon czered. Kr�l czeka ze szpad w doni, got�w skoczy do ataku. Otaczali go uzbrojeni rodacy.

Nikt ze sprawc�w niepokoju nie ywi witokradczych zamiar�w. Ludzie przyszli do pana ze skarg. Wiedli czy te nieli zbroczonego krwi kasztelana przemyskiego, Andrzeja Wapowskiego, kt�rego Samuel Zborowski rbn czekanem. Nieszcznik by tym trzecim, co nie skorzysta. Mitygowa uczestnik�w k�tni, wzywa do opamitania.

Wapowski zmar wkr�tce. Zab�jstwo dokonane pod bokiem kr�la albo podczas sejmu prawo karao mierci. Jeli za sprawca zbieg - wygnaniem, utrat czci i mienia. Powracajcego do kraju banit kady m�g, a nawet powinien by zabi.

W danym wypadku orzeczono wygnanie bez utraty czci. Majtnoci Samuela zajto, przekazujc je rodzinie. Tego rodzaju wyrok wywoa gone pomruki.

Henryk stanowczo przesadzi w protegowaniu rodu, kt�ry podczas elekcji popiera jego kandydatur, a teraz dyskontowa swe zasugi.

Samuel Zborowski nie czeka na werdykt sdu. Ruszy na Wgry do wadcy Siedmiogrodu, Stefana Batorego.

I bez sprawy Zborowskich sejm miaby o czym myle. Stronnictwo reform zamierzao go wyzyska dla dalszej kodyfikacji ustroju, rozpocztej artykuami henrycjaskimi. Zadano teraz ich potwierdzenia punkt po punkcie. W katedrze kr�l zoy by bowiem tylko tradycyjn przysig, do kt�rej - pod presj Firleja - doda sowa: „pok�j midzy dysydentami zachowam". Teraz musiaby uzna konfederacj warszawsk w caej rozcigoci. A gosia ona, e i katolik musi ornie broni heretyka, gnbionego z powodu wiary.

Przeciwko temu od razu solidarnie wystpili biskupi, do kt�rych tym razem przyczy si Franciszek Krasiski. Za episkopatem posza znakomita wikszo senator�w wieckich. Artykuy henrycjaskie zostay zakwestionowane w caoci. Sejm rozszed si nie uchwaliwszy niczego prawie. Rozalona szlachta zacza wykrzykiwa, e Henryk nie jest kr�lem, skoro nie dopeni warunk�w wyboru. Tu i �wdzie odmawiano posuchu wyrokom wydawanym w jego imieniu.

Umiarkowani, kt�rym przewodniczy Zamoyski, zdoali tylko uzyska blisze okrelenie okolicznoci zwalniajcych od obowizku wiernoci. Gwaccego prawo monarch naleao wic najpierw upomnie, a jeliby posucha i zawr�ci ze zej drogi - sprawa sza w niepami. Ostrze gronego artykuu de non praestanda oboedientia zostao wic przytpione.

Inne wnioski Zamoyskiego upady. Jedyny sejm odprawiony za rzd�w Henryka spez na niczym, kraj pogra si w pozorny chaos. Mona jednak broni tezy, e oglda trudne narodziny nowego porzdku politycznego.

Kr�l artyku�w henrycjaskich nie potwierdzi, a bdc ju monarch ukoronowanym, stawa si niejako dziedzicem rozlegej wadzy Jagiellon�w. Znaczny odam szlachty kwestionowa sam koronacj, ale episkopat stan za Henrykiem jak jeden m. Wikszo senator�w wieckich uczynia to samo. Panujcy znalaz wic mocny punkt oparcia. Jeli naprawd m�g si z tego wyoni nowy porzdek... to zapewne niezbyt sympatyczny, a ju na pewno mocno niepodobny do demokracji szlacheckiej, lecz do dziaania zdolny. Sama osoba Francuza odcigaa monych od tego, co w ich programie polityki zagranicznej byo najgorsze - od sprzyjania Habsburgom.

Franciszek Commendone opuci ju Polsk. Kler krajowy mia teraz przyw�dc w Rzymie.

By nim kardyna Stanisaw Hozjusz, ca dusz sprzyjajcy Henrykowi. Fala kontrreformacji wzbieraa, podmywaa g�wne bastiony wrogiego obozu. Mikoaj Krzysztof Radziwi Sierotka ostro wystpowa po stronie Kocioa, a by katolikiem bardzo wieej daty. Zmieni wyznanie w rok po zgonie ojca, Mikoaja Czarnego.

Henryk I przeszed parysk szko rzdzenia, gdzie pouczano, jak naley wyzyskiwa sojusze z Kocioem. Walezjusze szli z nim rka w rk, lecz tylko w polityce wewntrznej i nie za darmo, jak to w swoim czasie uczyni by u nas Zygmunt Stary. Kazali sobie suto paci. Dziad Henryka - Franciszek I zawar z papieem konkordat w Bolonii, kt�ry zosta zatwierdzony w lutym 1517 roku - na kilka miesicy przed wystpieniem Marcina Lutra — i sta si dla kr�l�w Francji niezawodnym drogowskazem w zamcie reformacji. Dawa im prawo mianowania na wszystkie godnoci duchowne w pastwie, zostawiajc papieowi przywilej zatwierdzania kanonicznego. W ten spos�b monarchowie otrzymali bro nader sprawn - mono rozdawania owego „chleba", kt�rym i kr�l polski swobodnie wada. Francuzi dni pastora�w biskupich lub insygni�w opackich musieli popiera ich szafarza. Biorc ode dobra ziemskie zasila skarb got�wk. Tak wygldaa jedna z dwigni potgi kr�l�w arcychrzecijaskich.

Na marginesie zauway chyba wolno, e irracjonalny czynnik szczcia nie zasuguje na lekcewaenie. Zawrze taki konkordat w zaraniu tego samego roku, kt�rego schyek przeszed do historii jako pocztkowa data reformacji! Niepodobna byo przewidzie w lutym czy marcu, co uczyni w listopadzie nikomu prawie dotychczas nie znany przeor prowincjonalnego klasztoru augustian�w.

Burzliwa koronacja, rozb�jniczy wyczyn Samuela Zborowskiego i zmarnowany sejm -tyle tylko dokonao si w Rzeczypospolitej za czas�w Henryka I. Z czego wcale nie wynika, e powoanie na tron Francuza byo absurdem, a rzdy jego musiay doprowadzi do katastrofy. To panowanie miao przed sob due widoki. A moe jednak naleao uy w poprzednim zdaniu trybu warunkowego: miaoby, gdyby nie osobiste losy czowieka, kt�ry nigdy Polski ani Litwy na oczy nie oglda.

Karol IX zmar 30 maja 1574 roku, czyli w rok i dwa tygodnie po okrzykniciu jego modszego brata kr�lem polskim. Zostawi tylko c�rk, a prastare prawo francuskie wykluczao niewiasty od dziedziczenia tronu. Spadkobierc korony Kapetyng�w zosta wic teraz czowiek wieo obdarzony berem Piast�w i Jagiellon�w. Takie ukady okolicznoci do przewidywania si nie nadaj. Wizerunek �wczesnej rzeczywistoci ulegnie spaszczeniu,

jeli zapomnimy, e Karol IX opuci ten pad� majc lat dwadziecia cztery.

Cztery miesice spdzi Henryk w Polsce. Przez ten czas zadziwia jej mieszkac�w swymi obyczajami, gorszy... zdaje si, e o wiele bardziej potomnych ni sobie wsp�czesnych, a politycznie rzecz biorc marudzi, jakby na co czeka. Wiedzia przecie, jaki stan rzeczy zostawi nad Sekwan, ku czemu tam szo. Przewidywa spadek. Czas decyzji jeszcze dla nie nasta.

Otrzymawszy wiadomo o zgonie brata zapowiedzia Polakom, e jesieni uda si do Francji. Na razie wysa tam grup dworzan, kt�rych poufne zadanie polegao na rozmieszczeniu wierzchowc�w. Uszed z Krakowa noc z 18 na 19 czerwca 1574 roku. adnej z koron si nie wyrzeka, ale chcia osobicie pilnowa tej francuskiej. Jeszcze jej zreszt nie otrzyma, a m�g tego dostpi nie gdzie indziej jak tylko w Reims. W jego pooeniu kady by zrobi to samo. Dostojnicy Rzeczypospolitej mogli przeszkodzi, naleao ich zatem po prostu zmyli. „C� by to by za rozum zgooci si z najzamoniejszego i bogatego kr�lestwa?" - napisano w Polsce zaraz po ucieczce Henryka.

Senior dynastii, najstarszy z yjcych potomk�w Hugona Capeta, musia dba przede wszystkim o Francj. To by jego wity obowizek, od kt�rego adne polskie elekcje zwolni nie mogy. Powinno naoona przez sam fakt pochodzenia z rodu kr�l�w Parya. Trudno Polakowi wykrztusi prawdziwe twierdzenie, e nie wolno Henryka potpia. Nie zasuguj na sd ujemny i ci, kt�rzy go obrali. Brak zatem moralnie odpowiedzialnych za fakt ogromnie szkodliwy. Oto na samjutkich szczytach wadzy zaszo zdarzenie anarchizujce pastwo i spoeczno. Niezaleny od woli ludzkiej bieg wypadk�w powikszy i tak ju duy u nas adunek podejrzliwoci i nieufnoci. Nastpny kr�l elekcyjny otrzymywa po poprzedniku niedobry spadek.

„Kr�l Henricus wyrzdzi Polakom psikus" - powiedzia kto �wczenie, a potomno powtarza te sowa a do dni naszych. Czyby naprawd tylko Polakom? Ucieczka monarchy bya wydarzeniem zawstydzajcym, psua ad moralny. Ale otworzya Wawel dla nastpnego, ju nie w trybie warunkowym wietnego panowania. Kosztowaa wiele zej krwi, zamtu i kopot�w, nieco porbanych g�w szlacheckich. Zdaje si, e psikus kogo innego dotkliwie zabola. A sprawc takowego by nie kr�l Henricus wcale, lecz los, suzeren dziej�w.

Kasztelan Jan Tczyski docign zbiega koo Pszczyny ju za rubie Rzeczypospolitej. Ujrzawszy z dala orszak kr�lewski zostawi na samej granicy swych piciuset kawalerzyst�w, odoy or i z kilku towarzyszami podjecha do Henryka.

Baga o powr�t, zapewnia, e nikt w pastwie nie zaprotestuje przeciwko drugiej koronie wadcy. Odwoywa si nawet do uczucia wdzicznoci. Usysza odpowied „niewypowiedzianie askaw" i zapewnienie, e Walezjusz tron polski zachowa pragnie.

To samo gosiy listy do r�nych os�b, znalezione w opustoszaych apartamentach na Wawelu. Dostojnicy, kt�rzy je odszukali, zachowali si w spos�b znamienny, jakby wiedzeni podwiadomym odruchem. Za milczc zgod wszystkich obecnych zanieli skrypta do komnat Anny Jagiellonki i tam je dopiero przeczytali. Henryk zapowiada powr�t po uporzdkowaniu stosunk�w francuskich.

W Wiedniu cesarz Maksymilian II przywita wdrowca nader wspaniale. Zyskiwa oto okazj do wznowienia zabieg�w o Wawel dla siebie lub dla jednego z syn�w. Ani myla sucha doradc�w, kt�rzy namawiali do uwizienia Francuza. Wola widzie w Polsce nowe bezkr�lewie ni aresztowa jej prawowitego kr�la.

Z Wiednia skrci Henryk do Woch. Omija protestanckie kraje Rzeszy Niemieckiej. W Wenecji stan przed nim wysannik Stanisawa Hozjusza. Kardyna wiedzia ju o wszystkim. Zatrwoony o los kraju_; lkajcy si nowej elekcji, kt�ra moga odda wadz jakiemu mniej w wierze umocnionemu osobnikowi, baga o niezwoczne wyznaczenie namiestnika i o jak najrychlejszy powr�t.

Henryk wyjecha z Polski chykiem, lecz nie myla o abdykacji. Chcia zatrzyma dla siebie obie korony i mitr litewsk. Ulega zudzeniom, marzy o niewykonalnym. W miar jak wierzchowiec kr�lewski przyblia si ku granicy francuskiej, blady wiee plany Katarzyny Medycejskiej majce da tryumf Francji.

Od pokole ju trwaa zacieka rywalizacja pomidzy ni a „domem Austrii", kt�ry zdy by obj w posiadanie Hiszpani wraz z jej koloniami, wkroczy do Niderland�w, sowem wzi przeciwniczk w kleszcze. Powoane Walezjusza do Polski podwaao ich wschodnie rami. Francja zaczynaa okra cesarza, zagraa mu jak nigdy dotychczas. Rok zaledwie upyn od elekcji Henryka, a ju narodziy si pomysy zepchnicia z tronu cesarskiego Habsburg�w i zaproszenia na Walezjuszy. Ten tron by wszak obieralny, Pary za stale wystpowa jako sojusznik protestanckich ksit Rzeszy Niemieckiej.

Henryk przekroczy granic ojczyzny od poudnia, by wznowi sw przerwan polskim epizodem rol bohatera najmroczniejszego rozdziau jej dziej�w. Nad Wis pozostawi po sobie wspomnienie a nazbyt mocno zabarwione gorycz.

Rozczarowanie, kt�re mimo woli sprawi poddanym, naoyo czarne okulary im samym oraz odlegemu ich potomstwu. Znakomity historyk polski, charakteryzujc jego p�niejsze postpki, napisa kilkadziesit lat temu: „wytrawny w rozpucie [...] zatwardziay w niedonej apatii [...] dowiadczony w faszu i zbrodni [...] osawiony [...] Henryk III".

Dzisiejsza historiografia zalicza Henryka III do najwybitniejszych kr�l�w Francji.

WACIWY CZOWIEK

Senatorowie rozesali po kraju listy zawiadamiajce szlacht o faktach dokonanych i opucili stolic. Kady spieszy do swego wojew�dztwa. Anna Jagiellonka ruszya prosto do Warszawy. Jeli doj miao do nowej elekcji, lepiej byo czeka jej na miejscu.

Niemay wstrzs przeya Rzeczpospolita - al, gniew, zaskoczenie i wstyd. Kto z weredycznych rymopis�w popieszy przetumaczy paszkwil francuski, kt�rego tre jak najdalej odbiegaa od pean�w wypiewywanych przed elekcj i po niej take na cze naszego kraju przez innych Francuz�w. Teraz czytano wic:

egnam ci, sprona Polsko, ziemio nateskliwsza,

Lasy, bory, pustynie twa rozkosz najwitsza;

Wierz, e ty na wieczne mrozy osadzona,

niegi zewszd i lody prawie przywalona. [...]

egnam ci, dziwna ziemio, z dziwnym budowanim,

I z teskliwym w gorcych piekarniach mieszkanim,

Kdy wesp� z cielty ludzie mieszkiwaj,

Bez wszelakiej r�nicy z prosity legaj...

Jan Kochanowski odpowiedzia autorowi wierszem znacznie lepszym, ale saba std pyna pociecha. Wcieka si szlachta, rbaa by na sejmikach. Na samym Mazowszu pado sze trup�w, a czterdziestu pan�w braci odnioso rany. Szukano odpowiedzialnych, oskarano Zamoyskiego, lecz skoro elekcja odbya si viritim... nie byo winnych, bo wszyscy zawinili.

W atmosferze zdenerwowania i zamtu naleao odpowiedzie najpierw na nie lada pytanie: jest bezkr�lewie czy go nie ma? Jesieni otrzyma Henryk od pastwa, kt�rym formalnie rzecz biorc wci jeszcze wada, dwa listy zamiast jednego. Pierwszy z tych skrypt�w - polski - utrzymany by w tonie grzecznym, lecz powcigliwym. Nie nazywa Francuza „panem" i stanowi waciwie ultimatum. Powr�t w terminie do 12 maja 1575 roku albo nowa elekcja! Litwa zachowywaa si inaczej. Ona ju poprzednio uznawaa na swym

odrbnym zjedzie wileskim, e nadal „wyznaje nad sob zwierzchno" Walezjusza. Teraz mianujc go wyranie swym panem nie grozia, lecz bagaa o powr�t.

Listy te zawiozy do Parya dwie oddzielne delegacje - polska i litewska.

Niezalenie od tego wszystkiego Wielkie Ksistwo oficjalnie wyrazio swe niezadowolenie z postpowania Korony, kt�ra pisaa do Henryka o tradycyjnej wiernoci „Polak�w" wobec ich kr�l�w. Tego rodzaju uog�lnienia Litwa stanowczo sobie wypraszaa. Jej obywatele nie byli Polakami.

W chwili kryzysu politycznego dwoisto pastwa zarysowaa si bardzo wyranie. Wielkie Ksistwo nie zamierzao narusza unii. Wrcz przeciwnie domagao si szczeg�owego wypeniania jej warunk�w.

I w samej Koronie zaznaczy si interesujcy podzia. Prusy Kr�lewskie postpoway w spos�b zbliony do litewskiego. Im r�wnie nie pilno byo do stwierdzenia, e klamka za Henrykiem zapada. Cakiem inaczej oceniaa pooenie szlachta Wielkopolski, Maopolski waciwej i Rusi Czerwonej, czyli tych ziem, kt�re stanowiy ongi kr�lestwo Kazimierza Wielkiego i od wiek�w zrosy si w jednolity organizm polityczny. Tutaj uwaano, e prowizorium rodzi anarchi. Naley wic skoczy z nieudan pr�b francusk, ogosi bezkr�lewie i wybra nowego wadc. Ten punkt widzenia przeway. Domena Kazimierza Wielkiego obja rzeczywiste przyw�dztwo w wieloplemiennym pastwie. Korona bya g�wnym wspornikiem Rzeczypospolitej Obojga Narod�w. A w samej Koronie identyczn rol peniy te dzielnice, kt�re posiaday najdusz tradycj ycia we wsp�lnocie politycznej. Wbrew nacjonalistycznym i rasistowskim teoriom pastwo stwarza nar�d, a nie odwrotnie.

Lecz episkopat, take i koronny, dugo dotrzymywa Henrykowi wiernoci. Nie chcia go odstpi sam interrex, prymas Jakub Uchaski. Z biskupami sprzymierzyo si w tej mierze wielu senator�w wieckich. Orientacje dzielnicowe krzyoway si ze stanowymi, politycznymi oraz wyznaniowymi. Kardyna Hozjusz te na razie sucha nie chcia o bezkr�lewiu.

Henryk nadesa z Parya listy. Nie rezygnowa wcale z zamiar�w utrzymania Rzeczypospolitej w orbicie wpyw�w „domu Francji". Pojawiy si pomysy rzdzenia nami, nie tyle za porednictwem namiestnika - to od razu okazao si niemoliwe - co jak gdyby ukoronowanego na Wawelu delegata Walezjuszy. Pocztkowo kandydatem na to stanowisko okaza si Franciszek d'Alencon, brat kr�lewski. Potem pojawi si na widnokrgu Alfons, ksi Ferrary, bajecznie bogaty, piecztujcy si orem biaym. Warunkiem wstpienia na tron

miao by dla kadego z nich polubienie Anny Jagiellonki. Pierwszy ze wspomnianych mczyzn doskonale by si nadawa na jej wnuka. Drugi modszy by od Infantki o lat kilkanacie.

Biskup Piotr Myszkowski, stary praktyk polityczny, pierwszy z episkopatu zorientowa si wczenie. Uzna projekty francuskie za niewykonalne i obr�ci oczy na Habsburg�w. Wytyczy drog, bo wkr�tce to samo uczynili pozostali biskupi, wszyscy senatorowie litewscy i znakomita wikszo koronnych. Cesarz Maksymilian postpi by bardzo przewidujco nie zagradzajc Henrykowi drogi do Francji.

Ale w maju 1575 roku, podczas sejmu w Stycy, pado w szeregach szlacheckich zawoanie od tej pory powtarzane ch�rem: „A do gard naszych nie chcemy Niemca!" I drugie jeszcze: „By by Fiodor jak Jagieo, dobrze by nam z nim byo!" Oryginalno zjawiska na tym polegaa, e to ostatnie haso radzi gosili ludzie z obozu szlachty koronnej, kt�ry oficjalnie wystpowa z programem powoania na tron „Piasta".

Gono byo w caej Polsce o kr�lu-rodaku. Jego zwolennicy hardo postawili si w Stycy, nie ustpili monym, kt�rzy w tym czasie ju zdecydowanie wzili kurs na Wiede. Mieli wybitnych przyw�dc�w, takich jak Mikoaj Siennicki, kt�ry piknie zasyn jeszcze w najwietniejszej dobie sejm�w walnych koronnych za Zygmunta Augusta. Nie mieli za to kandydata.

Kiedy w Stycy przemawia w szopie senatu wysannik Iwana Gronego, tum „piastowc�w" sucha z zapartym tchem, sowa nie ronic.

Wziwszy pod uwag stan rzeczy realny - a zwaszcza wynik elekcji, o kt�rym za chwil - przyjdzie chyba uzna haso piastowskie za do typowy zabieg z dziedziny ideologii politycznej. Nie naley wic bra go dosownie. Bya to tylko dogodna formua, sztandar, pod kt�rym skupia si szlachta nauczona gorzkim dowiadczeniem i przekonana o potrzebie liczenia na wasne siy i rozum. Marzenia o pomocy Francji zawiody, wahado nastroj�w odchylio si w drug stron. Nie na tyle jednak, by wybi sam mechanizm z rozsdnego rytmu. Program „piastowski" by nie do pogodzenia z kandydatur austriack i w walce z ni stanowi narzdzie sprawne. Sutan usilnie namawia szlacht polsk, by wybraa kr�lem kogo spor�d siebie. Ch�ralne woanie o Piasta nie mogo go zatem sprowokowa, raczej zabezpieczao Rzeczpospolit od jego strony. W polityce zewntrznej �wczeni „narodowcy" grali mdrze.

Lecz nie utracia mocy adna z przyczyn, kt�re zamiar powoania na Wawel Polaka czyniy fikcj. W czasie debat senatu Piotr Myszkowski powiedzia zwile, e nie wolno wywysza jednej prowincji kosztem innych. Przeciwko polskiej kandydaturze

przemawiaa zasada r�wnoci, kt�r dopiero co wysawiali w Paryu tw�rcy postulat�w polskich. I ona wanie przemoga, okazaa si silniejsza od ambicji narodowych. Wahania burzliwych nastroj�w nie wykoleiy jednak Rzeczypospolitej.

W obozie senatorskim trafnie oceniano istot hasa „piastowskiego", bdcego w rzeczywistoci jakby przenoni polityczn. Kasztelan remski, Jakub Rokossowski, orzek podczas oficjalnych obrad, e jedynym prawdziwym „Piastem" jest Anna Jagiellonka. Naley wic wyda j za. arcyksicia Ernesta, od razu skojarzy wadz Habsburg�w ze skomplikowan tradycj pastwa.

Wymara w linii mskiej dynastia bya wszak jego zwornikiem. Ono si zroso pod jej rzdami, przetrwao kryzysy i okrzepo. Zyskao nawet widoki na rang mocarstwa. Zar�wno w Polsce, jak i w Wielkim Ksistwie Jagiellonowie byli u siebie, wadzy ich nigdzie nie uwaano za narzucon. Samo imi rodu panujcego w idealny, organiczny spos�b zaspokajao danie r�wnoci. Kurczowe trzymanie si tradycji jagielloskiej oznaczao szacunek dla fundamentu, na kt�rym stao wielonarodowe pastwo.

Zdawao si, e przyjazd Henryka do Krakowa nieodwoalnie zakoczy karier niemodej i nieadnej Infantki. Oba, a raczej wszystkie trzy narody zgodziy si na Francuza, czowieka jednako im obcego. Znalazy sobie now formu rozwizujc problem r�wnoci. Henryka nagle zabrako, osoba Anny znowu znalaza si w samym centrum uwagi. Popierali j ludzie ze wszystkich stronnictw. W Stycy oddano na jej potrzeby wpywy podatkowe z caego Podlasia, poprzedniej jesieni w ten sam spos�b podarowano Jagiellonce trzy starostwa mazowieckie. Tak traktowano niewiast, kt�ra wedug litery prawa bya osob prywatn, bo tytu nastpcy tronu nie istnia w Rzeczypospolitej (nie m�wic ju o nastpczyni).

Wierno wobec tradycji Jagielloskiej wiadczya nie tyle o sentymentalizmie, co o ywym i trafnie si orientujcym zmyle politycznym og�u.

Infantka Anna wrcz po mistrzowsku wyzyskiwaa koniunktur. Nauczona smutnym dowiadczeniem francuskim, tym razem nie kwapia si do rzucenia swej karty na kt�rekolwiek z p�l stou gry. Chciaa za jednym zamachem zdoby ma i dostp do wadzy. Byo jej obojtne, w czyim towarzystwie przestpi pr�g komnaty maeskiej, byle tylko onica znajdowaa si na Wawelu. Aby a do koca zachowa swobod manewru, powtarzaa stale, e los sw�j skada pokornie w rce Boga tudzie stan�w Rzeczypospolitej. Z pozoru prostoduszne, a w gruncie rzeczy nader kunsztowne jej posunicia nie zmyliy agenta Austrii, Andrzeja Dudycza. Wywiody za to w pole wielu p�niejszych historiograf�w polskich,

kt�rzy z uporem przedstawiali ostatni Jagiellonk jako osob naiwn, ckliw i niezbyt rozgarnit.

Wydaje si, e Anna osobicie wolaaby jednego z Habsburg�w. R�d, z kt�rego pochodzia jej babka, ustpowa wiekiem tylko Kapetyngom wadajcym od lat szeciuset. Osign koron o wiek wczeniej ni Jagiellonowie, na dugo ustpi jednak p�niej tronu Luksemburgom, podczas gdy przodkowie Anny wadali nieprzerwanie. Takie maestwo zaspokajaoby dum potomkini Olgierda.

Polscy zwolennicy Austrii ostatecznie zdecydowali si wybra kr�lem samego cesarza Maksymiliana II, kt�ry by onaty. Anna miaaby polubi jego syna, Ernesta, i z nim razem - po z g�ry przewidzianej abdykacji rodzica dostpi koronacji. Na razie jednak przypadby jej tytu kr�lewiczowej. Prymas, biskupi i senatorowie zdecydowali si na to.

Najwybitniejszym z nielicznych godzcych si z nimi ziemian by Jan Kochanowski. Cieszy si on wr�d szlachty wielkim uznaniem, lecz tylko jako poeta. Sama zainteresowana nadal postpowaa przezornie. Nie wyrzeka ostatniego sowa, kt�ra to okoliczno odegraa rol wicej ni powan. Chodzio wszak o spraw personaln, o wyb�r kr�la. Ambicja samotnej niewiasty pozostawia lad w dziejach.

Listopadowy zjazd elekcyjny tym razem odby si na lewym brzegu Wisy, pod wsi Wola, opodal Powzek zwanych wtedy Gajem. Zapowiada si od pocztku gronie. Poczty magnackie byy liczne, lecz ustpoway si tumom ornej szlachty. Najpierw przybyo na miejsce rycerstwo z Rusi Czerwonej, spod Lwowa, Sanoka, Halicza. Tego nie spodziewa si nikt, bo nagy najazd Tatar�w dopiero co spustoszy tamte kraje. Nieszczcie stao si podniet polityczn. Pchno ziemian do energicznych stara o takie rozstrzygnicie elekcji, kt�re przyniosoby pok�j od strony sutana i jego niebezpiecznych wasali.

Zwolennicy Austrii, zwani cezarianami, ustpili z pola obrad. Rozbili wasny dobrze uzbrojony ob�z na Nowym Miecie. 12 grudnia prymas Jakub Uchaski posucha rad marszaka litewskiego, Jana Chodkiewicza, i wyzyska podobny moment. Okrzykn kr�lem cesarza Maksymiliana II. Niezwocznie, lecz drcymi z trwogi gosami, odpiewano w katedrze Te Deum. Oddziay piechoty obsadziy zamek, rezydencj Infantki. Wydawao si, e zamach stanu jest ju faktem ostatecznie dokonanym. Olbrzymia wikszo szlachty uwaaa go jednak za zbrodni. Nazajutrz, kiedy prymas szed z zamku na Rynek Staromiejski, kto strzeli do z bliska chybiajc o wos. Nikt si zbytnio nie trudzi poszukiwaniem nieuchwytnego sprawcy. Pole pod Wol nie opustoszao. Zgromadzeni dali si zaskoczy tylko na jeden wiecz�r, ten 12 grudnia.

Nazajutrz wznowili obrady, nie odstpujc od swego: „Nie chcemy Niemca!". Jan Zamoyski ju przed prymasowskim zamachem stanu zapali by umysy pan�w braci wspania mow na rzecz tej samej koncepcji, kt�r podczas poprzedniej elekcji jak najzrczniej zwalcza. Woa o „Piasta", lecz nie wymieni kandydata. W duchu sprzyja kandydaturze moskiewskiej, a podobno i wasnej. Sens realny oracji by ten, e pod adnym pozorem godzi si na Habsburga nie wolno, bo strumie polski rozpynie si bez ladu w rzece germaskiej. Teraz, kiedy w Warszawie przebrzmiay nielegalne a sabe wiwaty na cze Maksymiliana, Zamoyski uzna za „Piasta" i zaleci do korony Ann Jagiellonk, kt�ra przebywaa w obsadzonym przez cezarian�w zamku i nadal polecaa si asce Stw�rcy.

Zdecydowane dziaanie prymasa przynioso nieoczekiwany skutek. Ogromnie przyspieszyo krystalizacj nastroj�w i opinii. Postpowanie brutalne i bezprawne naprawd nie opacao si w Rzeczypospolitej.

Wniosek co do Anny Jagiellonki przeszed gadko. Szybko wyznaczono jej opiekun�w w osobach wojewod�w Kostki i Tczyskiego, jeszcze przed kilku dniami uznawanych za kandydat�w na „Piast�w". W kocu kasztelan biecki, Stanisaw Szafraniec, wymieni ksicia Siedmiogrodu, Stefana Batorego. Chcia w nim widzie przyszego ma Infantki, kr�la. Natychmiast rozpoczta debata rycho skonia do zgody opornych, to znaczy przede wszystkim tych, co woleliby widzie na Wawelu Teodora Iwanowicza. Niech do rzeki niemieckiej, w kt�rej ze smutnym dla siebie skutkiem skpay si Czechy i cz Wgier, robia swoje. Pami o ziemiach utraconych, o lsku i Pomorzu, bya w Polsce �wczesnej ywa. Szlachta pojmowaa, e nie czas na dugie spory, e na pr�b zaskoczenia odpowiedzie naley czynem. Skupiony pod „piastowskim" sztandarem ob�z okaza si do cakowicie zdolny. Ideologia tego obozu bya sowiaska, taka znad Gopa. Od biedy pasowaa do niej wybranka, czyli Anna. W yach jej pyna przecie nie sama tylko krew litewska, niemiecka i woska. Znajdowao si tam r�wnie nieco ruskiej, po prababce Sonce. Za to wybraniec by niepodrabianym Madziarem. Rodzi si ze Stefana Batorego z Somlyo i lubnej jego maonki Katarzyny Telegdi.

Takie traktowanie ideologii godzio si w peni z logik polityczn i doskonale o niej wiadczyo. Wane byo skupienie si do walki o wartoci konkretne. Parawany propagandowe mniej znaczyy. Jeszcze wtedy szlachty nie nauczono tego na przykad, e lepiej zgubi pastwo ni da r�wne prawa lutrom.

14 grudnia 1575 roku marszaek poselski Mikoaj Siennicki ogosi Stefana Batorego kr�lem polskim i wielkim ksiciem litewskim, pod warunkiem, „e si zczy maestwem z Infantk Ann”.

Na magnacki zamach stanu odpowiedziano drugim, popieranym przez zdecydowan wikszo szlachty koronnej - polskiej i ruskiej. Nominacji monarchy, czynnoci zastrzeonej dla arcybiskupa gnienieskiego, dokona czowiek wiecki, w dodatku heretyk, arianin. Zamachy stanu s w historii zjawiskiem powszednim. Jeli si udaj stanowi r�do prawa. Ten probatoriaski powi�d si dziki sile woli wszystkich zainteresowanych czynnik�w.

Infantka nie powiedziaa niczego wicego wysannikom szlachty, kt�rzy dotarli na zamek, nie przytwierdzia jednak sowom Mikoaja Radziwia: nie p�jdziesz, Wasza Kr�lewska Mo, za nikogo, jak tylko za arcyksicia Ernesta. Dopiero po obwoaniu kr�lem Stefana wzia zdecydowany kurs, zacza nawet dawa pienidze jego stronnikom. Byo lepiej zosta od razu kr�low ni kr�lewiczow... z widokami dopiero na koron. Rka wprowadzajca mizernej kondycji Wgra na stopnie tronu moga zagarn i wadz. Dla ambitnej damy Madziar by lepszy, bo sabszy (Anna nie marzya nawet chyba o wziciu pod pantofel Habsburga, a raczej Habsburg�w) i mniej mieszny, bo modszy o lat zaledwie dziesi, a nie trzydzieci jak Ernest.

Stanowczo niewiecia nie zawstydzia mskiej.

Zawiadomiony o wyborze Stefan ruszy do dziea jak maratoczyk do biegu. Nie traci ani chwili, nie czyni ruch�w zbdnych. Podzikowa, uznajc koron polsk za wielki dla siebie zaszczyt. Zaprzysig pacta conventa. Zalubi Infantk perprocuram. Da zna szlachcie, e ju wysa do padyszacha oraz do chana Tatar�w z daniem szanowania granic Rzeczypospolitej. Przyrzek stawi si w Krakowie natychmiast po zaatwieniu spraw siedmiogrodzkich. Odstpi sw dotychczasow godno bratu Krzysztofowi i pocign w kierunku granicznego Prutu, jako czowiek wolny od wtpliwej wartoci tytuu lennika tureckiego.

A szlachta? Ta zaraz po elekcji ogosia pospolite ruszenie, kt�re zebra si miao w poowie stycznia pod Jdrzejowem. Nieposusznym grozia utrata czci. Tylko trzy poudniowo-wschodnie wojew�dztwa zwolniono od obowizku stawiennictwa. Kazano im pilnowa od ciany tatarskiej.

W wyznaczonym terminie wszystkie wsie wok� miejsca wiecznego spoczynku Wincentego Kadubka wypeniy si zbrojn braci. Nieliczni trzymajcy z ni magnaci jedni przyprowadzili oddziay zacine, inni pozastawiali nawet majtnoci, by zyska pynn got�wk. Nie poprzestajc na obradach, decyzjach i potwierdzeniach wiernoci wobec Anny i Stefana, dokonano rzeczy w danych warunkach najpotrzebniejszej. Zajto Krak�w, kt�ry gra w Polsce

t sam rol co Reims we Francji. Tylko tam moga si odby koronacja.

Wezwana przez poselstwo sprzysionych Infantka niezwocznie opucia Warszaw. W lutym 1576 roku wraz z caym swym dworem wjechaa do stolicy, przywitana jak prawowita wadczyni. Energia poczyna strony batoriaskiej jaskrawo odbijaa od niedostwa habsburskiej. Maksymilian urzdzi w Wiedniu uroczysto przyjcia i potwierdzenia wyboru, zaprzysig pakta, rozgasza o tym po miecie i Europie. Byy to gesty znamienne i wane, lecz tylko gesty. Tamci dokonywali czyn�w.

Cesarz wcale jeszcze sprawy nie przegra, mia na co liczy. Prymas i wszyscy niemal biskupi nadal opowiadali si przy nim. To samo odnosio si do wikszoci senator�w wieckich. A najwaniejsze, e za Batorym nie gosowa pod Wol nikt z Litwin�w. Stefan I, jeden z najlepszych naszych kr�l�w elekcyjnych, by wybracem szlachty koronnej, polskich oraz ruskich ziemian i szarak�w.

Nie bez premedytacji pewnie i gbokiej satysfakcji zaja Infantka na Wawelu te same komnaty, kt�re kilkanacie miesicy wczeniej gociy Henryka I. Musiaa znowu czeka, ale tym razem pewna swego. Ktokolwiek miaby teraz wstpi na tron, ten nie m�g pomin jej osoby. Na wszelki wypadek Anna odm�wia jednak zawarcia lubu zastpczego. Wolaa poczeka, a narzeczony sam si stawi.

R�nie mogo si jeszcze zdarzy. Odlego, przestrze przegrodzona niebezpiecznymi Karpatami, mizeria rodk�w komunikacyjnych znaczyy wiele. Na pierwszy wyznaczony termin Stefan nie przyby. Pomimo najwikszego nawet zdecydowania spraw siedmiogrodzkich nie mona byo zaatwi z dnia na dzie. Szlachta czekaa wraz z Infantk, wieci o mao znanym dotychczas czowieku miay czas rozpowszechnia si po kraju.

Podczas pierwszej elekcji kandydatura Batorego wzbudzaa umiechy politowania, z drugiej wysza zwycisko. Nie zdarzy si aden cud, zwolennicy Wgra nie dziaali na lepo. Od 10 lipca 1575 roku sam kandydat by kim innym jako figura polityczna. W dniu tym odni�s on u siebie nad rzek Maros decydujce zwycistwo. Zama przewaajce siy buntu popartego przez cesarza po to wanie, aby unieszkodliwi wsp�zawodnika do korony polskiej. Maksymilian da Stefanowi okazj do popisania si talentem wodza. Fanfary siedmiogrodzkiego tryumfu usyszano a na polu pod Wol. Powr�ciy one stamtd echem ogromnie wzmocnionym.

Na dugo przed elekcj bystry ambasador wenecki Hieronim Lippomano twierdzi, e Wgier ma u niekt�rych Polak�w znaczne szans. Wiedz o nim,

ceni go jako ma r�wnie zdatnego do rady, jak do boju. Batory by katolikiem, spraw jego w Polsce gorco popiera specjalny wysannik, dawny lekarz Bony, Jerzy Blandrata, arianin. Gra na dw�ch fortepianach zwykle si opaca w polityce.

Samuel Zborowski bawi na dworze siedmiogrodzkim, czterej jego bracia dziaali w kraju podzieliwszy si rolami. Potny r�d walnie si przyczyni do sukcesu Wgra. Grono popierajcych go magnat�w liczyo na to samo co Infantka Anna, na rzdzenie w imieniu obcokrajowca, kt�ry dotychczas by sabym ksitkiem i nie zna jzyka polskiego. Po zwycistwie nad Maros Batory skonfiskowa majtki wielu buntownik�w, mia wic pienidze. Nie zabrako po jego stronie argument�w brzczcych.

Stefan nieraz zetkn si ju na Wgrzech i w Austrii z ludmi i sprawami Rzeczypospolitej. Jako modziutki dworzanin cesarski nalea do orszaku wydanej za ksicia Mantui Katarzyny Habsburg, przyszej maonki Zygmunta Augusta. Potem pozna osobicie jego siostr, Izabel Jagiellonk, on teoretycznego raczej kr�la Wgier, Jana Zapolyi. Oglda jej smutny wyjazd do Polski, nastpstwo paktu zawartego przez Habsburg�w z Jagiellonem, bronicym w ten spos�b swego stada z Barbar Radziwi�wn. W kilka lat p�niej Batory wita przemow wracajc jednak do Siedmiogrodu Izabel. Ksiciem zosta po zgonie jej syna, Jana Zygmunta. Formalnie wybra go sejm wgierski, w rzeczywistoci mianowa sutan. Opr�cz tej zalenoci musia Stefan uzna, na razie w tajemnicy, jeszcze i inn, mianowicie cesarsk. Przed niedawnym czasem zapozna si dobrze z wizieniem wgierskim, zamknity z rozkazu Maksymiliana. Zyska wtedy okazj do gruntownego uzupenienia wyksztacenia, kt�re rozpocz by ongi w Padwie, lecz musia przerwa studia. Zabiega o tron polski, bo ogarnicie Rzeczypospolitej wadz Habsburg�w oznaczao beznadziejne oskrzydlenie Wgier, kres stara o ich zjednoczenie i niepodlego. I odwrotnie - Madziar na Wawelu m�g obmyla ratunek dla swej waciwej ojczyzny.

Przybywa z kraju od dawna brncego przez takie nieszczcia, e pooenie Rzeczypospolitej mogo si przy nich wyda rajem, jej stosunki wewntrzne porzdkiem i adem. Polscy, litewscy i ruscy magnaci nie byli zbytnio ukadni, na Woosz chadzali, brudzili tgo, ale ich samowola nie zmieniaa jednak granic pastwa. Wgierscy potrafili uznawa swe woci za. przynalene dzi do Siedmiogrodu, jutro do cesarstwa. Na rzecz sutana take umieli zdradza.

Stefan by jeszcze modym czowiekiem, kiedy z rozkazu generaa austriackiego zamordowany zosta wybitny polityk wgierski, Jerzy Martinuzzi, Chorwat z pochodzenia,

poprzednio przeor paulin�w w Czstochowie. Ciao ofiary leao nie pogrzebane przez dwa z g�r miesice. Obcite trupowi uszy zawieziono do Wiednia w prezencie dla cesarza Ferdynanda I.

Stefan przybywa ze strefy obyczaj�w, przed kt�rymi Rzeczpospolita zupenie wiadomie bronia si, obwarowywaa paktami oraz artykuami imienia Henryka.

W kwietniu 1576 roku stan w Mogile i od razu zachowa si w spos�b zwracajcy uwag. W towarzystwie kilku zaledwie os�b pojecha na owy. Tak cakiem jakby mu nic zagrozi nie mogo, a w kraju panoway spok�j i jednomylno. Doskonay znawca ludzi musia pojmowa, e jeden taki gest wicej mu pomoe ni cae narcze manifest�w. Pierwszy okaza poddanym zaufanie, t drog prowokujc wzajemno. Ryzykowa, bo wiedzia, e albo wygra ca stawk, albo wszystko przepado.

Wjecha do stolicy w poniedziaek wielkanocny, 23 kwietnia. Wysoki, czarny, okazaej postaci, przybrany w szkaratn szat, zaimponowa widzom mskim onierskim wziciem. Z senatorami przywita si godnie i prosto. Zsiad z konia i poda kademu rk. Idce za nim wojsko nadworne - fioletowa gwardia, w kt�rej suyo wielu Polak�w, czerwona piechota wgierska oraz cika jazda pancerna - godne byo pana. Kady poznawa w nim czowieka, kt�ry si na sprawie wojennej rozumie.

1 maja najpierw odbyy si zalubiny, potem koronacja pary monarszej. Wysannik Litwy - knia Massalski - zaprotestowa w katedrze w imieniu Wielkiego Ksistwa. Obrzdu dokona biskup kujawski Stanisaw Karnkowski, jedyny czonek episkopatu, kt�ry wczenie przeszed na stron Stefana, uczestniczy nawet w popierajcym go zjedzie jdrzejowskim. Prymas Uchaski dalej gosi, e panem prawowitym jest Maksymilian. Nuncjusz, Wincenty Laureo, czyni to samo. Przy koronacji asystowaa mniejszo senator�w, i to wycznie koronnych.

Pooenie przedstawiao si nie tyle r�owo, co cakiem pochmurnie. Dyplomacja austriacka pracowaa gorczkowo a skutecznie. Stan ukad pomidzy Wiedniem i Moskw, dotyczcy wsp�lnego dziaania w kierunku rozbioru Rzeczypospolitej na nastpujcych warunkach: Litwa dla Gronego, Polska dla Habsburga. Pose cesarski, kt�ry traktat �w zawar, podnieca r�wnie do oporu Gdask. Nie pomylili si ci, co grudniowy postpek prymasa Uchaskiego od razu nazwali zbrodni. Obwoanie cesarza kr�lem polskim dostarczyo doskonalej okazji wrogom zewntrznym Rzeczypospolitej, a take wszystkim czynnym w niej siom odrodkowym. Najwikszy jej port zaludniali przewanie Niemcy. Gdaskowi dolegay ograniczajce jego samowol „statuty Karnkowskiego" i inne postanowienia

powzite w ostatnich latach rzd�w Zygmunta Augusta. Miasto oburcz uchwycio okazj. Deklarowao wierno dla cesarza niemieckiego, sucha nie chciao o wybracu polskiej szlachty. Byo to tym groniejsze, e boczyy si na Stefana r�wnie Prusy Kr�lewskie i Ksice.

Nowy kr�l nie uleg szantaowi chwili. Nikomu nie udao si niczego wymusi na czowieku, pod kt�rym chwia si tron. Siy jego charakteru dowiadczya najpierw maonka. „Widz po samym, e go rzdzi nie bdzie, bo prawy chop..." - pisa z Krakowa na Litw kasztelan miski, Jan Hlebowicz. A nuncjusz skrztnie donosi Rzymowi, e z kwitkiem odeszli ludzie z otoczenia kr�lowej, dawni sudzy Zygmunta Augusta. Srogie rozczarowanie spotkao r�wnie r�d Zborowskich. Jeden tylko z piciu braci otrzyma awans - kasztelani gnieniesk. By nim Jan, stanowczo najwicej wart z caej rodziny. Nastpnej wiosny mia on zabysn nie lada talentem wodza. Kr�l obdarzy go wic niejako na kredyt i nie omyli si wcale. Zadziwiajca intuicja Stefana I jeszcze lepiej przejawiaa si w�wczas przy innej okazji. Stary, zasuony kanclerz, Wincenty Dbiski, odszed na honorow emerytur, otrzyma najwysz w pastwie godno senatorsk. Zosta w Krakowie kasztelanem. Wbrew daniom Zborowskich piecz wielk koronn wzi po nim Piotr Wolski, podkanclerstwo za osign Jan Zamoyski, najlepszy w Polsce �wczesny m�zg polityczny.

„Ludzie i poddane swoje zna" - napisano o Stefanie I. Na samym pocztku nowego panowania zawarte zostao uroczyste, bo dozgonne, przymierze dw�ch wielkich talent�w. Mawiano p�niej, e Stefan i Zamoyski stanowi dobran par: pierwszy z nich nie powinien bez drugiego chadza do rady, tamten za na wojn. Bya w tym powiedzeniu pewna przesada. Zamoyski i sam umia wojowa, czego pikne dowody zoy po mierci Wgra.

W bogosawiony spos�b przejawiaa si u nas wtedy niedocieczona tajemnica ludzkich uzdolnie. Rzeczpospolita oddaa wadz takiemu, co umia wyszukiwa i przyciga najlepszych. Co sam bdc potn indywidualnoci, nie lubi byszcze na tle miernot. Stefan I nie ba si cudzej wielkoci. Na szczytach politycznych ten typ odwagi przejawia si rzadko. A jeli si tam cudem jakim zdarzy - jest ogromnie ceniony w nizinach.

W osobowoci nowego kr�la zaletom umysu i serca towarzyszya szorstko sigajca granic nieokrzesania. W bolesny, upokarzajcy spos�b dowiadczya tego kr�lowa. Stefan istotnie -jak wtedy zapisano - „dokona z ni lubowanego obrzdu", lecz po dwu czy trzech nocach odstrychn si od ony. Dawa jej samotnie i nadaremnie wyczekiwa w jego wasnej sypialni, nigdy jednak nie posucha senator�w namawiajcych do rozwodu.

By brutalnie szczery i a do rdzenia uczciwy.

Wkr�tce po lubie i koronacji ruszy z Krakowa na p�noc w osobliw podr� tryumfaln. Najpierw zmusi do kapitulacji prymasa Uchaskiego. Zaprosi go do Warszawy, a kiedy arcybiskup odm�wi, zasaniajc si chorob - monarcha zapowiedzia wizyt w owiczu i pchn przodem oddzia piechoty madziarskiej. Uchaskiemu nie pozostao nic innego jak szybko wyzdrowie i przyby nad Wis. Nuncjusz, kt�ry poprzednio tak manewrowa po kraju, aby si ze Stefanem nie spotka, teraz wyjecha do Wrocawia.

Oryginalnej przygody dowiadczy pose kr�lewski do Rzymu. Audiencji u papiea energicznie sprzeciwi si ambasador Francji. Henryk III nadal uwaa si r�wnie za Henryka I. Do tej samej godnoci przyznawa si i cesarz Maksymilian, kt�ry kaza uwizi czonk�w naszej legacji.

A w kraju Stefan poczyna sobie tak, jakby nic jego wadzy nie zagraao. Wystpujc zdecydowanie dogada si rycho z przedstawicielstwem Litwy, kt�remu przewodzili dwaj Chodkiewiczowie. Potem przysza kolej na Prusy Kr�lewskie. Wgier potwierdzi wszystkie prawa obu tych prowincji, zoy przysig ich szanowania i sam zosta uznany za pana. Tylko Gdask ani myla wyrzec si wiernoci dla Maksymiliana i zamiaru rozszerzenia przywilej�w.

Kr�l zwoa na 19 padziernika sejm do Torunia. Do terminu brakowao jeszcze r�wno tygodnia, kiedy zmar w Ratyzbonie cesarz Maksymilian II. Los wyzwoli Stefana od niebezpiecznego wsp�zawodnika, przekreli ukady Austrii z Iwanem Gronym i umocni przy wasnym zdaniu ten odam szlachty, kt�ra wolaa dogada si z Gdaskiem ni z nim wojowa.

Dziwne wraenie odnosi czytelnik przedsejmowego uniwersau kr�lewskiego. Skarb pusty, w caym pastwie:

...nierzd wszystkie dobre staroytne obyczaje psuje, na kt�rych miejsce nastpiy srogie zbrodnie, mob�jstwa, gwaty, upiestwa, mordy, z rusznic zabijania, wszeteczestwa, lichwy, krzywoprzysistwa, zbytki, utraty i innych wiele szkaradnych wystpk�w. A wejrzawszy dalej w sprawy rycerskie i wszystek inny nierzd, kt�rego si dosy w wojskowoci namnoyo, k temu wszystko wojowanie jest utrudnione. Boe daj, by to wszystko w Rzeczypospolitej ustao [...] mogaby jeszcze ta Rzeczpospolita zakwitn, iby nad ni ozdobniejsz trudno kto mia znale!

Wszystkie te wykroczenia i braki pitnowa wszak Andrzej Frycz Modrzewski - wier wieku wczeniej. O ich napraw woaa i walczya izba poselska sejmu koronnego. Wtedy, za Jagiellona, „pana przyrodzonego", bez por�wnania atwiej byo reformowa ni teraz, kiedy na tronie zasiad czowiek obcy, nieznany, skrpowany postanowieniami pakt�w elekcyjnych.

A i szlachta bya ju inna - jeszcze bardziej rozsmakowana w przywileju, nieufnie nastroszona po kaprysach Zygmunta Augusta i dw�ch elekcjach przedzielonych francuskim „psikusem". Trudno ustali, czy historia naprawd si powtarza. Nie ulega za to wtpieniu, e utracone okazje nie powracaj niemal nigdy.

Kr�l oboy Gdask banicj, a posowie w Toruniu pienidzy na wojn nie dali. Domagali si wykonania warunk�w elekcji, pracy wewntrz pastwa i wskazywali nie bez susznoci, e rodk�w materialnych dostarczy powinni ci, co dzier bogate kr�lewszczyzny, a nie pac podatk�w. Gboko wrosy w dusze ziemiaskie pacyfizm te swoje robi. Nie jeden tylko kr�l Stefan mia si w przyszoci boryka z tym sentymentem.

Zawiody nadzieje zar�wno na kompromis, jak i na wewntrzne rozterki w Gdasku. Posp�lstwo miejskie ochoczo przystpio do napad�w na dobra biskupa kujawskiego, kt�rego zwierzchnoci kocielnej Pomorze podlegao. Spldrowano wtedy i zburzono klasztor w Oliwie, przepada bezcenna biblioteka cysters�w. Gdask negowa wadz kr�la nad sob, portem i morzem.

Stefan po raz drugi uzna miasto za banit, zastawi klejnoty koronne, zacign poyczki, odwoa si o pienidze do duchowiestwa i sejmik�w tym razem z pomylnym skutkiem.

W kwietniu 1577 roku gdaszczanie wystpili zaczepnie, postanowili znie od jednego zamachu znajdujce si koo Tczewa sabe, dwutysiczne zaledwie siy polsko-wgierskie, kt�rymi dowodzi Jan Zborowski. Sze razy liczniejszej armii miejskiej hetmani wsawiony w Niemczech Jan Winkelbruch z Kolonii, zwany u nas Hansem von Koln. Obmyli on skomplikowan operacj ldowo-wodn. Wysa Wis pod Tczew cztery dobrze obsadzone ludmi i artyleri statki, sam za nad Jeziorem Lubieszowskim, wedug wszelkich prawide kunsztu militarnego, rozpocz manewr oskrzydlajcy. Pogoski szerzone w dniu bitwy, 17 kwietnia, i nazajutrz okazay si mylne. Winkelbruch ocala, by polec dopiero p�niej - 23 sierpnia - pod Latarni Gdask. Ocala, lecz straci wicej ludzi, ni ich liczya caa armia kr�lewska. Podobno droga a do Pruszcza usana bya ciaami.

Pocztkowo losy spotkania wyglday na przesdzone - „poczo si wojsko Kolnowe sypa jako czarny las". Bitw rozstrzygn jeden atak cikiej jazdy polskiej, husarii. Z uczuciem lekcewaenia czytao si kiedy o zwycistwach odniesionych wedug recepty: „po staremu jazda w dym kup chodzi i szablami goli, a jak zrazu nie wygoli, to j wygol". Dopiero dowiadczenia drugiej wojny wiatowej nauczyy powaniej traktowa sztuk wojenn, kt�ra stawiaa na gwatowny ruch masy pancernej.

Mieli sporo racji wojownicy trzewym okiem oceniajcy moliwoci �wczesnej broni palnej. Pisze Bartomiej Paprocki, e nad Jeziorem Lubieszowskim „kua wielka [dziaowa] uderzya pod ko hetmaski, a si w koo obr�ci; Zborowski zaraz z tego miejsca uskoczywszy krzykn na roty, aby si potykay". Suy w jego pukach niejaki arczycki, kt�ry tak by pewien cn�t swego pancerza, e dokonywa dowiadcze, dawa do strzela z p�haku. Na nieszczcie akurat 17 kwietnia „B�g przysa czas ywota jego, pucia zbroja". A moe nadwtliy j poprzednie pr�by?

Pod rozkazami Jana Zborowskiego walczy i wymieniony zosta w raporcie o bitwie mody porucznik Stanisaw �kiewski. W przyszoci mia on atakiem jazdy rozstrzygn pod Kuszynem i otworzy sobie w ten spos�b wrota Moskwy. Zwycistwo odniesione w okolicach Tczewa to jakby zapowied rozkwitu sztuki i techniki wojennej w Rzeczypospolitej przysigych pacyfist�w.

Wzito Winkelbruchowi wszystkie dziaa, siedem chorgwi ,,knechcich" oraz jedn „jezdn", na kt�rej widniay piknie wyhaftowane sowa Aurea Libertas - Zota Wolno. Jak widzimy, nie tylko szlachta polska hodowaa temu hasu. Niemcy z Gdaska nie pozwalali si ubiec.

We wrzeniu flota gdaska pojawia si pod wiernym Polsce i wasnym oczywistym interesom Elblgiem. pieszce po nocy z odsiecz roty wgierskie sdziy, e le jest z miastem, tak wielka widniaa nad nim una. Tymczasem desant zdoa podpali tylko skady drewna oraz spichrze, w kt�rych maleko byo ziarna. Madziarzy zaraz wsiedli na kark gdaszczanom, zadajc im cikie straty. Elblg posa do kr�la pismo dzikczynne i pod niebiosa wysawia swego wybawc. �w m sawny „cnot, pomiarkowaniem, ludzkoci i dowiadczeniem sztuki wojskowej" zwa si Kasper Bekiesz i by tym samym czowiekiem, kt�rego przed dwoma zaledwie laty pokona Stefan w bitwie nad rzek Maros. Niedawny wsp�zawodnik do wadzy nad Siedmiogrodem suy teraz swemu zwycizcy, sta mu si przyjacielem i dochowa wiernoci do koca ycia. Zmar w tym samym miecie co kr�l, czyli w Grodnie, a pochowany zosta w Wilnie nad Wilenk, na szczycie piknego urwiska - nazwanego odtd stale G�r Bekieszow - bo adne wyznanie nie chciao przyj na sw�j cmentarz zwok ateusza.

Incydent elblski odsania jeszcze jedn z tajemnic osobowoci kr�la Stefana. Nalea on do natur zupenie wyjtkowych, obce mu byo pragnienie zemsty. Posiada zatem waciwo bezcenn dla polityka. T sam, z kt�rej syn znacznie p�niej Karol Maurycy Talleyrand i kt�ra do pewnego stopnia cechowaa Napoleona.

Sukcesy pod Tczewem i Elblgiem, oblenie, bombardowanie, odwr�cenie w�d Raduni zmikczyy nieco Gdask, uczyniy skonniejszym do ustpstw, lecz nie do kapitulacji. Nie udao si zdoby ani miasta, ani warowni portowej zwanej Latarni. Kunsztowny most zbudowany przez ludzi kr�lewskich gdaszczanie zerwali. Trzeba si byo bi ze zwerbowan przez nich piechot szkock, surowo nakazywa kaprom, aby nie mieli atakowa statk�w innych ni gdaskie. Naleao si liczy zwaszcza z kr�lem Danii, wspierajcym miasto, kt�re miao wyjcie w szeroki wiat, drog tam wszdzie, dokd mona dopyn przez Batyk i Sund.

W grudniu 1577 roku zawarto kompromis. Gdask upokorzy si troch, przeprosi kr�la i zoy przysig wiernoci. Przyrzek te zapaci w przecigu lat czterech dwiecie tysicy zotych i osobno dwadziecia tysicy na odbudow klasztoru w Oliwie. Podatek, zwany „palowym", mia nadal wpywa do skarbu. Kr�l potwierdzi przywileje miasta i zni�s wyrok infamii.

Skary si Stefan, e na jego elazne pociski Gdask odpowiada zotymi, to znaczy przekupuje polskich wielmonych. Mia racj, lecz nie ta okoliczno decydujco zawaya na przebiegu i wyniku dziaania. Za chwil zacznie si m�wi o innej, stokro powaniejszej. Na razie stwierdzi wypadnie, e w sporze z miastem nadmorskim, portowym i dwa razy liczniejszym od stolicy pastwa moliwy do osignicia by tylko kompromis. Przypomnijmy sobie kopoty Walezjuszy z Roszell, nie zapomnijmy czasem, e do schyku XVIII stulecia istniay we Francji porty, do kt�rych okrty wojenne kr�la nie mogy zawija, bo im tego zabraniay starodawne prawa. W caej aciskiej Europie unifikacja terytori�w pastwowych nastpia p�no - z niewtpliw korzyci dla kultury kontynentu.

Za wielka bya koncentracja siy w Gdasku, by go po prostu zama i sprowadzi do roli chociaby Jarosawia, gdzie co roku odbyway si synne na ca Europ oraz peryferia Azji jarmarki. Polska tuczya patrycjuszy swego najwikszego portu, drogo pacia za ich monopol handlowy - to prawda. Nie zawioda si jednak na Gdasku wtedy, kiedy doszo do walki o byt lub niebyt caej Rzeczypospolitej. Liberalizm kosztuje, ale si opaca.

Gorszy od poowicznego ukadu z Gdaskiem by kompromis inny, zawarty wtedy r�wnie na p�nocy.

W Prusach Ksicych, tych ze stolic w Kr�lewcu, nominalnie rzdzi Albrecht Fryderyk Hohenzollern. Od strony prawa niczego nie mona byo zarzuci jego wadzy, w sprawowaniu jej przeszkadzao modemu ksiciu obkanie. Zwierzchno nad krajem dzierya wic tak zwana Rada Rzdzca, kt�ra bardzo zaangaowaa si po stronie cesarza Maksymiliana i po cichu wspieraa sk�cony z Polsk Gdask.

Ju podczas pierwszego bezkr�lewia wmiesza si w kwestie pruskie margrabia Jerzy Fryderyk z Hohenzollern�w brandenburskich, tych wanie, kt�rych Zygmunt August dopuci by do prawa dziedziczenia po kr�lewieckich kuzynach. Jako krewny obkaca, Jerzy Fryderyk zabiega o przywilej opieki nad nim, to znaczy w dziedzinie fakt�w - o wadz nad Prusami Ksicymi. Gra zrcznie, w sporze o tron polski zaj stanowisko wyczekujce i ostatecznie pozyska ask Stefana I, kt�remu wygodzi w potrzebie wojennej sum dwustu tysicy zotych. Powzite w Malborku postanowienie uczynio go kuratorem Albrechta Fryderyka. Hohenzollernowie brandenburscy zaczli si umaszcza w Kr�lewcu.

Jak powiedzia Adam Vetulani: „Nie bez susznoci pojawiy si w polskiej opinii publicznej gosy, e kr�l sprzeda Jerzemu Fryderykowi Ksistwo Pruskie z uszczerbkiem interes�w polskich." W danej chwili pooenie Stefana byo nadzwyczaj trudne, ale p�niej ulego odmianie. Lkajce si energii Hohenzollerna stany pruskie zaczy zabiega o wyznaczenie dla nich gubernatora z ramienia Polski, przyrzekay paci skarbowi wicej ni Jerzy Fryderyk. Kr�l nie zawr�ci ze zej drogi, nie uczyni tego r�wnie jego nastpca. A los jakby przystan w miejscu, czeka cierpliwie. Albrecht Fryderyk y w obkaniu przez lat czterdzieci i pochowa dw�ch opiekun�w.

Decyzje co do Gdaska i Prus Ksicych zapady w roku 1577, kt�rego wiosn upamitni najazd tatarski na kresy poudniowo-wschodnie. A p�niej nieco...

Pisze Radziwi Sierotka:

Roku siedemdziesit si�dmego wci z lekarzami zabawy moje byy, a przysza ekspedycja nasza litewska, na kt�rej z drugimi i sam byem, do Inflant, gdy knia moskiewski t prowincj pldrowa; kr�l Stefan wtenczas pod Gdaskiem obozem lea.

Iwan Grony uderzy bez wypowiedzenia wojny. Wczeniej znacznie dow�dcy naszych stray granicznych otrzymali surowy rozkaz wystrzegania si wszelkich zaczepek jak ognia. Poprzedniej jesieni Moskwa wydaa glejt przyjezdny „wielkiemu poselstwu" Rzeczypospolitej.

Inflanty a po Dwin dostay si carowi. Nie mia on porywa si na wietnie umocnion Ryg i jej zamek Dyament, wzi za to Dyneburg. Stolica Wielkiego Ksistwa Litewskiego zostaa zagroona w spos�b dotychczas niebyway.

Wszyscy doskonale wiedzieli, do jakich wyczyn�w zdolny jest Iwan. Micha Haraburda, kt�ry podczas pierwszego bezkr�lewia jedzi do z poselstwem,

by przyjmowany w Nowogrodzie Wielkim. Miasto nosio jeszcze lady okropnej pacyfikacji przeprowadzonej trzy lata wczeniej, czyli w roku 1570. Wieci o unii lubelskiej oywiy pono w Nowogrodzie odwieczne sympatie do Jagiellon�w, kt�rych wadza nie oznaczaa ani bezprawia, ani wynaradawiania. Car uspokoi miasto tak, e potomno wprost zapomniaa o okruciestwach popenionych w nim przed stuleciem przez Iwana Srogiego. Grony imiennik cakiem zepchn go w cie. Kaza zatuc kijami setki zakonnik�w, torturowa, wiesza i cina. Mn�stwo ludzi potopiono w Wochowie. Oprycznicy carscy przywizywali dzieci do matek i dopiero spychali je w wod. Inni, zbrojni w dugie spisy, uwijali si cz�nami po rzece pilnujc, by nikt si nie ocali.

Mona podziwia si nerw�w tudzie prosowiaskich sentyment�w szlachty koronnej, kt�rej nowiny nowogrodzkie nie odstraszyy od ogldania si na Iwana podczas obu elekcji. Ale przyszed temu kres.

To, co si dzia zaczo w Inflantach, kazao i o Nowogrodzie zapomnie. Saba zaoga Kiesi, czyli Wenden, wysadzia si w powietrze wraz z twierdz, byle tylko nie wpa w rce wojsk carskich. Istnieje cakiem prawdopodobna wersja, e podpaliy proch znajdujce si w zamku kobiety. Od gwacenia przez cae roty umiera si wolniej ni od wybuchu amunicji.

Kto si podda na pierwsze wezwanie, tego nie ruszano. Dla takich, co pr�bowali oporu, mier w walce bya wyjciem jedynym. Tabory i dziaa carskie nieraz toczyy si przez bagna po pomostach usanych z ywych, powizanych jec�w. Skwarzenie na wolnym ogniu te nie naleao do rzadkoci.

Grony stanowczo przesadzi w terrorze. Odci si od pomocy niemieckiej. W najbliszej przyszoci ksita Rzeszy woleli sprzyja Rzeczypospolitej, kt�r nie zanadto miowali. Iwan w Inflantach i Stefan pod Gdaskiem walczyli z przeciwnikiem tej samej narodowoci - z Niemcami. Ten drugi zachowywa si jednak nieco inaczej. Oto fragmenty jego „artyku�w wojskowych", obowizujcych zar�wno w wojnie gdaskiej, jak w p�niejszej, moskiewskiej: „Ktokolwiek by wzi co gwatem lub skrycie, pr�cz ywnoci, obwieszony bdzie." Ten paragraf regulowa obyczaje wewntrz wasnego obozu, inne za to odnosiy si do kraj�w zdobywanych:

Kto by koci� zrabowa, mierci ukarany bdzie, chociaby to byo w nieprzyjacielskiej ziemi. [...] Dziewczyn lub kobiet kto by zhabi, ten kar mierci poniesie, chociaby to byo w nieprzyjacielskiej ziemi. [...] W kraju nieprzyjacielskim nie wolno zabija dziewic, niewiast, dzieci i starc�w.

Iwan Grony politykiem by bardzo zdolnym. Jego spos�b postpowania uczyni go dla bliszych i dalszych zachodnich ssiad�w „zwierzem w postaci ludzkiej ukrytym".

Przebrana miara okruciestw pokrzyowaa polityk. Zdarza si czasem, e o postawie narod�w rozstrzyga lk, odraza do ycia w warunkach, jakie panuj za miedz.

Zajmujc Inflanty car gosi, e wojuje tylko z zasiedlajcymi je Niemcami. Pojmanych Litwin�w i Polak�w traktowa askawie, uwalnia i obdarza nawet. Mao mu to pomogo. Znane wszak byy roszczenia Gronego do wszystkich ziem pooonych na wsch�d od Biaej Wody, czyli od Wisy. Ostatnio, opierajc si na fikcyjnych uprawnieniach, w kt�rych wymylaniu by mistrzem, zacz Iwan zgasza pretensje do Prus. Stawao si jasne, e co dzisiaj w Kiesi, to jutro moe by w Grodnie, Haliczu, Wilnie... Inflanty przyczyy si do Rzeczypospolitej za Zygmunta Augusta, ich mieszkacy byli jej obywatelami.

Najazd sprowokowa Polsk i Litw do wysiku, jakiego od czas�w Grunwaldu nie znay.

Jan Natanson-Leski zaopatrzy te sprawy komentarzem wakim i tym bardziej znamiennym, e w roku 1930 - kiedy napisano niej cytowane sowa bezkrytyczne wielbienie przewag kr�la Stefana stanowio nawyk:

Musi si nam narzuca ta myl: gdyby Batory [...] zamiast zdobywa Poock i Wielkie uki, oblega Psk�w, pustoszy ziemie moskiewskie, a nawet zamiast oswabadza Inflanty i odpycha Moskw od Batyku przywi�d by Gdask do zdania si na ask i nieask i osadzi w Kr�lewcu komisarza Rzeczypospolitej, a w grodach nad Prego i Jeziorami Mazurskimi starost�w kr�lewskich! Czy wybrzee polskie od Oliwy do Kajpedy z ujciami Wisy i Niemna nie byo raczej warte ofiar wojennych ni brzegi otewskie i estoskie. [...] Gdyby istotnie kr�l Stefan zwr�ci by niepospolite siy swoje ku tym najwaniejszym zadaniom Polski rdzennej, gdyby mu si byo udao pocign w tym kierunku nar�d... i gdyby wreszcie zdoa by obroni przed Moskw bez wojny sam ju choby Litw, to jedno jest pewne: nie tylko na zachodzie Polski, ale i na wschodzie innym szlakiem poszaby historia.

Cisn si pod pi�ro pewne uwagi, nie tyle polemiczne, co rozwijajce raczej myli uczonego, kt�ry zastrzeg si, e odpowiedzi na pytania retoryczne to najwyej margines pracy naukowej.

Interesy Polski rdzennej nie wyczerpyway zada Rzeczypospolitej. Ujcie Niemna, Kajpeda i przylege do niej wybrzee w adnym wypadku nie mog by zaliczane do ziem polskich.

Nie m�g Stefan I godzi si potulnie z bezprzykadn, degradujc cae zwizkowe pastwo klsk. Teoretyzowanie, przypuszczanie i tryb warunkowy w og�le nie s potrzebne. Pozostaje niespornym faktem, e schorowany Radziwi Sierotka musia wsi na ko ju wtedy, gdy „kr�l Stefan pod Gdaskiem obozem lea".

Zabezpieczenie Litwy bez wojny okazao si niemoliwoci. W roku 1577 znowu da zna o sobie mechanizm, uruchomiony ju przed uni, za Olgierda, i tylekro wzmiankowany w Polsce Jagiellon�w miotanie si pomidzy Moskw a Malborkiem czy Kr�lewcem. Dziedziczny wr�g Wielkiego Ksistwa zwraca na wsch�d siy Korony. Pozostaway dwie drogi - odnie decydujce zwycistwo albo prdzej czy p�niej wzi rozw�d z Litw, straci cay wsp�lny dorobek stuleci.

I jeszcze jedna uwaga nie daje spokoju. Gdyby Litwa za Kazimierza Jagielloczyka - czasu wojny trzynastoletniej, kt�ra przyniosa Polsce Malbork - zechciaa ramieniem ruszy i zabra sobie Kajped wraz z Kr�lewcem! Gdyby nie wypuci ich z rki Zygmunt Stary! Pochwycenie dw�ch srok za ogon ley w granicach moliwoci ludzkich, pod warunkiem nie marnowania okazji i zaatwiania si ze wspomnianymi ptakami po kolei.

Gdask przyczynia Koronie kopot�w, ale bytowi jej wcale nie zagraa. Na razie - i jeszcze przez czas dugi - to samo odnosio si do Kr�lewca. Iwan przytkn szpic noa do garda litewskiego. Stefan I by monarch Obojga Narod�w.

My, ludzie XX wieku, nie moemy si obej bez rozwaa zwizanych z proklamowan w naszych czasach - i tylekro gwacon - zasad samostanowienia narod�w. Z tego punktu widzenia ubiegajce si o Inflanty mocarstwa mona by byo uzna za mniej wicej sobie r�wne, gdyby nie to, e otysze autochtoni czci Inflant - pokrewni s Litwinom rdzennym, a nie Polsce, Rusi czy Rosji. Kiedy rozwina si przeciwko Iwanowi swoista partyzantka, uczestniczyli w niej nie tylko ludzie z Rzeczypospolitej oraz Niemcy, lecz take owi krajowcy. Kt�r z wysokich spierajcych si stron wybraliby w swobodnym gosowaniu �wczeni mieszkacy Inflant? Jeli chodzi o znaczn cz niemieckiego mieszczastwa, istniej pewne podstawy do przypuszcze, e Szwecj. Zygmunt August skary si by w poufnym licie do siostry na Rewlan, kt�rzy wypdzili od siebie zaog Rzeczypospolitej i „kr�la Eryka pstre knechty" w mury swe zaprosili.

Moskwie potrzebna bya wygodniejsza droga w wiat od tej, co wychodzi z Archangielska - handel „narewski". A Litwie - dwiski. Odkadajc na bok wszelkie wzgldy narodowociowe oraz kulturalne, stwierdzi wypadnie, e w ostatecznym, czysto politycznym rachunku obie strony legitymoway si wobec Inflant jednakowo - prawem silniejszego.

Przez reszt roku 1577 oraz przez cay nastpny trwa pozorny pok�j, kt�ry wcale nie przeszkodzi zapasom stanowicym przygrywk do generalnego starcia. Szwedzi ze swej strony nie przerywali dziaa i nie oddali Rewia.

Dow�dztwo na froncie inflanckim powierzy Stefan dw�m energicznym Radziwiom - wojewodzie Mikoajowi, hetmanowi wielkiemu, i synowi jego, Krzysztofowi, o wymownym przydomku - Piorun.

Garnizony carskie czuy si nazbyt ju pewne, lekcewayy przeciwnika, kt�remu wskutek tego udao si odzyska nieco fortec. Znalaz si wr�d nich Dyneburg, odebrany prociutkim podstpem. Wilhelm Plater oraz niejaki Borys Sawa pod pozorem uczynnoci posali do twierdzy nieco jada oraz pokan ilo w�dki. „Tej gdy zaoga dopada, nad miar sobie uya" i w por nie spostrzega przystawionych do wa�w drabin. Chytroci r�wnie wzi Maciej Dbiski Kies. Kaza czci swych ludzi pozorowa uderzenie z jednej strony, sam za z drugiej otworzy bram kluczami, kt�rych mu dostarczy nie znany z nazwiska a odwany wida lusarz. Jesieni 1578 roku due siy moskiewskie oblegy miasto. Jeden jedyny raz zaszo wtedy zjawisko, kt�re dla dobra Rzeczypospolitej oraz jej zamorskiej ssiadki winno byo stanowi regu. Wojska litewsko-polskie weszy w porozumienie z oddziaami szwedzkimi i wystpiy wsp�lnie. Doranie sklecona koalicja odniosa pod Kiesi cakowite zwycistwo, zdobya dwadziecia cztery cikie dziaa, kt�re drog przez Ryg powdroway do Wilna.

Wdarszy si na pozycje moskiewskie r�nojzyczne roty stany wobec niebywaego widoku. Ujrzay ludzi lecych na umilkych ju armatach, zasaniajcych je wasnymi ciaami, zwisajce u luf zwoki puszkarzy, co woleli samob�jstwo od haby utraty dziaobitni.

Ogromna wikszo poddanych dochowywaa wiernoci straszliwemu carowi.

Na wezwanie kr�la sejmiki litewskie zaraz po najedzie Iwana uchwaliy podwyszone podatki. W roku 1578 sejm ogosi pob�r nadzwyczajny, i to od razu na dwa lata. Pienidze wpyway wolno, Stefan nie spieszy z rozpoczynaniem kampanii, przygotowywa j za to nadzwyczaj pilnie. Jawnie zaciga na sub Wgr�w, a po cichu i Niemc�w. Jak m�g, tak ata nimi niedostatki w piechocie. Kaza zmienia przestarzae oporzdzenie i bro jazdy polskiej. Pierwszy z kr�l�w naszych wzi na od szeciuset Kozak�w Zaporoskich. Artyleria z caego pastwa cigna na p�nocny wsch�d, a wieziono j przede wszystkim rzekami, bo transport wodny by w �wczesnej Rzeczypospolitej tak rozwinity, e wiek XX winien czoo pochyli. Przygotowany zosta wymylny i nadajcy si do przewozu ldem most ywowy.

Szed kr�l Stefan na wypraw zabierajc mapy i biegych kartograf�w, gotowych do sporzdzania plan�w nowych i najbardziej aktualnych. Mia drukarni polow oraz prawdziwe biuro prasowe, kt�re dziaao zreszt ju podczas wyprawy gdaskiej.

W roku 1577 wytoczono w Malborku dzieko o buncie Gdaska, kt�re z polecenia i pod bezporednim nadzorem monarchy napisa Andrzej Patrycy Nidecki, znakomito w dziedzinie filologii zaprzgnita teraz do zada w zakresie propagandy politycznej. Stefan I dba o te sprawy jak nikt przed nim i mao kto po nim. Posun si stanowczo za daleko ustanawiajc w roku 1580 cenzur prewencyjn, kt�rej podlegay wszelkie pisma, obrazy i rysunki majce jakikolwiek zwizek z polityk oraz historiografi. Za opublikowanie czegokolwiek bez zezwolenia grozia drukarzowi kara mierci! (Mieli wic chyba racj wspomniani ju obcokrajowcy, kt�rzy uznawali wadz kr�la polskiego za wcale rozleg.)

Staym kierownikiem drukarni polowej by Walenty ypczyski. Kartograf Stanisaw Pachowiecki oraz dziejopisarz Reinhold Heidenstein za swe fachowe zasugi i usugi otrzymali p�niej z aski kr�lewskiej szlachectwo..

Punktem koncentracji armii zosta pooony na p�nocny wsch�d od Wilna wir, skd wiody drogi na wszystkie strony, wskutek czego trudno byo przewidzie kierunek uderzenia. Uroczysty, datowany z 26 czerwca 1579 roku akt wypowiedzenia wojny powi�z do Moskwy Wacaw opaciski, kt�ry speni zadanie i zosta uwiziony na czas duszy. Powr�ci wtedy dopiero, kiedy Iwan uzna za poyteczne zmieni w stosunku do Stefana spos�b postpowania i ton swych episto. A dotychczas bowiem zwa go pogardliwie ,,ssiadem", a nie „bratem", jak przystawao midzy monarchami.

Dwudziestokilkutysiczna, radujca oko fachowc�w armia zebraa si w przepisanym miejscu. Manifest o celach wojny drukarnia polowa wydaa w jzyku polskim, aciskim, niemieckim i wgierskim. Naczelnym wodzem by sam kr�l, majcy stale przy sobie Jana Zamoyskiego, od niedawna kanclerza wielkiego koronnego. Polakom hetmani stary, ju za Zygmunta Augusta wsawiony wojewoda podolski, Mikoaj Mielecki. Litwinami dowodzi Mikoaj Radziwi, Wgrami Kasper Bekiesz, chory, lecz goszcy, e nigdy w yciu nie czu si r�wnie dobrze. Na czele rot niemieckich stali Ernest Wejher i Krzysztof Rozraewski, mocno zgermanizowany Polak.

Skoro ju mowa o rozmaitych narodowociach, to wspomnie jeszcze trzeba o wyprawach podrzdnych, odbytych w tym samym roku, lecz nieco p�niej. Brali w nich udzia przede wszystkim ruscy obywatele Rzeczypospolitej. I tak starosta orszaski, Filon Kmita-Czarnobylski, dotar a pod Smolesk, jego mcisawski kolega - Jan Soomerecki - pod Rosaw. Dalej, na poudniu dziaali kniaziowie Konstanty i Janusz Ostrogscy oraz Micha Winiowiecki, kt�rzy na czele kozak�w nadwornych i ochotnik�w wtargnli pod Czernih�w i Starodub.

Na g�wnym teatrze operacyjnym odznaczy si mocno wojewoda bracawski, Janusz ksi Zbaraski, Ukrainiec rodowity, jako wtedy wanie pozyskany dla katolicyzmu. Podobno kr�l Stefan mia podczas owej wyprawy powiedzie, e Zbaraski godzien jest nawet korony.

Polska rdzenna stanowia g�wny skadnik si swego kr�la-Wgra, poniosa najwiksze ciary, jej ludzie dziaali piknie. Ale zapisywanie przewag militarnych Stefana na polskie wycznie dobro to bd gruby, jeli nie megalomania i fasz po prostu. Narodowa pstrokacizna wojska spowodowaa nawet doniose skutki, i to doranie. Zaraz po pierwszej wyprawie podniosy si w Polsce i na Litwie gosy oskarycielskie. Pomawiano kr�la o stae faworyzowanie rodak�w, a take i Niemc�w. Podczas samych dziaa dochodzio na tym tle do ostrych zatarg�w pomidzy Mieleckim a Bekieszem, Mieleckim a Radziwiem i tak dalej. Idc pod Sok� po wziciu Poocka stary a surowy hetman zatrzyma kolumn i kaza wszystkim Wgrom pozosta. Chcia wyprowadzi spraw na czyste wody, pokaza, e Polacy i bez pomocy madziarskiej potrafi bra zamki.

Nie byoby dziwne, gdyby Stefan naprawd okazywa wicej serca Wgrom ni innym nacjom. Wolno jednak przypuszcza, e znakomity w�dz umiejtnie a celowo prowokowa ambicje ludzkie. W armii jego zaczo si rycho istne wsp�zawodnictwo, rwano si do szturm�w na wyprz�dki, aby tylko nie da si ubiec innoplemiennym rotom. Kiedy pod Pskowem szykoway si uderzenia pr�bne, wr�d skupionej w przykopach infanterii pojawili si liczni ochotnicy z polskiej jazdy szlacheckiej, przybrani w pancerze oraz w biae koszule miertelne na nich.

Niejeden m�g si w owych przykopach spotka z chopem z wasnych stron. W 1578 roku ustawa sejmowa powoaa do ycia specjaln formacj piechoty, nazwanej wybranieck. Archaiczny termin dzi moe myli - nikt tego wietnego onierza pod przymusem z chat nie „wybiera" i si w szeregi nie pdzi. Z kadych dwudziestu an�w d�br kr�lewskich m�g by przyjty jeden wieniak. Wpisany w rejestr roty musia stawa co kwarta na wiczenia i by got�w na kade wezwanie dow�dcy. Powoany do suby czynnej bra od, a na co dzie i na zawsze zwolniony by od obowizk�w paszczynianych oraz danin. Aby za - pisa kr�l w „uniwersale okoo pieszych" - „przez to defekt jaki w poytkach naszych i Rzeczypospolitej nie by, tedy za tego jednego drudzy dziewitnacie podatki zastpowa i odprawowa bd powinni".

Piechota wybranieck od razu nabraa charakteru wojska nowoczesnego. Nie uywaa wcale zbroi ochronnych, bya lekka, zwinna, zdolna r�wnie do suby saperskiej. Odznaczaa si si ogniow, bo kady onierz opr�cz szabli

i siekierki musia mie rusznic lub muszkiet. Nosia mundury, kt�rych kr�j i barw okrela dla swej roty lokalny dow�dca. W XVI stuleciu wybracy uywali czapek o podwinitych brzegach, w wieku XVII pojawiy si kapelusze. Szeroka i duga, cae ciao okrywajca opocza stanowia niezmienny szczeg� stroju.

Uywana do powanych, zada i cikich sub obozowych piechota owa zaraz uzyskaa saw dobrego wojska. Wspomniany uniwersa kr�lewski zawiera zwrot wyjaniajcy przyczyn zjawiska. Wyznaczony na dow�dc roty szlachcic winien by osobicie „obra i postanowi" czowieka, „kt�ry by si nam do tego owiadczy dobrowolnie, mielszego i dostateczniejszego od innych". Z kadych dwudziestu an�w szed do wojska jeden ochotnik, ale to wcale nie oznacza, e zgasza si tylko jeden. W piechocie wybranieckiej suy dob�r broni.

Ziemiaska szlachta nie lubia wojowa. Wicej miaa do stracenia w polu ni do zyskania. Kada kampania otwieraa przed licznymi z gminu nadziej i rzeczywist drog awansu. M�g kr�l obdarzy za mstwo, zaleci sejmowi do uszlachcenia. M�g take umiechn si los, zesa up obfity. Rzeczpospolita bya rozlega, granice stan�w pynne, dowod�w osobistych jeszcze nie wynaleziono. Nawet w chorgwiach jazdy, kt�re dziki legendzie yj w naszej wyobrani jako czysto szlacheckie, znaczny odsetek „towarzystwa" stanowili plebejusze. Niekt�rzy spor�d nich dochodzili do szar oficerskich, zatykali za pasy buzdygany. Setki pewnie wzbogaconych na wojnach, przetartych w wiecie onierzy nie powracao ju do puga czy okcia, skutecznie wspinao si wyej. Rozmaite bodce podniecay w szeregowym wojowniku odwag, a w cywilnym prostaku przedsibiorczo.

Zawistny szperacz oskary mia w pocztkach XVII wieku niejakiego Walentego Duracza o bezprawne piecztowanie si herbem Odrow. Podejrzenie byo bezpodstawne, bo Duracza nobilitowa cakiem legalnie sejm w roku 1578. Samozwaczy prokurator to tylko susznie powiedzia, e im Walenty, waciciel kunic w Ieckiem, „kr�lowi Stefanowi kowal kule do Moskwy [...] do tego motyki i rydle", na tym si wzbogaci, naby wie Sadek pod Szydowcem i zosta panem. A zanim si zabra do pocisk�w artyleryjskich, dostawia elaza na synny most pod Warszaw. Nie tylko wojna, lecz kade powaniejsze przedsiwzicie pastwowe dostarczao szans ludziom z nizin spoecznych. Pojmowaa to dobrze szlachta, kt�ra w czasach p�niejszych uprawia zacza istny kult bezwadu i biernoci. Rzd Stefana I rozrusza pastwo tak, jak od dni Kazimierza Wielkiego u nas nie bywao.

Pociski kowane przez Walentego Duracza oraz przez innych kunik�w

upamitniy si nie tylko w donosie szlacheckim. Wzmiankoway o nich r�wnie dokumenty wagi najwyszej. Obaj wrodzy sobie nawzajem wadcy mieli do czasu na korespondencj, zawierajc rozmaite oskarenia. Wr�d wytoczonych przez Gronego skarg jedna bya mniej wicej tej treci: ty monarch chrzecijaskim by si mienisz, a wymysem piekielnym dusze ludzkie gubisz?

Chodzio o tak zwane kule ogniste, wzniecajce poary i siejce groz. Kr�l Stefan uwaany jest nawet za ich wynalazc, ale niesusznie chyba, skoro sam zoliwie odpisa carowi, e nie zna wida techniki wsp�czesnej, jeli gorszy si uywaniem granat�w artyleryjskich, dobrze ju rozpowszechnionych w krajach cywilizowanych.

Tradycja rosyjska nie uznaje piechoty za „kr�low broni". „Carica polej" to dla niej artyleria. Zdaje si, e szacunek dla sztuki puszkarskiej wzr�s w Moskwie od czasu wojen ze Stefanem I.

Wgier lubi by zoliwy, a cile rzeczowy. Kiedy mu Iwan ofiarowa w licie godno bratersk, odrzek, e rezygnuje z tytuu, byle car Inflanty zwr�ci. Do jednej z episto doczy ksiki niemieckie, obszernie opisujce okruciestwa Gronego.

Nie zabrako srogoci i w tych wojnach. Zbliajce si do Poocka strae przednie ujrzay pynce z biegiem Dwiny kody, do kt�rych przywizane byy trupy pomordowanych jec�w.

To kr�l rozstrzygn, e pierwsze uderzenie p�jdzie na Poock, uwaany za twierdz bardzo potn. Wojsko przeprawio si przez Dwin po mocie pontonowym, kt�ry zmontowano w trzy godziny. Dalsza droga w g�r rzeki bya nadzwyczajnie trudna. Iwan w oryginalny spos�b zabezpieczy zdobyte przed szesnastu laty pogranicze. Cay uprawny ongi kraj pokrywa teraz las, gsty modniak - jedna z najgorszych przeszk�d, jak napotka moe obciona taborami i konna w znacznej czci armia. Wysana przodem piechota wgierska mozolnie torowaa szlak siekierami.

Lato 1579 roku byo wyjtkowo ddyste, chody jesienne nastay wczenie. Ogie nie chwyta si drewnianych obwarowa dwu zamk�w poockich, liczna zaoga bronia si z uporczywym mstwem. Dzielnie pomagali jej mieszkacy miasta. Dawn jego ludno Iwan przewanie wysiedli, przysyajc na jej miejsce osadnik�w spod Moskwy albo z niej samej. Nie zawi�d si na nich.

W okolicznych fortecach czyhay druyny moskiewskie, bo kr�l nie pozwala rozprasza si i tylko kilka mizernych grodk�w zdobyto i spalono mimochodem. Dostawy ywnoci ledwie czasem pod Poock docieray. Stale zagroone drogi rozmiky w dodatku od cigych ulew.

Oblegajcy cierpieli niedostatek, g�d nawet. Najbardziej dawao si to we znaki Niemcom, nie nawykym do wojowania w takich warunkach. Najlepiej znosia trudy piechota wgierska oraz polska. Madziarzy wykazywali a za wiele hartu i woli wytrwania. Wymordowali dziesicioosobow delegacj zaogi przybywajc dla ukad�w. Woleli zwyciski szturm od kapitulacji, kt�ra pozbawiaby ich prawa do up�w.

29 sierpnia zajy si nareszcie ciany Poocka. Kronikarze twierdz, e podpali je czeladnik kotlarski ze Lwowa, niejaki Ws. Herb szlachecki i nazwisko Pootyski byy mu nagrod za odwag.

Twierdza skapitulowaa na bardzo ludzkich warunkach. Wojsku i mieszkacom pozostawiono prawo wyboru. Kto chcia, ten m�g odej do Iwana, pozostaych kr�l przyjmowa do siebie. Zdecydowana wikszo posza na wsch�d. Wbrew ich stoickiemu przekonaniu Grony tym razem odstpi od swych zwyczaj�w. Nikogo nie skaza na mier ani na tortury. Oceni, e zrobili wszystko, co leao w ich mocy, bronili si do ostatka.

Tu - pod Poockiem - los okaza ask niezastpionemu czowiekowi i kulturze powszechnej. Radziwi Sierotka uzna by poprzednio, e nie pora mowi „powoania rycerskiego" spenia lubowanie i wyjeda do Ziemi witej wtedy, gdy wsp�obywatele id si bi. Ruszy wic na wojn, stawa dzielnie i w gow z p�haku „obraony" zosta. Wyzdrowia i „wieym tym dobrodziejstwem Paskim barzo pobudzony" puci si w wymarzon a pisarsko owocn podr�.

Kiedy zaoga opuszczaa po kapitulacji Poock, specjalnie wyznaczone strae pilnoway jej bezpieczestwa. Kr�l osobicie dopad i grzmotn buzdyganem onierza, kt�ry chykiem j obdziera pokonanych. Cakiem inne nastroje dominoway przy wziciu Sokoa.

Poszed go zdobywa Mikoaj Mielecki na czele Polak�w i Niemc�w. onierze nieli w sercach wspomnienie o tym, co wykryto w Poocku po jego zajciu. W gbi twierdzy znaleziono mianowicie trupy okrutnie pomordowanych jec�w. Ciaa uwarzone we wrztku, inne pookrywane jakby skorup z ran.

Za pierwsz kolumn Niemc�w, kt�ra wtargna w way Sokoa, obrocy zapucili bron bramn i wycili napastnik�w w pie. Wrota pky pod naporem reszty szturmujcych i zacza si niemiosierna rze. Posiwiay w bojach pukownik Ernest Wejher orzek, e takich g�r trup�w nigdzie nie dane mu byo oglda. Szczeg�lnie sroyli si Niemcy, mszczc zadrczonych w Poocku swoich, ale i Polacy nie pozostawali zbytnio w tyle.

Uchodzca z twierdzy kawaleria moskiewska miaa wicej szczcia. Trafia na oddziay ksicia Janusza Zbaraskiego, kt�ry oszczdzi jec�w.

Turowle oddaa zaoga Kozakom bez boju. Kampania 1579 roku przyniosa Rzeczypospolitej osiem twierdz, przywr�cia jej ziemi poock, utracon za Zygmunta Augusta. Wielkie Ksistwo Litewskie znowu objo w posiadanie cay redni-bieg Dwiny, ogromnie wzmogo si jego bezpieczestwo, no i moliwoci handlowe. Kr�l Stefan nie omieszka przejecha si statkiem po rzece, napa oczu piknem jej brzeg�w.

Zaraz po zakoczeniu kampanii w polu przyszo mu - wraz z Zamoyskim rozpoczyna nastpn... w sejmie. Straty - z wyjtkiem Inflant - byy wszak odzyskane, a czwarty paragraf artyku�w henrycjaskich brzmia wyranie: ,,za granice koronne obojga narodu rycerstwa koronnego wojennym obyczajem wywodzi adnym sposobem [...] My i potomkowie nasi, kr�lowie polscy, nie mamy i sowem naszym kr�lewskim przyrzekamy".

Podczas stoczonej wanie wojny Iwan jakby si zastosowa do jagielloskiej tradycji obrony biernej wewntrz wasnych granic. Stefan atakowa i wygra. Szlachta Rzeczypospolitej nawyka do dawnego principium staczania na wschodzie wojen wycznie w obronie stanu posiadania Litwy. Wypraw zdobywczych nie byo od dni Witolda.

Jan Zamoyski zna te nastroje, jak r�wnie niech swych wsp�braci do pacenia podatk�w na wojsko. Z wielu prowincji skada si pastwo nasze wywodzi w sejmie - lecz wszystkie co do jednej ciesz si r�wnymi prawami, adna nie ponosi dodatkowych ciar�w. Warto wic postara si o zdobycie ziem, kt�re mona bdzie obarczy nimi, aby uly metropolii.

Programu kolonialnego nigdy, co prawda nie urzeczywistniono, ale propaganda kanclerska zasuguje na uwag, gdy obrazuje zjawisko zasadnicze r�wnorzdno czci skadowych Rzeczypospolitej. Kogo si chce zachci do rozsupania mieszka, tego trzeba przekonywa argumentami wzitymi z ziemi, a nie z powietrza. Zwaszcza jeli �w kto sam wycznie wasn kies dysponuje.

Ocigajc si i stkajc sejm uchwali jednak wysokie podatki, takie same jak poprzednio, i w lipcu 1580 roku jeszcze silniejsze, trzydziestokilkutysiczne wojsko skoncentrowao si daleko na wschodzie - a w Czanikach nad U. Znowu mona std byo uderza na dwie albo trzy strony. Stefan I postpowa konsekwentnie, obra taki kierunek, kt�ry prowadzi do odcicia Inflant od ziem moskiewskich. Poszed na Wielkie uki. Litwa nigdy nimi nie wadaa, historyczna granica Wielkiego Ksistwa zostaa przekroczona.

W tej kampanii przyszo po raz pierwszy wystpi piechocie wybranieckiej

oraz Janowi Zamoyskiemu - w roli samodzielnego dow�dcy. W obu wypadkach egzamin wypad bardzo pomylnie. Kr�l kaza kanclerzowi zdoby Wieli, stracony przez Litw za Aleksandra Jagielloczyka, a flankujcy od wschodu poch�d si g�wnych. Trzeba tam byo i stronami, kt�rymi od czas�w Witolda nie cigno adne wojsko, torowa drog ju nie przez modniak, lecz przez stary b�r, bagna i zasieki.

Wodzowie moskiewscy nie zmarnowali zeszorocznych dowiadcze. Zapamitali sobie, e wystarczyo trzech „kul ognistych", aby palisady Sokoa stany w ogniu. ciany Wielia czekay na szturm okryte darni. Warstwa bya jednak niedostatecznie gruba, pociski przebijay j i dziaay jeszcze skuteczniej, gdy zamiast druzgota drewno osiaday na samej jego powierzchni. Dziaa Mikoaja Urowieckiego wznieciy poar i po dwudniowym obleniu zaoga poddaa si, odchodzc z twierdzy swobodnie, lecz bez broni. W tydzie p�niej Mikoaj Radziwi wzi Uwiat. Osign to bez walki. Wystarczy sam widok przygotowa do szturmu.

Wojsko Stefana I wzbudzao w przeciwniku coraz to wikszy respekt, ale sukcesy bojowe nie rozpalay w duszach obywateli Rzeczypospolitej zbytnich zapd�w zaborczych. Pod Wielkimi ukami kr�l bezowocnie pertraktowa z posami Gronego i zmaga si z opozycj wielu senator�w litewskich, kt�rzy radzili zaniecha oblenia i zawr�ci. Nie chcieli bra na Wielkie Ksistwo dodatkowego ciaru. Przewidywali, e jeli si nawet zdobdzie twierdz, Moskwa nigdy nie przeboleje straty, bdzie dy do jej odzyskania i zarzewie wojny nie wyganie. Przytoczony przed chwil paragraf artyku�w henrycjaskich trafnie odzwierciedla nastroje og�u.

Przemogo zdanie kr�la i Zamoyskiego, oblenia nie przerwano. Trwao zaledwie dziesi dni.

Warstwa darni, okrywajca drewniane fortyfikacje Wielkich uk�w, gruba bya na kilka metr�w. Artyleria okazaa si bezsilna, przyszo dziaa sposobem skutecznym, lecz wymagajcym wielkiej odwagi. Zaopatrzony w materia palny ochotnik biegi pdem pod way i kryty ogniem przez strzelc�w oraz puszkarzy zaczyna wdraa si rydlem i motyk w darniow pokryw. Piechota wybraniecka dostarczya wielu amator�w takiej roboty, uszlachconych potem przez sejm.

4 wrzenia zajy si fortyfikacje, nazajutrz kr�l ju bra zamek, ale go nie dosta. Za oddziaem Wgr�w, wysanych przodem do gaszenia poaru, run tum haastry obozowej, zazdrosnej o upy. Powsta chaos, zacz si rabunek i rze zaogi. „Kapitani, rotmistrze i sam pan hetman bronili, ale adnym obyczajem obroni nie mogli." Nikt ju nie tamowa pomieni, kt�re dotary do

prochowni. Caa twierdza wraz z ogromnymi zapasami materia�w wojennych wyleciaa w powietrze. Stracio ycie paruset Polak�w i Wgr�w.

Stefan popad w rozpacz, lecz na tym nie poprzesta. Zapdzi wojsko do roboty i w kr�tkim czasie odbudowa fortec. Dokonane przez dw�ch Mikoaj�w - Drohostajskiego i Radziwia - zajcie Newla oraz Ozieryszcz zabezpieczyo jej zaplecze i komunikacj z Poockiem.

Zakoczy kampani ten, kto j rozpocz - Jan Zamoyski. Otrzyma zadanie zdobycia Zawoocza, warowni bardzo silnej i niemal niedostpnej, bo lecej na wyspie jeziora Podsosz. Zamek „jako kaczka na wodzie siedzi, a przystpu z adnej strony nie ma" - zapisa kronikarz.

W padziernikowym chodzie musieli onierze kanclerza wystpowa w obcej im roli marynarzy, walczy na odziach. Kiedy udao si nareszcie zakotwiczy most, z twierdzy wypado silne przeciwuderzenie. Za wielu Polak�w skoczyo na pomoc szturmujcym Wgrom, drewniany pomost pk po samym rodku, dwustu kilkudziesiciu ludzi zgino. Wikszo rady wojennej odrzucia projekt wycofania si. Wkr�tce stany dwa nowe mosty, aby unikn wsp�zawodnictwa i toku - po jednym dla kadej z oblegajcych Zawoocze nacji. Nie poszy one jednak do natarcia, bo zaoga poddaa si, widzc rozmiary przygotowa. Zamoyski puci j wolno. Zatrzyma jedynie dow�dc�w, kt�rzy odmawiali kapitulacji, ale wyprawi im uczt.

Zwyciski kr�l powr�ci do Warszawy w p�nej porze roku, podjecha saniami pod katedr w. Jana, gdzie go uroczycie witano. Owacje swoj, a zmagania z akncym pokoju sejmem swoj drog.

Po dugich deliberacjach, po wietnych przemowach Zamoyskiego i samego kr�la (,,P�ty ten nieprzyjaciel pok�j dziery, p�ki mu potrzeba" - prawi pierwszy; „Czas biey, trzysta mil przed nami, a my tu jeszcze nad kosztami wojny deliberujemy!" -gorczkowa si drugi) uchwalono nareszcie podatek, ale nie taki, jakiego Stefan chcia. Na dwa lata tylko zamiast trzech. Zastrzeono w dodatku ustami marszaka izby, e ma to by danina ostatnia. Zdaniem pos�w naleao wojn rycho i ju ostatecznie zakoczy.

Wielu spodziewao si, e w og�le do niej nie dojdzie. Rozchodziy si wieci o pojednawczym stanowisku Iwana, jego poselstwo, kt�re wraz ze Stefanem przybyo do Warszawy, zachowywao si ukadnie, czynio pewne ustpstwa. Nie chciao jednak speni zasadniczego warunku - odda caych Inflant. Na wiosn 1581 roku stan w Polsce przedstawiciel papiea Grzegorza XIII, jezuita Antoni Possevino. Zmierza do Moskwy rozmawia o pojednaniu Kocio�w oraz o lidze przeciwko Turkom. Misja jego bya rezultatem zabieg�w Gronego, kt�ry a do Rzymu sign przez bojarzyna Szczewrygina.

W czasach p�niejszych Possevino zacz w naszej opinii oraz literaturze uchodzi za czarn posta, kt�ra pozbawia Rzeczpospolit owoc�w jej zwycistw. Widniejca na znanym obrazie Matejki figurka jezuity sprawia wraenie pospne. A w roku 1581 wielu obywateli powitao ojca Antoniego radonie, jako podanego porednika, zwiastuna pokoju. Zwaszcza Litwa darzya go sympati.

Uchwalone podatki wpyway wolno, w oznaczonym terminie gotowe do wymarszu byy tylko najemne roty wgierskie. Jeszcze w pocztkach czerwca wcale nie byo pewne, czy wojna si zacznie.

Rozstrzygna o tym naga zmiana stanowiska cara. Nowi posowie, kt�rzy przywieli do Wilna „hramot" tak wielk „jak sztuka koloskiego p�tna", przemawiali twardo, a nawet obelywie: zwali swego pana wadc „z woli Boga, a nie z buntowniczej chci ludzkiej". Co gorzej, wycofywali si z dawniejszych obietnic ustpstw. W kocu czerwca znaczne siy moskiewskie, zrywajc zawieszenie broni, przekroczyy Dniepr, doszy do Mohilowa. Odparto je, ale dziaania wojenne rozpoczy si.

„O Jezu! to wielkiego co, niby drugi Pary!" - wykrzykn sekretarz kr�lewski, ksidz Jan Piotrowski, na widok Pskowa. „Miasto bardzo wielkie — informowa potomnych - w Polsce takiego nie mamy, murem otoczone wszystko, cerkwie jako las gste a wietne stoj, wszystkie murowane, dom�w za murem nie wida..."

Kr�l przyszed pod Psk�w z wojskiem, jakiego nigdy dotychczas Rzeczpospolita nie wystawia. Samych onierzy mia okoo czterdziestu tysicy, nie liczc suby obozowej. Siy zaogi, dowodzonej przez Iwana i Wasyla ksit Szujskich, oraz uzbrojonych mieszczan byy podobno wiksze. Stefan przegrodzi rzek Wielik zapor ze spajanych acuchami k�d, odcinajc w ten spos�b Psk�w od poczenia z jeziorem Pejpus, otoczy miasto - na ile si dao - i rozpocz oblenie.

Podw�jny albo i poczw�rny mur obronny okaza si zason do wt. Pociski dziaowe kruszyy go szybko. Przeszkod prawdziw stanowiy dopiero fortyfikacje dodatkowe, drewniano-ziemne, wzniesione przez Szujskich wewntrz obrbu fortecy. Pierwszy, spontaniczny raczej szturm obleni odparli, aczkolwiek pocztkowo udao si atakujcym zdoby dwie baszty i wywiesi na nich sztandary. Kto y w miecie, rzuci si do wyom�w, arcybiskup kaza powynosi z cerkwi najwiksze witoci i osobicie zagrzewa walczcych.

Byo to 8 wrzenia 1581 roku. Pogoda sprzyjaa tylko do schyku miesica, po czym przysza odmiana gwatowna. W trzeciej dekadzie padziernika l�d na dobre pokry wody.

Oblegajcy zaczli dowiadcza tych samych mniej wicej rozkoszy, jakie p�niej - w roku 1812 - miay si sta udziaem armii francuskiej. Bywalcy wzdychali nawet do Moskwy, opowiadajc mniej rzeczy wiadomym towarzyszom, e klimat tam agodniejszy ni pod Pskowem. ywnoci brakowao. Wyprawy po ni staway si miertelnie niebezpieczne, bo lune i szybkie oddziay nieprzyjacielskie czuway w okolicy.

22 padziernika nadcigny od wschodu tryumfalnie witane chorgwie jazdy pod dow�dztwem Krzysztofa Radziwia Pioruna i Filona Kmity-Czarnobylskiego. Wyszedszy w sierpniu znad Dniepru dokonay one synnego rajdu, dotary do r�de Wogi, odniosy liczne sukcesy i przez Chom oraz Star Russ zawr�ciy pod Psk�w. Dziaania ich osoniy do pewnego stopnia korpus oblniczy i o may wos nie zawayy na przebiegu wojny, a moe i dziej�w.

Zagon znalaz si pewnej nocy w pobliu Starycy nad Wog, gdzie przebywa sam Iwan Grony wraz z Possevinem, majc przy sobie zaledwie kilkuset ludzi. Car widzia przez okna dworu szerokie uny poar�w. Od niewoli albo i od mierci ocalio go powicenie sugi, niejakiego Daniela Mursy, kt�ry udajc zbiega przenikn do Litwin�w i naopowiada im nadzwyczajnych rzeczy o sile obsady Starycy. Radziwi z Kmit wyminli j, ruszyli na p�noc.

Wprost ze Starycy pojecha Possevino pod Psk�w poredniczy w ukadach. Kto wie, czy psychologiczne efekty ponurej nocy nie przypieszyy decyzji. W obozie wojsk Rzeczypospolitej na og� radonie przywitano jezuit. Zamoyski wcieka si na niewczesne manifestacje pokojowe, o kt�rych zaoga Pskowa dowiadywaa si rycho - przemczona, zzibnita, godna i w og�le niechtna wojnie szlachta gadaa swoje. Przejto w tym czasie list Szujskiego do cara, a tortury wydobyy z posaca dodatkowe zeznania. W Pskowie panowa g�d, brakowao opau, posp�lstwo zaczynao si burzy. Kanclerz wyrachowa, e twierdza utrzyma si najwyej do przedwionia.

30 listopada wyjechao z obozu poselstwo, majce pertraktowa o pok�j z penomocnikami cara. Goniec moskiewski przyby po listy elazne dla nich akurat wtedy, kiedy zamierzano rozluni ju piercie oblenia, by znale dogodniejsze kwatery. Zaniechano wic zamiaru, wojsko zostao pod Pskowem, lecz w liczbie bardzo uszczuplonej. Pierwszego grudnia kr�l odjecha do kraju, wraz z nim opucili ob�z hetmani litewscy, wikszo ochotnik�w oraz nie mogcy ju duej wytrzyma Niemcy. Przy Zamoyskim zostao siedem tysicy jazdy, piechota, zacini i szeciuset zaledwie Litwin�w.

Rokowania miay si odbywa we wsi Jam Zapolski, czyli na terenie okupowanym

przez wojska kr�lewskie. To z tej przyczyny potrzebne byy glejty dla pos�w cara.

Legacj Rzeczypospolitej skadali: Janusz Zbaraski, Albrycht Radziwi i Micha Haraburda. Rusin i dw�ch Litwin�w wedug terminologii �wczesnej. A wedug dzisiejszej - Ukrainiec, Litwin oraz Biaorusin.

Nie po to si o tym pisze, by podkrela jak fikcyjn krzywd czy powicenie Polski. Wane jest jedno tylko - prawdziwy obraz naszej historii, kt�r si nieraz odmalowywao i nadal odmalowuje a nazbyt unowoczenionymi farbami, rozprawiajc o „polskiej ekspansji", „polskiej zaborczoci", prawie o „polskim kolonializmie". Rola Korony w wielonarodowej Rzeczypospolitej w niczym nie przypominaa francuskich poczyna w Algierii lub brytyjskich w Indiach.

Uczestniczy jednak w poselstwie pewien rdzenny Lach-Mazowszanin, Krzysztof Warszewicki, wybitny publicysta polityczny, ten sam, co na Zachodzie tumaczy woskie dziea na acin. Kazano mu pilnowa interes�w... kr�la Szwecji. I on bowiem, jeli by si dao, mia by objty ukadem og�lnym. Wr�d takich sub i okolicznoci utrwalao si przytoczone ju przekonanie Warszewickiego, e jestemy wszyscy obywatelami wiata i obowizkiem naszym jest nawzajem sobie pomaga.

Rokowania toczyy si ciej ni po grudzie, a pod Pskowem wojsko przymierao godem i w cisym tego sowa znaczeniu zamarzao. Co rano trzeba byo saniami zwozi skostniaych wartownik�w albo ich trupy. Wycieczki z twierdzy nie ustaway, a jedna z nich omal nie przyniosa oblegajcym klski. Ocalia pooenie przezorno Zamoyskiego, kt�ry wiedzia, e osabe na chodzie ubezpieczenia nie odepr atakujcych, trzyma wic zawsze pod broni odw�d konny.

Armia trwaa dziki sile woli swego dow�dcy. Pewien Woch nazwa go mia wkr�tce przekltym i diabelskim kanclerzem, kt�rego up�r ronie w przeciwnociach z dnia na dzie. Doszo nawet wtedy pod Pskowem do stracenia na szubienicy oficera-szlachcica. Prgierz i kajdany zaliczay si do normalnych kar dyscyplinarnych.

Rozstrzygajco dopom�g Zamoyskiemu Janusz Zbaraski w Jamie Zapolskim. Wiedzc, e albo pok�j, albo katastrofa, zagrozi natychmiastowym zerwaniem rokowa. Obra waciw metod, bo Moskwa te miaa n� na gardle. Przyszy mu w sukurs rozstrojone nareszcie nerwy Possevina, kt�ry porzuci jezuick ukadno i zacz ly.

Zawarty 15 stycznia 1582 roku dziesicioletni rozejm oddawa Rzeczypospolitej ziemi poock, Wieli, Ozieryszcze, Uwiat i cae Inflanty.

Wielkie uki oraz inne zdobyte obszary wracay do cara.

6 lutego Zamoyski ruszy spod Pskowa. Wymizerowane wojsko wzio si w karby i odchodzio sprawnie, „piknie, w licznej komitywie, z godnbci, e nieprzyjaciel mia na co patrze". Cigno do Inflant, zajmowa bez boju zamki tamtejsze, z kt�rych na mocy ukadu ustpi musiay zaogi moskiewskie. 13 marca kr�l Stefan spotka w Rydze swoich onierzy.

Nie m�g wynagrodzi Zamoyskiego adn godnoci, bo poprzednio da mu ju najwysze. Idc pod Psk�w mianowa kanclerza hetmanem wielkim koronnym, pomijajc zasuonego pod Tczewem Jana Zborowskiego. Dokonany troch na kredyt wyb�r by dobry, Zamoyski mia i talent, i charakter urodzonego wodza. Popeni jednak Stefan przy tej nominacji straszny, absolutnie niewybaczalny bd w technice rzdzenia. Odda swemu ulubiecowi buaw na zawsze i ustanowi doywotno urzd�w hetmaskich. Dostojnik, kt�rego nie mona zdegradowa, zostaje czynnikiem wyjtym spod kontroli, przed nikim nieodpowiedzialnym, a wic stojcym ponad prawem. Samo istnienie si w ten spos�b uprzywilejowanych prdzej czy p�niej musi doprowadzi do nieszczcia. W danym wypadku katastrofalna aska spyna na dow�dc�w wojsk. Tym samym armia staa - czyli prawdziwa — zacza si wymyka z rki rzdu. Monarsze pozostawa do dyspozycji dziwolg - pospolite ruszenie, kt�rego nie wolno byo zwoywa bez zgody sejmu ani dzieli na korpusy. Godno hetmaska nie dawaa miejsca w senacie, ale siga po ni mogli przede wszystkim czonkowie wielkich rod�w.

Polityka personalna Stefana I bya konsekwentna. Kr�l zasuenie forytowa Zamoyskiego i wszystkich, kt�rzy trzymali z kanclerzem. Stwarzajc doywotno hetmastwa przekroczy granice tego, co dopuszczalne. Ze wzgld�w personalnych wykolei instytucj pastwow. „To gorzej ni zbrodnia, to bd."

Sabotowanie dobrej woli sejmu, pragncego reform, puszczenie na los szczcia porzdku elekcji, oddanie w pacht magnacki wadzy nad wojskiem... tego rodzaju nadzwyczajnoci w sztuce rzdzenia, a nie mityczne cechy charakteru narodowego wpychay Rzeczpospolit w anarchi. Element�w anarchizujcych byo peno w �wczesnej Europie, jak duga i szeroka. Nie wszdzie jednak powstay warunki ich rozkwitu.

Zo nie tak zaraz dao o sobie zna, musiao dugo kiekowa w glebie, rzekomo z natury skaonej. Nie zawi�d kraju Zamoyski ani spadkobiercy jego buawy - Stanisaw �kiewski i Stanisaw Koniecpolski. Dopiero niekt�rzy dalsi nastpcy

okazali si ludmi ju innego pokroju. Uksztatoway ich zreszt okolicznoci gruntownie zmienione na niekorzy.

Ustanowiony w Worocu na ziemi moskiewskiej przywilej hetmaski udao si czciowo ograniczy a w roku 1776... po pierwszym rozbiorze.

Sam pocztek wojny stworzy sposobno uregulowania jednego z najbardziej palcych zagadnie pastwowych. Chcc skoni sejm do uchwalenia podatk�w zgodzi si Stefan w roku 1578 na odstpienie szlachcie monarszych uprawnie sdowniczych w sprawach cywilnych. Czas by po temu zreszt najwyszy, bo tysice proces�w zalegao, rozpatrzenie ich wszystkich przekraczao moliwoci pomazac�w. „Ma foi - zdy si poskary Henryk I ci Polacy ka mi sdziego prawoznawcy odgrywa rol, a niedugo zechc, ebym rzecznika udawa."

Ju .podczas bezkr�lewi gono woano o porzdek w tej mierze, ustanowiono nawet sdy wojew�dzkie, wyrokujce w spos�b ostateczny. Teraz rozwizano problemat w porozumieniu z kr�lem, na zasadzie rozsdnego kompromisu. Sd sejmowy, czyli monarszy, zatrzyma dla siebie wszystkie sprawy miejskie, kryminalne szlacheckie, rozstrzyga w kwestiach zdrady stanu, decydowa, gdy sp�r dotyczy d�br i dochod�w pastwa. W innych procesach ostateczn instancj apelacyjn stay si trybunay. Orzeczenia ich nie podlegay zaskareniu.

Zasiaday owe sdy co roku najpierw w Piotrkowie, gdzie rozpatrywano zatargi wielkopolskie, a potem otwieray podwoje w Lublinie, parajc si troskami Maopolan. W trzy lata po przeprowadzeniu reformy w Koronie przyja j dla siebie Litwa. Do rangi stolic trybunalskich awansoway tam Wilno i Misk. Upyno jeszcze kilka lat i nowym normom sdowniczym podporzdkoway si Prusy Kr�lewskie. Autonomia poszczeg�lnych czon�w Rzeczypospolitej istniaa, jak widzimy, nie tylko na papierze. Pocztkowo osobny trybuna z siedzib w ucku otrzymay wojew�dztwa ruskie, to postanowienie nie przyjo si jednak. Obywatele tamtejsi jedzili si procesowa do Lublina.

Trybunay od pocztku miay jedn sab stron (do kt�rej z czasem przyczyy si inne). Byy sdami obywatelskimi, a nie zawodowymi. Co roku na specjalnych sejmikach deputackich obieraa szlachta juror�w. Wolno byo otrzyma t godno ponownie, nie wczeniej jednak ni w cztery lata po wyganiciu poprzedniego mandatu. Wskutek takiego stanu rzeczy zasiadali w trybunaach amatorzy-dyletanci. Panowie bracia stali si ofiarami mitu. Uwierzyli w wyszo sdziego obieralnego nad fachowcem-prawnikiem. Nie oni pierwsi w dziejach, a co gorsza i nie ostatni.

Po sdach tych pozostawa jeden tylko powszechnie znany lad: przymiotnik „Trybunalski" na zawsze przyrosy do nazwy Piotrkowa. Zgadza si to ze staym obyczajem historii, kt�ra nieliczne tylko sprawy i rzeczy obdarza niemiertelnoci. W marcu 1579 roku, przybywszy do Wilna na kilka miesicy przed rozpoczciem dziaa wojennych, dokona kr�l dziea z kategorii nieprzemijajcych. Nowym dokumentem potwierdzi wczeniejsze nieco postanowienie o podniesieniu miejscowego kolegium jezuickiego do stopnia Akademii. Sta si zaoycielem najstarszego w Europie wschodniej uniwersytetu.

Nowa uczelnia posiadaa trzy wydziay - teologii, filozofii i sztuk wyzwolonych - bo prawem i medycyn kierujcy ni zakon mniej si interesowa. Od pocztku przysugiwaa jej jednak moc nadawania stopni akademickich i charakterystyczny dla �wczesnych uniwersytet�w zakres przywilej�w. Przesza dziwne los�w koleje - zaczwszy od aciny, zmienia jzyk wykadowy na polski, potem - ju w niedawnych czasach - na litewski. Najbujniej rozkwitaa po rozbiorach Rzeczypospolitej, prowadzona przez Wielkopolan, braci niadeckich. Wsawili j wietni profesorowie i jeszcze od nich wiksi uczniowie-poeci. Zamknita po powstaniu listopadowym, a po rok 1919, ya tylko w tradycji i we wasnych zdobyczach, wobec kt�rych reskrypty wszelkich wadz byy bezsilne.

Wiek uniwersytetu wileskiego, jego dokonania i samo trwanie nale do nastpstw unii polsko-litewskiej, okrelaj jej najwiksze zasugi wobec kultury i historii powszechnej.

Do charakteru Akademii dobrze pasowaa osoba pierwszego rektora. Zosta nim Piotr Skarga. Wkr�tce zacznie si w tej ksice bez entuzjazmu m�wi o jego dziaalnoci politycznej. Wcale to nie umniejszy sawy znakomitego pisarza i m�wcy, czowieka wielkiego charakteru. R�na bya po prostu warto rozmaitych poczyna tej samej osoby. Skarga Pawski pochodzi z Gr�jca pod Warszaw. Jego rola na wschodzie Rzeczypospolitej bya jednym wicej, ale zwyczajnym aktem wypeniania zobowiza, przyjtych przez Polsk w roku 1386, w chwili zawierania unii pocztkowej.

Pierworodna w kraju Akademia - krakowska - nie miaa szczcia za rzd�w Stefana. Ju podczas pierwszego bezkr�lewia omal si nie wzbogacia o nie lada luminarza. Wyjedajcy do Polski biskup Jan de Montluc chcia zabra ze sob, czyli przenie w bezpieczne miejsce, pewnego heretyka. By nim synny w caej Europie filozof i gramatyk francuski Piotr Ramus, racjonalista uchodzcy dzi za poprzednika Kartezjusza. Uczony odm�wi i w dwa tygodnie p�niej zgin podczas Nocy w. Bartomieja.

Na wyjezdnym do Polski zmar, w par lat potem, wybitny humanista Franciszek Balduin, kt�remu Jan Zamoyski ju by zapewni katedr prawa w Krakowie.

Nie speniono dania tego artykuu pakt�w elekcyjnych, kt�ry woa o podwignicie uniwersytetu. Kr�l Stefan nosi si w tej mierze z rozmaitymi planami, ale ostatecznie popyn z prdem - zacz popiera dziaalno pedagogiczn zakonu jezuit�w. Akademia Jagielloska zyskaa w nich me przebierajcych w rodkach rywali.

Ju w tych czasach zaczyna si odmienia odwieczna nasza tradycja wdrowania po wiedz na Zach�d. Same wyprawy nadal trwaj, ale strzaka busoli przesuwa si nieco ku p�nocy. Dawniej wskazywaa przede wszystkim na Wochy, teraz celuje w te uniwersytety niemieckie, kt�re opanowaa kontrreformacja. Za Stefana I i p�niej peno polskich i litewskich student�w w Wiedniu, Gratzu, w bawarskim Ingolstadzie i Dillingen, we Fryburgu, Wuertzburgu, Moguncji. Zachceni przez swych mistrz�w, cignli tam wychowankowie krajowych szk� jezuickich. Powracali z owych uczelni ludmi uksztatowanymi inaczej od tych swych poprzednik�w, co w Zotym Wieku szukali mdroci u najznakomitszych wolnomylicieli europejskich. Zaczyna si nowy posiew, niedobre niwo miao zebra stulecie nastpne XVII.

Kolegia jezuickie wyrastay w Rzeczypospolitej szybko. Jedno z nich powstao w wieo zdobytym Poocku. W samym pocztku oblenia kr�l przyrzek podobno Skardze fundacj tej szkoy.

Zdarzyo si raz, e starosta lwowski pogardliwie odrzuci pozew, kt�rego autorem by Izraelita. Na rozkaz monarchy musia jednak stan przed sdem. „Jako yd, tak i starosta s ludzie kr�lewscy" - stwierdzi Stefan. Majestatyczne orzeczenie nie wyczerpywao jednak jego pogld�w na kwesti uprawnie piastuna wadzy najwyszej.

Ja panuj nad ludem - powiedzia przy innej okazji - a B�g nad sumieniami. Trzy albowiem s rzeczy, kt�re B�g zachowa sobie: z niczego co stworzy, przyszo przewidzie, sumieniam wada.

Szorstki Madziar by wic w jednym tylko, lecz za to w najlepszym wzgldzie podobny do wyrafinowanego Zygmunta Augusta, kt�ry te mawia, e nie panuje niczyjemu sercu.

Zawiedli si zar�wno ci, co na samym pocztku podejrzewali Wgra o sprzyjanie herezji, jak i ci, kt�rzy lkali si wpywu na sfanatyzowanego odamu kleru. Stefan by zdecydowanym katolikiem, Kocioowi pomaga, jak m�g i umia, ale nigdy nie przekroczy granicy prawa, nakazujcego tolerancj.

I w tej wic take mierze pasowa do Zamoyskiego. Kanclerz, innowierca za modu, odmieniwszy wyznanie nie popad w nadgorliwo neofity. Gono owiadcza, e got�w jest odda poow „zdrowia" na rzecz jednoci katolickiej i cae - przeciwko przeladowaniom. Ciki bd w tej mierze mia popeni dopiero na staro.

Jagielloska tradycja swobody myli trzymaa si, lecz doywaa swoich dni. Ju si zdarzay czynne wystpienia przeciwko r�nowiercom, profanowanie wity i trumien. Kr�l kara za to surowo, kardyna Jerzy Radziwi kaza w Wilnie przed kocioem swego patrona pali publicznie kacerskie ksigi. Od tradycji wasnego rodu coraz bardziej oddalaa si Anna Jagiellonka, bigotka niezr�wnana, monarchini polska chlubica si twierdzeniem, e u niej na Mazowszu nie ma odszczepiestwa.

Sprowadzajc do swego Zamocia yd�w, zawar z nimi Zamoyski znamienn umow. Wytyczy za murami kawa ziemi na cmentarz, przeznaczy dla nich jedn ulic i postanowi, e mieszczan wyznania mojeszowego nie obowizuje aden specjalny str�j, a bro bia wolno im nosi tak samo, jak wszystkim innym. Szable obcigay pod�wczas nie tylko szlacheckie pasy.

Fundacja Zamocia wywoaa niejak sensacj w Europie chrzecijaskiej, a nawet w Turcji. wiadczy o tym napyw kupc�w i rzemielnik�w ze stron rozmaitych - od Anglii oraz Portugalii poczynajc, na imperium padyszacha koczc. U schyku XVI wieku stary kontynent niezbyt ju czsto oglda wyrastanie zupenie nowych miast. Kanclerz obiecywa przybyszom liczne korzyci oraz bezpieczestwo. Dotrzyma sowa. Zbudowany na miejscu jego rodzinnej wsi Skok�wki Zamo od razu sta si nie tylko piknym i ludnym emporium, lecz take twierdz, w peni odpowiadajc �wczesnym wymaganiom techniki wojennej. W kilkadziesit lat p�niej opar si armii kozackiej, a podczas inwazji szwedzkiej nalea do tych nielicznych grod�w Rzeczypospolitej, kt�re nie zaznay okupacji. W tej mierze suy moe za niewesoy symbol. Zamo i jego losy pokazuj, jakiej roboty w kraju brakowao. Ucz, czego nie wykonano... majc wszelkie moliwoci.

Niemcy mawiali o Janie Zamoyskim, e jest geldgierig. Nie mylili si na pewno. W jego olbrzymich, Dniestru sigajcych, a z aski kr�lewskiej przewanie otrzymywanych wociach chop odrabia paszczyzn, ponosi ciary nieraz wiksze ni w dobrach innych pan�w. Kanclerz zabrania wprawdzie oficjalistom rujnowa poddanych, ale nawet w Zamociu cechy i magistrat musiay mu przysiga na wierno, „jak na dobrych wasali przystao". Gospodarzem by zawoanym, lecz nie sam przecie sia, ora, kupczy i murowa, a kiedy szo o dochody, skrupu�w miewa mao. Biograf jego, Artur liwiski,

przytacza urywek skargi szlacheckiej, wyrazicie opiewajcej kanclerskie metody przywabiania kolonist�w:

majtnoci swe zbiegami i hultajami z dziwnymi i niesychanymi wolnociami osadza. Lubo by najwikszy by niecnota, co by zabi ojca, matk, brata rodzonego i pana, przytulenie i piecz im dawa, aby tylko wsie swoje ludem zagci...

W domenie kanclerskiej panoway stosunki normalne, to znaczy odlege zar�wno od radykalnych idea�w braci polskich, jak i od naszych powszednich poj obywatelskich. Mona je potpia lub usprawiedliwia, ale nie to jest wane. Owe stosunki oznaczay konkretny dorobek organizacyjny. Istniay, nadaway si do ulepsze, rozwoju. Miay na to wszelkie dane, lecz pod jednym warunkiem. Naleao je obwarowa tak, jak obwarowa kanclerz sw�j poddaczy Zamo. W ruin, ndz i zast�j wepchna Rzeczpospolit jej fizyczna, czyli militarna sabo. Po klskach wojennych kraj upodobni si do zbiorowiska materialnych i moralnych gruz�w.

Przywilej fundacyjny Zamocia ukaza si w roku 1580, kt�ry upamitni si drug wypraw moskiewsk Stefana. Ju po mierci kr�la pan miasta zaoy w nim szko redni, przetworzon w roku 1594 na trzeci w kraju uniwersytet. Rozmach cechowa plany tw�rcy uczelni, niepomylna historia skr�cia jej wiek. Akademia Zamoyska trwaa przez lat sto osiemdziesit.

Przeoonym szkoy redniej w Zamociu by Sebastian Klonowicz, autor Flisa i Roxolanii, przy zakadaniu Akademii gorliwie pomaga Szymon Szymonowicz, tw�rca Sielanek, Drugi oenek Zamoyskiego, lub z Krystyn Radziwi�wn, przeszed do historii literatury. Podczas god�w weselnych w Ujazdowie odbya si prapremiera Odprawy pos�w greckich Jana Kochanowskiego.

Marsowe panowanie kr�la Stefana zdawao si zapowiada pewn pomyln i bardzo potrzebn odmian na polu kultury. W Zotym Wieku Zygmunt�w pimiennictwo krajowe rozkwito piknie, lecz nie w samym centrum ask monarszych. Jagiellonowie nie odmawiali poparcia, jako tam korzystali z ich szczodrobliwoci i ludzie pi�ra, ale nieraz ju pisano, e mecenat ten wyglda mizernie w por�wnaniu z dokonaniami takich protektor�w literatury, jak papiee Renesansu, ksita woscy czy Walezjusze.

Za Stefana I w bezporednim otoczeniu kr�la i drugiej po nim figury, Zamoyskiego, rojno od nazwisk literackich. Rozmiowany w dziejopisarstwie, cigle Cezara wertujcy kr�l dba przede wszystkim o historyk�w. Pracy Reinholda Heidensteina osobicie i a nazbyt starannie doglda, osobicie cenzurujc rkopisy. Stanisawa Sarnickiego zachci do studi�w. Zabiega o dostp do archiw�w watykaskich.

ukasza G�rnickiego, obdarzonego przez poprzednika starostwem tykociskim, wspar dodatkowo wasilkowskim. Andrzeja Patrycego Nideckiego zaraz na pocztku panowania zabra z dworu ony i przy osobie wasnej trzyma, w kocu uczyni biskupem. Zamoyski przymi na tym polu samego kr�la.

Wszyscy literaci wsp�czeni, Jan Kochanowski czy Szymon Szymonowicz, przemijajce czy trwale, zostawali z nim we zwizku. Jego dw�r czy prawnik�w, historyk�w, filolog�w, literat�w nier�wnie liczniej i cilej ni dwory Tomickiego czy Maciejowskiego, a z znakomitociami woskimi czy belgijskimi utrzymywa kanclerz ywe stosunki

- pisa Aleksander Brueckner. Biegle kilkoma jzykami wadajcy m stanu nie zapomina o Zachodzie, kt�rego uniwersytet�w by wychowankiem. Na licie tamtejszych intelektualist�w, otrzymujcych ode wsparcie duchowe i materialne, figurowa jeden tylko Niemiec, Jan Casselius, znawca pimiennictwa klasycznego. Bardzo to znamienne dla sympatii politycznych kanclerza.

Na drug wypraw moskiewsk roty Zamoyskiego poszy przybrane w aob. Krystyna z Radziwi�w zmara wczenie. Trzeci oenek oznacza dla oblubieca zdobycie wysokiego szczebla w karierze osobistej. Hetman stan przed otarzem katedry krakowskiej w towarzystwie heretyczki, Gryzeldy Bator�wny, bratanicy Stefana I. Czy otwierao to przed panem modym jakie widoki na g�wny spadek po stryju ony, na koron? Jeli tak byo, to plan uzna wypadnie za niezmiernie do urzeczywistnienia trudny, lecz najlepszy ze wszystkich moliwych.

Tym razem, to znaczy w roku 1583, god�w weselnych nie upamitnio adne wydarzenie literackie. Krak�w hucza tylko od uroczystoci, zabaw i turniej�w, toczcemu si ludowi pokazano plastyczne podobizny zdobytych na carze Iwanie twierdz.

Zamoyski na kr�tki czas przyjecha wtedy do stolicy, a oficjalici jego dworu musieli si oczywicie zatroszczy, aby niczego panu nie zabrako. Sporzdzone przez nich inwentarze dokadnie zbada Aleksander Tarnawski, autor ksiki o dziaalnoci gospodarczej kanclerza. Mona wic dokona czynnoci niezbyt dyskretnej, rozpi szkaratn deli hetmask i skontrolowa nie tyle jej podszewk, co schludno waciciela. Przywieziony do Krakowa na gody zapas bielizny osobistej przedstawia si nastpujco: czternacie koszul „woskich" i trzydzieci pi „usarskich", z czego dziewi przetykanych zotem, a trzy srebrem, ineksprymabli (oficjalnie nazywanych wtedy gaciami) par dwadziecia pi, czterdzieci dwie chustki do nosa, dziewitnacie rcznik�w

- w tym jeden botuch, czyli przecierado kpielowe - po dziesi przecierade zwykych i poszew na pierzyny oraz osiemnacie poszewek na poduszki.

Tyle trzeba byo, aby zaspokoi wymagania pana modego. Za�my, e poledniejszej rangi uczestnik wesela przywi�z poow, jeszcze mizerniejszy jedn pit albo i dziesit tego zapasu. Jak na XVI stulecie - wcale niele. Nie zapominajmy jednak, e schody Luwru suyy wtedy dworzanom za ustpy, a ze r�dmiejskich cmentarzy paryskich bi przeraliwy od�r. Kr�l Stefan zaraz na pocztku panowania zaskoczy senator�w koronnych, kiedy podczas obrad bezceremonialnie cign uwierajcy but i zademonstrowa obecnym niezbyt czyst ,,cim spodni". Zamoyski przewysza wida swego suzerena we wzgldzie higieny, skoro zaopatrzy si na czas wesela w sze par poczoch jedwabnych, dwie bawenianych i tyle p�ciennych.

Zaraz po godach kanclerskich Stefan pojecha do Niepoomic na polowanie. (By namitnym myliwym. Przebywajc w Dzinie przed wypraw pskowsk pracowa do upadego, lecz „o wschodzie soca na zajc wyjeda co dzie".) W Puszczy Niepoomickiej czyhali podobno ludzie, zasadzeni na ycie kr�la. Istnia te projekt zgadzenia go podczas zamierzonej podr�y do Lublina. Zamach odby si mia w Zborowie. Spisek uknuli trzej bracia Zborowscy Krzysztof, Andrzej i Samuel. Ten ostatni jakoby to cofn si jednak i pr�b kr�lob�jstwa odradzi.

Maestwo z Bator�wn ostatecznie przypiecztowao awans Zamoyskiego na drug osob w pastwie, lecz i przypieszyo rozgrywk wewntrzn. Zdarzenia zasze w roku nastpnym - 1584 - przegrodziy kanclerzowi drog do jeszcze wikszego splendoru, jeli naturalnie w og�le o nim marzy.

Istotn przyczyn zatarg�w, kt�re po zakoczeniu wojen moskiewskich wstrzsay pastwem, bya polityka personalna kr�la. Stefan z nieubagaln konsekwencj korzysta ze swego prawa do szafowania „chlebem", tworzy i spaja stronnictwo wasne. Graziani oraz inni teoretycy zagraniczni zupenie susznie uwaali ow prerogatyw dowolnego rozdawania d�br i godnoci za nader cenne narzdzie wadzy.

Jak zawsze i wszdzie, aski spywajce na jednych jtrzyy drugich. Wielmonym sol w oku by Zamoyski, do trwaego pokoju wzdychajce ziemiastwo utyskiwao na faworyzowanie wojskowych. R�d Zborowskich bola nad wasn „krzywd" i rozpala si do biaego. Wielkich rzeczy wyglda, kiedy pomaga ksiciu Siedmiogrodu zosta Stefanem I, a odszed z kwitkiem. Wadza zamajaczya mu, lecz nie daa si pochwyci.

Wgier by kr�lem obranym, musia wic dowiadczy skutk�w jednej z niezmiennych skonnoci ludzkich. Tej samej, kt�ra i za naszych czas�w a za dobrze daje zna o sobie, kt�ra - na przykad - z deputowanych do parlamentu francuskiego czynia przedstawicieli ich okrg�w wyborczych, a nie narodu. Znakomita wikszo miertelnych uwaa, e skoro gosowaa na kogo', to tym samym zyskaa prawo domagania si natychmiastowej zapaty w postaci takiej czy innej protekcji... co najmniej. Podparem ci wczoraj? — odwdzicz mi si dzisiaj. Bezinteresowno zalicza si do cn�t rzadkich, zwaszcza we wszelkim dziaaniu politycznym. Stefan I musia doskonale zna ten mechanizm, o czym jego posunicia personalne jak najwymowniej wiadcz. Wielki talent Wgra sprawi, e za jego rzd�w aski spyway na najlepszych w pastwie. Za burt zostaway szumowiny, kt�rego to cudu wcale nie wszyscy sternicy naw pastwowych dokonywa potrafi.

Najlepszy ze Zborowskich, Jan, stanowczo najmniej kr�lowi brudzi. Zachowywa si powcigliwie, jak na �wczesne pojcia i stosunki. Krzysztof spiskowa z Wiedniem i z Moskw, podczas wojny bra pienidze od Iwana Gronego. Sekundowa mu Andrzej. Samuel - typowy wataka - skazany przed dziesiciu laty na banicj, warcholi na Zaporou i w Polsce. Wszyscy razem wzici podniecali opozycj, przyczynili si walnie do zmarnowania sejmu w roku 1582.

Rzd mia wiadomoci o knowaniach z zagranic, przej pewne listy, znane mu byy nawet szczeg�y prawdziwych czy domniemanych przygotowa kr�lob�jczych.

W maju 1584 roku zdajcy do Krakowa Zamoyski dowiedzia si, e Samuel wraz z druyn socjusz�w jedzie za nim w trop. Kanclerz rozmylnie wyczeka, a obydwa orszaki znajd si w granicach jego terytorialnej wadzy starosty krakowskiego. Stanwszy w Proszowicach kaza pochwyci banit, kt�ry zatrzyma si na nocleg w Piekarach. Op�r by saby, pad jeden tylko trup. Rozkaz hetmaski wykonali ludzie zasueni w poprzednich wojnach, owi naprawd i susznie faworyzowani przez Stefana onierze — Stanisaw �kiewski, Jan Tomasz Drohojowski, Mikoaj Urowiecki, Wojciech Wybranowski (kt�rego nazwisko doskonale pasowao do funkcji wojskowej: Wybranowski dowodzi piechot wybranieck, skd wzia si faszywa pogoska, e by uszlachconym za mstwo chopem).

Na mocy listownego porozumienia z kr�lem Zamoyski kaza ci Samuela Zborowskiego. Wyroku dopeniono 26 maja 1584 roku w miejscu przeznaczonym na tracenie zbrodniarzy, pod baszt Lubrank na Wawelu. Ciao natychmiast wydano rodzinie, kt�ra wystawia je na widok publiczny.

100

Egzekucja odbya si na podstawie wyroku sprzed lat dziesiciu. Zborowski da wic gow za to, e zabi ongi kasztelana Wapowskiego. Procesu o wiee przestpstwa w og�le nie wytoczono. Na tym polega ciki w skutkach wsp�lny bd kr�la i kanclerza. Wszyscy wszak wiedzieli, e stracony powr�ci by z wygnania bezprawnie, lecz razem ze Stefanem, a potem przez lat kilka przebywa w kraju bezkarnie - za wiedz i zgod monarchy oraz hetmana.

Opinia publiczna doznaa wstrzsu. Sejmiki szalay. Ten proszowicki obradowa w kociele, porodku kt�rego Krzysztof Zborowski ustawi trumn z ciaem Samuela. Czuwa przy nim mody syn nieboszczyka.

Agitacja nie bya, niestety, jedyn sprawczyni zamtu. Spos�b rozprawienia si z Samuelem obraa poczucie prawne szlachty.

Pomimo wrzasku sejmik�w, na kt�rych stronnicy kr�la wystpowali jednak jawnie, hardo i odwanie, senat postanowi zwoa w styczniu 1585 roku sejm do Warszawy i postawi Krzysztofa oraz Andrzeja Zborowskich przed sdem.

Dostarczy on dramatycznego widowiska. Silne warty kr�lewskie wok� zamku, miotanie si opozycji, zawe zawodzenia usiujcych agodzi poczciwc�w - kamienna nieustpliwo wadzy, kr�la sprzymierzonego z kanclerzem. I wietny kunszt prawniczy prokuratora, Jdrzeja Rzeczyckiego.

Krzysztofa Zborowskiego sd senatu skaza na banicj i konfiskat d�br, rozpraw przeciwko Andrzejowi odroczono. Zamoyski, pom�wiony przez obu braci o trucicielskie przeciwko nim zamysy, otrzyma pen satysfakcj.

Wadza wygraa proces. Opozycja nie zdoaa wykolei ani personalnej, ani adnej innej polityki kr�la Stefana, a to byo w caym tym zatargu najwaniejsze.

P�niejszy, tragiczny przebieg naszej historii sprawi, e Samuel Zborowski ur�s do miary ponurego symbolu. Literatura pikna zajmowaa si czsto jego postaci i dol. Pisano nawet podniole o „wolnej, kresu nie znajcej duszy polskiej", kt�ra jest „sama siebie szalestwem choszczca, sama sobie nie znana i nikomu niewiadoma". A wiadek owych lat - nuncjusz Wincenty Laureo - twierdzi, e Polacy wskutek przesadnego zamiowania do piwa krew maj wystudzon i nie spos�b ich zachci do prawdziwej awantury politycznej.

W �wczesnej Europie spiskujcy przeciwko wasnemu monarsze magnat to zjawisko banalne. Do wyjtk�w raczej naleeli tacy, kt�rych my dzi' nie uznalibymy za winnych zdrady stanu. Trzej szczeg�lnie warcholcy Zborowscy byli potkami, pozycj na szczycie zawdziczali wycznie swym majtnociom. Samuel nadawa si najwyej na tuzinkowego dow�dc chorgwi jazdy. By zmy z siebie banicj, uczestniczy w wojnie moskiewskiej, kt�ra tylu innym przyniosa saw,

101

i niczym si nie odznaczy, prochu nie wymyli. A osobicie by odwany. W znacznie od Polski kulturalniejszych krajach Zachodu, w tym czasie i grubo p�niej, knoway i zdradzay indywidualnoci prawdziwe, gwiazdy pierwszego blasku. Przecie sam Kondeusz Wielki, czczony nad Sekwan bardziej ni u nas wszyscy Chodkiewicze i �kiewscy razem wzici, przez lata cae do sp�ki z kr�lem Hiszpanii wojowa przeciwko Francji. To si dziao w stuleciu XVII. A w interesujcej tu nas chwili dziej�w? W roku 1588 Henryk III kaza zabi, zadga bez wyroku, dw�ch ksit de Guise - wieckiego i kardynaa - przyw�dc�w partii ultrakatolickiej i niewtpliwych zdrajc�w. Nie m�g nawet marzy o wytoczeniu im procesu. Francj w ten spos�b zabezpieczy. Sorbona odsdzia go od wadzy, wikszo miast sprzysiga si przeciw niemu (aczkolwiek to u nas, a nie w Paryu, obowizywa artyku o prawie poddanych do wypowiadania posuszestwa), ambasador hiszpaski zacz werbowa wojsko we wasnym jego pastwie. W roku nastpnym Henryk III zgin pod Paryem, kt�ry oblega, od noa mnicha, Jakuba Clement, wyznaczywszy przedtem na spadkobierc ksicia de Bourbon, Henryka IV, dotychczasowego protestanta. Francja zostaa uratowana, ale w jaki spos�b i za jak cen!

W pocztkach panowania Stefana I Janusz Zbaraski chadza sobie samopas po Ukrainie, uprawia wasn polityk, do sp�ki z Kozakami najniepotrzebniej w wiecie prowokowa Turcj. Kr�l upomina go parokro, a w kolejnym pimie zabrzmia ton, kt�rego za Zygmunta Augusta nikt z monych nie traktowa zbyt powanie: „Wiedz, Wierno Twoja, e tego lada jako nie zbdziesz..." Ksi umitygowa si od razu. Pragnc przejedna pana postpi obrzydliwie - oszuka i podstpnie wyda wadzy wasnego kompana, Iwana Podkow, kt�rego cito we Lwowie.

Sprawa Samuela Zborowskiego i inne zatargi z magnatami wiadcz nie o rozkadzie, lecz o zdrowiu Rzeczypospolitej. W tym wielonarodowym, wolno szanujcym pastwie atwiej ni gdzie indziej wypywao si na czyst wod, przezwyciao normalne dla epoki przeszkody. Ze Zborowskimi rzd wygra, od swego nie odstpi, aczkolwiek obraajc prawo sam sobie robot utrudni. Okrutne wrzaski sejmikowe rycho zaczy nacicha, w dwa lata zaledwie po egzekucji pod Lubrank opinia wikszoci herbowych znowu zacza sprzyja kr�lowi, i to tak dalece, e zupenie trzewo rzd m�g myle o podjciu ogromnych dziaa... na zewntrz.

Nikt przewidzie nie m�g, e zanim czas cakiem zaguszy ze echa, przyjdzie, szlachcie znowu jecha pod Wol.

To nie przesadnie rozsawiony proces Zborowskich, lecz cakiem inna,

102

specjalistom tylko znana kwestia stawia w niedobrym wietle sejm z roku 1585. W ostatnim dniu obrad wystpi na czele nielicznego grona pos�w niejaki Mikoaj Kazimierski i sprzeciwi si uchwaom. Protestacje kilkunastu os�b przyjto, sejm rozszed si bezowocnie. By to ju drugi tego rodzaju wypadek, poprzedni mia miejsce trzy lata wczeniej, zaraz po zakoczeniu wojen moskiewskich. Za Stefana I stawao si jasne, e w sejmie Obojga Narod�w decydowa zaczyna nie wikszo, lecz mniejszo.

Nie byo to jeszcze liberum veto, kt�re oznacza prawo jednostki do zrywania sejmu. Na to naleao poczeka lat siedemdziesit. Mikoaj Kazimierski i jego sprzymierzecy stworzyli precedens zy, jak najgorszy, ale w gruncie rzeczy niczego nie wymylili, postpowali zgodnie z logik ustroju. Ich uczynek wynika z braku przepisu o stanowieniu praw wikszoci oraz innego, kt�ry by czyni z posa przedstawiciela caego narodu - chociaby szlacheckiego tylko - a nie reprezentanta sejmiku ziemskiego. Skoro przepis�w takich nie byo, sejm musia si sta „kongresem wojew�dztw" i nie m�g przej do porzdku dziennego nad gosem adnego z nich.

Za Zygmunta Augusta, w bohaterskiej dobie dziej�w sejm�w walnych koronnych, systematycznie i przez dziesiciolecia dokonywano tej sztuki. Rozstrzygaa wikszo. Sejm Rzeczypospolitej Obojga Narod�w okaza si ju do tego niezdolny. Mechanizm w por uregulowany nie zosta, aczkolwiek si do regulacji znakomicie nadawa. Trzyma si nadal kupy, ale zaczyna zawodzi jako cao. Poszczeg�lne tryby obracay si ju czasem na wasny rachunek.

Skoro Sejm okazywa si bezsilny, chcc co zaatwi naleao apelowa do... sejmik�w! Utwierdza w ich wasnym pojciu ich suwerenno, sadowi si na obwodzie bdnego koa. Zaczynao si ono dopiero rozpdza ruchem na razie powolnym. Jeszcze by czas na wyrwanie si z wiru. Stara, ssiedzka metoda namawiania kontradycent�w do zmiany zdania i zgody z og�em ju nie wystarczaa, stanowia nawet puapk kuszc urokami atwizny.

Organizm Obojga Narod�w by zdrowy, naleao dla napisa obowizujc recept higieny politycznej, wyprecyzowa ustr�j. Takie zadania bez wiadomego swych cel�w kierownictwa wykonane by nie mog. Rzd powinien liczy na poparcie spoeczestwa i zabiega o nie, prowadzi robot musi sam. Stronnictwa polityczne, zamierzajce reform czy zmian konstytucji, z reguy d najpierw do zdobycia wadzy. Od tego zaczynaj. Wadza nie jest pojciem ani zjawiskiem mitycznym czy mistycznym. Stanowi narzdzie absolutnie niezbdne w yciu spoecznoci ludzkich, suy wanie do regulowania warunk�w ich bytu.

103

Za Stefana I zainteresowania rzdu kieroway si przede wszystkim na zewntrz. Uderzenie Gronego na Inflanty wysuno spraw tego kraju oraz bezpieczestwa Litwy na plan pierwszy. Zreformowano jednak sdy, aparat wadzy wzmocni si, zdoa zmusi szlacht do niebywaego wysiku. Zaraz potem da si sysze na sejmie gos kr�la o potrzebie unormowania prawem przyszej elekcji.

Mona odgadn, dlaczego Stefan i Zamoyski woleli szybko skoczy z Samuelem Zborowskim zamiast traci czas na przewleky proces. Wystarczy pamita, i rzecz si dziaa w maju 1584 roku.

Na przedwioniu Lew Sapieha pojecha by do Moskwy jako pose Rzeczypospolitej. Wybiega mu na spotkanie wiadomo wagi najwikszej. 18 marca zmar Iwan Grony. Na tron moskiewski wstpi nieudolny spadkobierca.

Car eni si sze (a moe nawet osiem) razy, gwacc bez ceremonii niewzruszone kanony Cerkwi, i mia omioro dzieci. Kryzys dynastyczny na Kremlu podyktowaa ta konieczno, kt�r mahometanie zw lakonicznie przeznaczeniem. W chwili mierci Gronego yo tylko dw�ch jego syn�w. Dwudziestosiedmioletni Teodor - ten sam, do kt�rego podczas elekcji wzdychaa szlachta polska - dobrze by si nadawa na pustelnika, mnicha albo i ascet, lecz ju nie na przeora klasztoru. Oddany dewocji, jako wadca zarobi sobie u ziomk�w na miano ,,Fiodor Biezumnyj" i odznacza si ponadto bardzo sabym zdrowiem. Jego przyrodni brat Dymitr, owoc ostatniego oenku rodzica, stanowi niewiadom.

Waciwy nastpca tronu - Iwan - zmar 19 listopada 1582 roku. Zgin raczej z rki ojca, uderzony posochem, dugim berem, okutym jak oszczep. Z wydarze tych wysnu si miay powikania tylko dlatego prawdopodobne, e prawdziwe, i nieskoczony potok legend. Jedna z nich gosi, e Grony odsun by carewicza Iwana od spadku i przeznaczy czapk Monomacha Dymitrowi. Ufa jednak naley nie tej bajeczce, lecz znanemu obrazowi Eliasza Riepina, kt�ry pokazuje starca o obkanych z przeraenia oczach, trzymajcego w objciach skrwawione zwoki syna. W chwili tragedii na Kremlu Dymitr liczy sobie jeden miesic ycia, dokadnie co do dnia. Zabity Iwan by mem blisko trzydziestoletnim.

Wkr�tce po powrocie Sapiehy ruszy znowu na wsch�d stary Micha Haraburda, „czowiek bystry w dowcipie i w rzeczach moskiewskich wielce biegy", od niedawna kasztelan miski, senator. Wi�z projekty, zrodzone z naogowych prawie, a fantastycznych raczej marze o unii. Na wypadek zgonu kt�regokolwiek z wadc�w Rzeczpospolita i Wielkie Ksistwo Moskiewskie miay si poczy pod wsp�lnym panem. Tymczasem zaproponowa Haraburda pok�j wieczysty

104

lecz zada r�wnie odstpienia Smoleska, Nowogrodu i Pskowa. Odpowiedziano mu postulatami r�wnie rozlegymi pod wzgldem terytorialnym.

Tylko w naszym sejmie wolno byo swobodnie i bez niczyjej obrazy rozprawia o tym, co nastpi, gdy kr�l oczy zamknie. Bojarowie ani sucha nie chcieli wywod�w o mierci carskiej, metropolita zagrozi kltw uczestnikom dyskusji na ten temat.

Stefan I uwaa, e zgon Iwana Gronego uniewania rozejm, zawarty w Jamie Zapolskim na lat dziesi. Prowizoryczny ukad orzeka, e termin pokoju wyganie w czerwcu 1587 roku. Na przeduenie umowy Haraburda si nie zgodzi i wyjecha z Moskwy. Odnalaz kr�la w Grodnie i zoy mu sprawozdanie. Wkr�tce potem zakoczy ycie.

W tym czasie Stefan mia ju zapowied pierwszej raty zasiku papieskiego dwudziestu piciu tysicy szkud�w, czyli dukat�w zotych. Po rozpoczciu dziaa tyle miao wpywa co miesic. Zachcony przez Antoniego Possevina Sykstus V zdecydowa si popiera Wgra take i materialnie. Zmary niedugo przedtem Grzegorz XIII - tw�rca nowego kalendarza - r�wnie mu ywo sprzyja, ale pienidze wola wydawa na szkolnictwo katolickie w caej Europie.

Pi lat zaledwie upyno od sejmu, podczas kt�rego szlachta niechtnie uchwalia podatek na wypraw pskowsk i bez entuzjazmu suchaa s�w monarchy: „B�g mi wiadkiem, e gdyby tego dobro Rzeczypospolitej wymagao, pomylabym nie tylko o zawojowaniu Moskwy, ale P�nocy caej..." Teraz - czyli w roku 1586 - „umysy ludzkie wielce si odmieniy - zanotowa Jan Dymitr Solikowski - podatki na wojn ochoczo miano uchwali". Inne wiadectwa te to potwierdzaj, najbliszy sejm wcale si nie zapowiada jako opozycyjny.

Mikoaj Machiavelli zaleca wadcom dokonywanie wielkich czyn�w, upatrujc w nich niezawodny rodek zjednywania serc poddanych. Stefan upokorzy Gdask tylko formalnie, spraw prusk lekkomylnie zaklajstrowa, ale trzy kampanie na wschodzie naprawd wygra, straty odzyska, amic Zborowskich pokaza zby, poparcie Rzymu otrzyma. Takiego pasma sukces�w nikt w Rzeczypospolitej od pokole nie oglda.

Papie dawa pienidze, poniewa kr�l go przekona, e do Stambuu najlepiej pomaszerowa przez Moskw. Naley zatem pokona j, opanowa jej tron, uni przeprowadzi i dopiero wtedy poczonymi siami uderzy na sutana.

Rzym dy do poczenia wyzna oraz do powszechnej krucjaty chrzecijan przeciwko islamowi.

105

Z licznych wypowiedzi Stefana wynika, e celem ostatecznym byo dla wyzwolenie Wgier. Pomimo to nie brakuje badaczy uwaajcych owe rozlege plany za poz�r. Wedug nich, zamierzona wyprawa da miaa jedno, konkretne - zwycistwo Rzeczypospolitej nad Moskw. Domys ten pasuje jako do tej na pewno prawdziwej okolicznoci, e szlachta wybraa na tron Stefana po to wanie, aby si od wojny z Turcj zabezpieczy.

O ile wiadomo, Mikoaj Machiavelli pierwszy obdarzy nasz kraj przydomkiem „przedmurza chrzecijastwa". Polska publicystyka polityczna XVI wieku zaszczytny �w tytu chtnie odstpowaa Moskwie, co bynajmniej nie agodzio sporu o ziemie ruskie, zadzierzgnitego przez Litw jeszcze za Giedymina i Olgierda.

Na sejmikach przewaay nastroje porzdkowe. Wolno byo pomylnie wr�y o zapowiedzianym na luty sejmie. Rozejm z Moskw wygasn mia w czerwcu.

12 grudnia 1586 roku Stefan I zmar w Grodnie po piciodniowej chorobie. Zgon przyszed tak nagle, e religijny wadca nie zdy si wyspowiada. Spraw najbardziej aktualn staa si nowa elekcja, a nie wojna. Bezgowe pastwo nie moe wystpowa czynnie.

Waciwy czowiek panowa na Wawelu przez lat dziesi. Raczej tam zamajaczy, ni zasiad.

Zabraa go zadawniona choroba, nie za trutka, pozory myl. Specjalici twierdz, e zmar albo na uremi, albo na miadyc. Kt�re z tych cierpie zaczo go gnbi ju w Siedmiogrodzie, a tryb ycia - trudy wojenne, zbytni pocig do wina i polowa -przyspieszy proces. Pidziesit trzy lata... tego i w�wczas nie uwaano za staro.

Stefan eromski wprowadzi widmo kr�la do swej Dumy o hetmanie i kaza mu tak przemawia: „Wdeptaa wasza masa trupa mojego w ziemi. I osinowym koem piersi upiorowi przeboda, eby ju nigdy zamys wielkiego czynu wpor�d was nie powsta." Biskup Pawe Piasecki, kt�ry Stefana pamita, a pewnie i widywa, opowiada w swojej kronice, e zwoki Wgra

...z Grodna do Krakowa uroczystym obrzdkiem przeprowadzone, tame w kaplicy kocioa katedralnego [...] z naleyt uczciwoci pogrzebione zostay; cay obch�d aobny odprawi si kosztem publicznym: kt�ra to cze tym si tylko kr�lom wyrzdza, co zarobili sobie na szczeg�lniejsz yczliwo narodu; innych pogrzeby odprawiaj si nakadem wasnego ich skarbu, zawsze w dostatki wielce zamonego.

Utrata wasnej pastwowoci dokonaa w polskim sposobie mylenia deformacji dziwnych i, niestety, raczej trwaych. Jakiekolwiek opory napotykane

106

przez wadze uchodz za niezbity dow�d anarchicznoci narodu. Jeeli spoeczno nie sucha niewolniczo, to znaczy, e jest za, zdeprawowana, trupia. Tego rodzaju pryncypia prowadz do bardzo wielu cikich powika w praktyce ycia, a take do cakiem faszywych osd�w dziejowych.

Prawo tarcia r�wnie atwo usun z ywej, stajcej si historii, jak i z przyrody. Pokonywanie opor�w to regua, a nie wyjtek. Doznania zbiegego z Polski Walezjusza niezbicie wiadcz, e trudnoci, z jakimi boryka si Stefan, nie docigay �wczesnej normy europejskiej. Prawdziwoci tego twierdzenia dowodzi r�wnie skala zdobyczy. Podziwu godne, e tak wielu rzeczy mona byo dokona w przecigu mizernych lat dziesiciu. A przecie monarcha nie dziaa sam, bardzo liczny odam szlachty, wszyscy wr�d niej najlepsi, stali po jego stronie. „Po mierci kr�la Stefana Polska pod cikim stkaa rozruchem", a wygrali na elekcji jego ludzie, ci sami, co z nim wsp�dziaali za ycia. Nie powiodo si natomiast tym wanie, co ostrzyli osinowy k�.

Faszywe oceny historii w adnym jeszcze kraju poziomu mylenia politycznego nie podniosy.

Wspomniane nieporozumienia dzisiejsze wygldaj tym aoniej, e Rzeczpospolita �wczesna znajdowaa si w samym centrum uwagi mylicieli i pisarzy-statyst�w. Co si u nas dziao, grao w ich oczach rol ogromnie wanego dowiadczenia. Toczy si wtedy na kontynencie zasadniczy sp�r pomidzy zwolennikami absolutyzmu monarszego a takimi, kt�rzy gosili zasad wyszoci spoeczestwa nad wadc. Opinie stron obu z benedyktysk pracowitoci zebra i przedstawi Stanisaw Kot w ksice Rzeczpospolita polska w literaturze politycznej Zachodu. Czytajc j, z politowaniem umiechamy si nad mizeri czas�w p�niejszych, kiedy to byle artykulik powicony Polsce uznawali Nadwilanie za wydarzenie polityczne. W XVI wieku najwiksze powagi pilnie si przyglday naszym sprawom. Orzeczenia wypaday r�nie. Jednej tylko nuty w nich prawie nie sycha - lekcewaenia.

Kraj, kt�ry ograniczy swych monarch�w prawem, powierzy im wadz na podstawie umowy, ten kraj nie tylko y, ale odnosi zwycistwa w wojnach, wyranie szed naprz�d, rozwija si. Rzezi i masowych przeladowa w nim nie byo, obywatele jego bytowali w warunkach pod wielu wzgldami godnych pozazdroszczenia. To byo najwaniejsze w polsko-litewskim dowiadczeniu, wzbudzao na wiecie ywe zainteresowanie. Demokratyczny (w por�wnaniu z innymi pastwami) mechanizm Rzeczypospolitej funkcjonowa, przysparza swym kierownikom wielu kopot�w, ale okazywa si cakiem ywotny, mia przed sob widoki. Myliciele europejscy, kt�rych si uwaa za wczesnych poprzednik�w Owiecenia, zyskiwali rzeczowy argument.

107

Wolno bez uniesie ocenia plany wschodnie kr�la Stefana. Zamiar opanowania Moskwy i unii z ni by zapewne mrzonk. Stambu do dni naszych stanowi wasno Turcji, nie zdoali go zdoby nawet imperatorzy Wszech Rosji. Zamierzona i wsparta szkudami papieskimi wyprawa przyniosaby najpewniej sukces wojenny, zdobycz w postaci odzyskania Smoleska chociaby. Rzd opromieniony saw nowego wielkiego czynu zyskaby wielkie szans wyregulowania ustroju. Jan Zamoyski ju podczas pierwszego bezkr�lewia da ustawy o gosowaniu wikszoci, kr�l do zwolennik�w sobiepastwa i chaosu na pewno si nie zalicza.

Trzeba z naciskiem podkreli, e nasze wasne i Europy dobro wcale nie wymagao zmiany struktury Rzeczypospolitej na jedynowadcz. Naleao j tylko naprawi i wzmocni, zgodnie z logik, a polsko-litewskie dowiadczenie mogo si kontynentowi przyda.

Wr�d interesujcych si naszym pastwem pisarzy nie zabrako r�wnie ideolog�w wyznaniowych. Strona katolicka gania oczywicie konfederacj warszawsk, wolno dan heretykom. Myliby si jednak ten, kto by sdzi, e ci ostatni, wszyscy i bez zastrzee, pochwalali nadwilaskie i nadniemeskie porzdki. Niekt�rym spor�d nich nieznonie dolegaa myl o tym, e jest na wiecie kraj, co pozwala swobodnie dziaa obmierzym arianom. Karci za to Rzeczpospolit nastpca Kalwina, Teodor de Beze, sam za odszczepiestwo zaocznie skazany na stos przez kr�la Francji.

108

SUGA DOKTRYN

Za spraw maej garstki doradzajcych

atwo wzbudzi nienawi ze strony

wielu obywateli i spowodowa zoliw

a przewlek chorob organizmu pastwowego.

Wiadomo za, e atwiej zawczasu

zapobiec zarazie anieli chorob uleczy.

Krzysztof Warszewicki, De legato legationeque liber, 1595 r.

Sejmiki grudniowe, kt�re poprze miay zamysy wojenne kr�la Stefana, okazay si ogromnie poyteczne. Zaskoczone wieci o mierci pana natychmiast powziy uchway zabezpieczajce spok�j w wojew�dztwach. Trzeci raz w przecigu kr�tkich lat czternastu zsya los na Rzeczpospolit nieszczcie bezkr�lewia! Ale teraz, na samym wstpie, w pierwszej chwili rozpoczynajcego si kryzysu, og� doszed do gosu, wyrzek swoje sowo, kt�re okazao si wakie. Burze polityczne wyadowyway si w Warszawie, prowincj ogarny p�no, ju po elekcji. Wielcy panowie szli na ostre, ziemiastwo do wojny domowej si nie rwao.

Nastay jednak zaraz perturbacje, kt�re bardzo atwo mogy przekreli postanowienia sejmik�w. Zgodnie z precedensami i najbardziej palc potrzeb kraju naleao potwierdzi pok�j religijny. Chcieli tego podczas marcowej konwokacji posowie oraz wszyscy senatorowie wieccy, episkopat odm�wi zgody. Prymas Stanisaw Karnkowski wyjecha z Warszawy, za jego przykadem poszli biskupi, niekt�rzy z dramatycznymi gestami. Udao si na szczcie zawr�ci z drogi i ubaga jednego infuata. By nim biskup kamieniecki Wawrzyniec Golicki, intelektualista i pisarz, autor gonej w Europie ksiki De optima senatore (O senatorze doskonaym). Podpis na akcie tolerancyjnym, zaopatrzony przezornie uwag: „dla dobra pokoju", zaszkodzi Golickiemu w karierze. Rzym nie zapomnia mu tego uczynku.

Nuncjusz, biskup Hannibal z Kapui, przekroczy by wanie granic, lecz zatrzymano go w Owicimiu. Zwyczaje polskie zabraniay obcym dyplomatom pobytu w stolicach i jedenia po kraju podczas bezkr�lewia. Hannibal ani myla ich przestrzega. Wyruszy z miasta o witaniu, a sabe posterunki przy bramie zlky si jego powagi czy te potnego orszaku. Dopiero w Krakowie przyszo mu zmitry nieco czasu, zanim dotar ostatecznie do Warszawy.

109

Pospieszy tu na zamek, do kr�lowej wdowy, obdarzonej niedawno przez papiea R� Zot. Anna Jagiellonka przyja dostojnika z ca nalen mu czci. Protok� werbalny rozmowy wiadczy o zupenej jednomylnoci stron. Nuncjusz i kr�lowa zapewniali si nawzajem o swym najgortszym pragnieniu utorowania drogi kandydatowi katolickiemu. Obydwoje m�wili prawd, tylko prawd, wycznie prawd.

Nuncjusz mia wyrane polecenie popierania Habsburg�w, Jagiellonka ze wszystkich si dya do wyniesienia wasnego siostrzeca, kr�lewicza szwedzkiego, Zygmunta z dynastii Waz�w. Obaj kandydaci byli acinnikami bez zarzutu, Rzym postawi jednak na Niemca. Rzym, Wiede, Madryt, katoliccy ksita Rzeszy, protestancki przewanie ob�z Zborowskich... Filip II przysa do Pragi znaczn sum pienidzy na przekupywanie Polak�w. Na rynku krajowym pojawio si nagle mn�stwo talar�w z wizerunkiem cesarza Rudolfa II...

Od tej strony nie mogy konkurencji sprosta ani zasoby Anny Jagiellonki, ani niezmierne - w skali krajowej - dostatki Zamoyskiego. Ludzkie talenty, charaktery i pasje okazay si silniejsze od zota.

Elekcja z roku 1587 to jedyny rozdzia naszej historii, kt�rego tre uksztatowaa kobieta. W jeszcze wikszym dziele uczestniczya Jadwiga, ale kr�l-dziewczyna bya tylko pierwsz aktork wydarze. Bez niej dramat odegrany by nie m�g, reyseria naleaa jednak niepodzielnie do polskich oraz litewskich wielmo�w, no i samego Jagiey. Teraz jego prawnuczka osobicie prowadzia gr. To ona zaszachowaa Habsburg�w, postawia przeciwko nim wsp�zawodnika, przezwyciya jego niech do korony, kt�ra miaa mu przypa w udziale.

Anna Jagiellonka liczya sobie lat czterdzieci dziewi, kiedy po zgonie brata wysza z cienia i po raz pierwszy ukazaa si na rodku sceny. Miaa skoczonych szedziesit trzy, gdy nastaa szczytowa chwila jej gorzkiego ywota. W Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu ju od trzech zim czeka na ni z jej wasnego polecenia przygotowany grobowiec.

Przez cae panowanie Stefana I niemia mu, zaniedbywana i osamotniona maonka prowadzia osobn i tajn akcj. Przygotowywaa elekcj, majc nastpi po mierci modszego o lat dziesi ma. Snua nici nader precyzyjnie, lecz nie mona wtpi, e cay kunszt na nic by si nie przyda, gdyby w rozstrzygajcym momencie zabrako samej przdki. Kiedy Anna zaczynaa liczy na modziutkiego „Zysia", ojciec jego marzy o uwietnieniu swej dynastii koron polsk. W roku 1587 Jan III nie chcia jej dla syna. Katarzyna Jagiellonka ju nie ya, dw�r sztokholmski zmieni orientacj.

Anna pragna wprowadzi na Wawel jedno z dzieci kr�la Szwecji, Jagiellon�w po kdzieli.

110

Bya wierna wasnemu rodowi, jego wielkoci i tradycji. Ostatnia z dynastii nadal uprawiaa jej odwieczn polityk familijn. Nie podzielaa antyhabsburskich sentyment�w szlachty polskiej, wykrzykujcej swoje : „A do gard naszych nie chcemy Niemca!" Grubo zawczasu przewidziaa, e ze wszystkich braci cesarskich najwicej szans mie bdzie Maksymilian i postanowia, e jeli nie uda si wypromowa Zygmunta na monarch, to przynajmniej monarchini Polski i Litwy zosta powinna jego siostra, spoczywajca dzi w Toruniu kr�lewna szwedzka, Anna Waz�wna, kt�r wyda przyjdzie za wspomnianego arcyksicia. Potrafia wm�wi w Wiede, e Sztokholm wie o tej kombinacji matrymonialnej i godzi si na ni. Prawda obiektywna nie krpowaa zbytnio starej kr�lowej.

Zamysy jej trafiay w sam nurt nastroj�w szlachty, rozkochanej w tradycji Jagielloskiej, pragncej, aby nowy rozdzia dziej�w kraju by dalszym cigiem poprzednich. I zgadzay si ze zwykym rachunkiem politycznym. Jeszcze za Stefana sekretarz nuncjatury pisa do Rzymu, e darmo myle o przyszej koronacji „Piasta" w tej „Polsce", w kt�rej najwiksi magnaci s Rusinami. Dlatego te - beznamitnie wywodzi Woch — najwicej widok�w mie bdzie czowiek obcy nawet, ale spokrewniony z Jagiellonami.

Wzgldy jak najbardziej realne skrelay Polak�w z listy wtedy wanie, kiedy jeden z nich znakomicie si do bera nadawa. Losy Rzeczypospolitej potoczyyby si zapewne inaczej, gdyby tron przypad nie Wazom, lecz Zamoyskim. Kanclerz i w jednej osobie hetman wielki koronny mia jeszcze przed sob osiemnacie lat czasu. Talent�w i charakteru dowi�d, gospodarzem by zawoanym, aczkolwiek pozbawionym skrupu�w, co u kierownika polityki nie stanowi wady. Wolno wyrazi nadziej, e obwarowaby pastwo na ksztat swojego Zamocia i nie roztrwoniby zasob�w. Potomkowie jego yj po dzi dzie, a niedaleka przyszo miaa udowodni, e szlachta Rzeczypospolitej, zazdronie strzegca zasady elekcyjnoci tronu, powoywaa na wasnych kr�lewicz�w - dop�ki istnieli. (Losy Sobieskich rozegray si w innej dobie dziej�w i dlatego na kontrargument si nie nadaj.)

Podobno Zamoyski myla o wasnej kandydaturze, ale sam jej wysun nie m�g. Caa furia prowadzonej przez Zborowskich opozycji zwracaa si teraz przeciw niemu. Zaledwie trzy lata miny od egzekucji Samuela. Rozptana wok� jego sprawy burza nie wysadzia z sioda kr�la Stefana, zawalia kodami drog kanclerza. Przeszkodzia mu osobicie, lecz nie zdegradowaa go jako przyw�dcy tych, co nie byli warchoami. Rozr�nienie istotne, bo dowodzce, e pomimo wszystko nie byo jeszcze tak le w huczcej zamtem Koronie.

Litwa trzymaa si wyranie na uboczu. Przybywszy na elekcj pocztkowo

111

rozbia nawet namioty z dala od polskich, na prawym brzegu Wisy. Pragna wyzyska pooenie, aby wymusi ustpstwa, otrzyma tylko dla siebie wieo wsp�lnymi siami zdobyte Inflanty. Nie ogldajc si wcale na Polsk zawara dziesicioletni rozejm z Moskw. Samodzielno w polityce zagranicznej to jeden z zasadniczych atrybut�w pastwa suwerennego. Nie wiadomo doprawdy, skd si wziy mniemania, e unia lubelska zrabowaa Wielkiemu Ksistwu osobowo.

Podczas wszystkich trzech elekcji w stuleciu XVI Litwa graa na zwok, to znaczy w praktyce na przeduanie kryzys�w. Wielonarodowe pastwo musiao doznawa trudnoci, jakich nie znay organizmy jednorodne.

Kr�lowa Anna nie ruszaa si z Warszawy. Bya wiadkiem gronej konwokacji, kt�ra zdawaa si zapowiada zwycistwo Zborowskich, paktowaa z nimi, nie zrywaa most�w wiodcych w stron Wiednia, uatwiaa nuncjuszowi korespondencj, pod wasn pieczci odsyajc jego listy do Rzymu, i bez przerwy naciskaa Sztokholm. Saa goc�w, listy, wysuwaa wnioski, nie zraajc si odmowami daa... zapowiedzi unii obu pastw oraz Estonii dla Rzeczypospolitej. W rkawie chowaa zapewne kart, o kt�rej istnieniu Jan III doskonale wiedzia. Przebywa pod�wczas na kontynencie — chwilowo poza granicami Polski - Gustaw Eriksson Waza, syn otrutego kr�la Eryka XIV, kandydat na pretendenta do korony szwedzkiej. To Anna sprowadzia go ongi do Polski, gdzie si wychowa. Uprztna zawad z drogi szwagra, przenoszc wtedy Gustawa ze Skandynawii na Mazowsze, teraz moga cakiem inaczej zagra jego osob. Wyton akcj leciwej damy wzbogaca szanta.

Pierwszy i decydujcy punkt zdobya, kiedy wymoga na Janie wysanie ambasador�w. Byli nimi dwaj przedstawiciele arystokracji szwedzkiej, kt�ra nic nie miaa przeciwko temu, aby nastpca tronu sztokholmskiego, przyszy kr�l, przeni�s si za morze, pozostawiajc ster spraw szwedzkich w rku monych.

Podziwu godne, ile trzeba byo wysiku, aby przeama wstrty i sprowadzi do Polski model najstarszego pomnika w Warszawie!

Konwokacja, podczas kt�rej rej wodzili Zborowscy, wyznaczya elekcj na 30 czerwca. Termin wybrano tak, aby zniechci do przyjazdu ziemiastwo, zaprztnite myl o niwach. Wbrew oczekiwaniom zwaliy pod Wol tumy szlachty, kt�ra chciaa sama decydowa o swym losie, no i rozsmakowaa si ju we wspaniaym teatrum elekcyjnym. Dziki niezmordowanym zabiegom Anny, przeciwko trzem rywalizujcym ze sob Habsburgom - Ernestowi, Maciejowi i Maksymilianowi - stan w szrankach kr�lewicz Zygmunt. Posowie szwedzcy zjawili si w Warszawie 22 czerwca, a w dwa dni potem kr�lowa odbya z nimi dug, tajemn narad.

112

W tydzie p�niej przyby kanclerz, uszykowa pod zamkiem w szyku paradnym swe trzytysiczne wojsko i poszed rozmawia z pani.

Kandydatura moskiewska, kt�rej Zamoyski w zasadzie sprzyja, miaa teraz - po mierci Gronego - zwolennik�w na Litwie. Korona ju wiedziaa o nieudolnoci Teodora. Oferta chana Tatar�w wzbudzia wesoo.

Dwie pr�by gwatu nie opaciy si klanowi Zborowskich i Stanisawa G�rki. Znowu si okazao, e po ten or stanowczo lepiej w Rzeczypospolitej nie siga. Zamysowi porwania prymasa zapobieg Zamoyski. onierze hetmana w por otoczyli klasztor bernardyn�w, arcybiskup wr�d wielkich honor�w przeni�s si na zamek. Wkroczenie gotowych do boju chorgwi na pole elekcyjne r�wnie nie przynioso oczekiwanych rezultat�w. W aob przybrane druyny hetmana nie pozwoliy si zaskoczy, w por stany pod broni. Obok nich zajy miejsce puki jednego z najpotniejszych pan�w w Rzeczypospolitej, filaru krajowego prawosawia, kniazia Konstantego Ostrogskiego. Do walki nie doszo, mieszczanie niepotrzebnie zatrzasnli bramy Warszawy, a nuncjusz wstpi na wie katedry w. Jana, skd dobrze byo wida bonia pod Wol. Po zachodzie soca obie strony zeszy z pozycji, lecz politycznie wygraa kanclerska, kt�rej nie obciaa odpowiedzialno za pr�b uycia siy. Masy neutralnej dotychczas szlachty zaczy sprzyja Zamoyskiemu.

Przesta si on waha, kiedy chwilowe zdecydowanie wykaza interrex, prymas Stanisaw Karnkowski, r�wnie uraony poczynaniami Zborowskich. 19 sierpnia 1587 roku wikszo szlachty i senator�w obraa kr�lem Zygmunta III.

piewanemu w katedrze hymnowi Te Deum laudamus przysuchiwaa si niewidoczna z naw, ukryta w gbi empory Anna Jagiellonka. Kr�lowa wolaa z dala od oczu ludzkich przeywa chwil swego najwikszego tryumfu. Niezwocznie caym majtkiem porczya szlachcie wypenienie warunk�w, kt�re zaprzysigli posowie szwedzcy. Widnia wr�d nich punkt o odstpieniu Estonii. Rzeczpospolita zyskiwaa cakiem niepotrzebn przynt.

Zamoyski doskonale wyczu moment i w por ze skorzysta. Nazajutrz, po Te Deum na cze Zygmunta, prymas usprawiedliwia si i gsto tumaczy przed nuncjuszem. Twierdzi, e ustpi pod silnym naciskiem szlachty. A w dwa dni p�niej - 22 sierpnia - adherenci Habsburg�w „wybrali" na kr�la arcyksicia Maksymiliana. Rol przeznaczon dla prymasa odegra w tej bezprawnej „elekcji" biskup kijowski, Woroniecki, nie majcy po temu adnych tytu�w. Jego protegowany - Maksymilian - mia za to wojsko w pobliu, bo tu za granic,

113

poparcie cesarza, a w samej Rzeczypospolitej nie cofajcych si ju przed niczym Zborowskich, G�rk, ich przyjaci�, wr�d kt�rych znajdowa si sam Stanisaw Diabe-Stadnicki z acuta, czowiek gorzej ni grony.

Nie wiadomo, czy sysza o Stadnickim i zna jego przydomek �w Woch, kt�ry wtedy wanie nazwa Zamoyskiego diabelskim, niesamowicie upartym kanclerzem. Stawali u nas przeciwko sobie nie z papieru wystrzyeni ludzie.

A ten, w czyim imieniu walczy teraz Zamoyski, te mia nieugity, lecz z innej zgoa materii ulepiony charakter.

Sztorm wpdzi do Gdaska eskadr wiozc polskiego elekta oraz jego siostr, kr�lewn Ann Waz�wn. Posuszny rodzicielskiemu poleceniu zamierza pocztkowo Zygmunt przyj przedstawicieli Rzeczypospolitej na szwedzkim pokadzie. Wyldowa jednak, zmuszony przez okolicznoci, zada od magistratu Gdaska listu elaznego i w katedrze oliwskiej zosta obwoany kr�lem. W tydzie p�niej, bez popiechu czy zapau, naglony przez ojca do... powrotu, ruszy przez Malbork na poudnie, w t stron, gdzie szaleli Zborowscy i gdzie pojawio si ju wojsko Maksymiliana.

Zamoyski pobi je pod Krakowem, a waciwie w nim samym, na przedmieciu Garbary, osobicie prowadzc do ataku sw czarn piechot. Zobaczywszy hetmana z bliska, dowodzcy po stronie austriackiej Andrzej Zborowski zostawi knecht�w na asce losu i uciek, ile tchu w koniu. Niewola zapewniaby mu los Samuela.

Wiadomo o zwycistwie otrzyma Zygmunt pod Korczynem, gdzie si przeprawia przez Wis. Jednoczenie goniec przywi�z mu list ojca, znowu nakazujcy powr�t za morze. Syn mia podobno odpisa na to, e wkroczy jednak do stolicy, ukoronuje si, wyda siostr za arcyksicia Ernesta, po czym odstpi mu tron wawelski i wyjedzie do domu.

W �wczesnych dziaaniach wojennych mocno si odznaczy dow�dca zaogi Rabsztyna, Gabriel - a waciwie Hawryo Houbek, Kozak Zaporoski, onierz dobry i kliwego jzyka, „zej gby", jak si wtedy mawiao. Kuszony przez Maksymiliana obietnicami ask odpowiedzia zwile: „Wicej zdradziec w Polsce ju nie ma, wszyscy u ciebie." Razu pewnego nagym wypadem rozbi silny oddzia jazdy austriackiej i zagarn ochraniany przez ni tabor. Opowiadano potem z zazdroci, e Kozacy niele si obowili, ale stanowczo ich w tym ubiegli sucy r�wnie pod rozkazami Houbka g�rnicy miejscowi.

Krak�w przystroi si wspaniale na przywitanie nowego kr�la.

114

Bramy tryumfalne zdobiy portrety jego przodk�w, wszystkich siedmiu Jagiellon�w, podobizny wierne, bo z polecenia Zamoyskiego wzorowane ,,na najdawniejszych pomnikach". Widnia ju r�wnie na tych ukach Snop, herb Waz�w, znak po dzi dzie trwajcy na tylu polskich zabytkach. Witaa Zygmunta sama mietanka spoecznoci szlacheckiej. Przemawia do Wawrzyniec Golicki, wygosi te oracj witosaw Orzelski, pisarz, autor synnych pamitnik�w, stary dziaacz ze stronnictwa reform i suga Stefana I. M�wcy uderzali w jeden ton: „Przyby tu raczye sw�j midzy swe, obcym tu nie jeste."

Ku zachwytowi tum�w kr�l odpowiedzia w jzyku swej matki, po polsku. Wobec Zamoyskiego zachowa si zimno, z rezerw. Szumne i mocno samochwalcze przem�wienie skwitowa paru powcigliwymi zdaniami. Istnieli tacy, co ju zdyli nastroi nowego pana przeciwko kanclerzowi. Zygmunt by podejrzliwy, nader atwo zraa si do ludzi, a raz powzitych wyobrae czy postanowie zmienia bardzo nie lubi.

Nikt jednak nie stara si zastpi Zamoyskiego w komendzie i wojsko pod jego buaw poszo za wycofujcym si na lsk Maksymilianem. Zawistni kanclerzowi ywili nadziej, e kark skrci. 24 stycznia 1588 roku armia arcyksicia rozbita zostaa pod Byczyn, niedobitki wraz ze swym wodzem schroniy si w miecie. Nazajutrz Zamoyski zmusi je do kapitulacji, wzi do niewoli Maksymiliana i jego polskich stronnik�w, zdoby ogromny up, kt�ry rozdzielili pomidzy siebie onierze. Wyjtek stanowiy osobiste rzeczy Habsburga, zwr�cone mu zaraz.

Poleg pod Byczyn Hawryo Houbek, a Stanisaw �kiewski odni�s cik ran. Na polu bitwy okoo tysica omiuset trup�w polskich i nieco mniej niemieckich. Dokonana przed miesicem prawie - 27 grudnia - koronacja Zygmunta III nabraa mocy rzeczywistej.

W nocy przed bitw Zamoyski spiesznie kreli list do kr�la. Datowa go ze wsi Zaduby, gdzie na chwil przystan. Wygralimy potyczk pod Parzymiechami, donosi. Pobity Diabe-Stadnicki cofn si, co zmusio g�wne siy wroga do opuszczenia Wielunia i rejterady na lsk, za granic, w kierunku Byczyny. Niekt�re chorgwie ju go cigaj, reszta ruszy, „skoro tylko ksiyc wieci zacznie". Maksymilian :

strasznie popiesza bez wszelkiej powagi: jak mog, pdz za nim [jego] konni: wielu bro rzuca za sob [...] Co dalej nastpi, o tym Waszej Kr�lewskiej Moci donios. Tymczasem masz, Wasza Kr�lewska Mo, za co Bogu Wszechmogcemu dzikowa, e z pastw Waszej Kr�lewskiej Moci wsp�zawodnik, tylu cesarz�w potomek i brat cesarski z najwikszym wstydem w nocy zemkn...

115

Panowanie Zygmunta III zaczo si pod szczliwymi auspicjami, w okolicznociach lepszych ni poprzednie, Stefanowe. Wikszo poddanych witaa modego czowieka sercem otwartym, bo miujcym wspomnienie o Jagiellonach, przodkach jego. Koronacj natychmiast przypiecztowa wielki czyn, zwycistwo w polu odniesione nad sawnymi pukami niemieckimi, chorgwiami polskich warcho�w i bitnymi najemnikami z Wgier. Kr�l Stefan duo dokaza szabl na wschodzie, teraz przyszy sukcesy w samym kraju, przy murach Krakowa i na lsku. Pewien obcokrajowiec zapisa wtedy, e Polacy do wojny z Austri wprawdzie nie tskni, ale nikt prawie jej si nie lka.

W kilka miesicy p�niej inny cudzoziemiec zauway z uciech, e polscy przeciwnicy Austrii kipi ze zoci na widok tego, co si dzia zaczo. Jtrzya ich wspaniao przyjcia, zgotowanego przez kr�la legacji kardynaa Hipolita Aldobrandini (przyszego papiea Klemensa VIII), o kt�rym byo wiadomo, e przyby, aby poredniczy w ukadzie z Habsburgami. Zygmunt wiadczy mu w Krakowie nadzwyczajne honory, rozmawia z nim na tajnych konferencjach.

Cesarz Rudolf II chcia pokoju i uwolnienia brata z niewoli. Godzi si jednak traktowa tylko z senatorami, a nie z Zygmuntem III, kt�rego za kr�la nie uznawa.

Po duszych sporach, staczanych w Bdzinie i w Bytomiu, zawarto porozumienie. Habsburgowie wycofali swe pretensje do korony polskiej, midzy Rzeczpospolit a cesarstwem stan pok�j wieczysty, kt�ry rzeczywicie okaza si takim, gruntownie zabezpieczajc domeny habsburskie od naszej strony; w XVII stuleciu Austriacy pomogli Polsce odzyska Krak�w na Szwedach, Polacy odwdziczyli si odsiecz Wiednia. Radykalna odmiana to dopiero udzia Austrii w pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej.

Sam traktat nie m�g zrazi szlachty, z zasady niechtnej wszelkim wojnom. Okolicznoci byy jednak do szczeg�lne.

Arcyksi Maksymilian siedzia w Krasnymstawie, w honorowej i pozacanej niewoli, pod stra Zamoyskiego, kt�ry grzecznoci jecowi nie szczdzi, ale zna proporcje, miary nie przebiera. W kocu odwiedzi Maksymiliana kr�l. Senatorowie ledwie go powstrzymali, z trudem wytumaczyli panu, e nie godzi si monarsze zsiada z konia, zanim arcyksi, kt�ry pocztkowo wzdraga si w og�le opuci komnat, nie zejdzie na najniszy stopie schod�w.

116

Zygmunt III przeszed do historii jako „kr�l w kadym calu". By takim dla poddanych, lecz nie wobec czonka domu Habsburg�w.

Maksymilian obdarzony zosta hojnie. W zachwyt go wprawio kilkanacie wierzchowc�w, wr�d kt�rych byo osiem siwych, „farbowanych na �to prawie cudnie".

Zgodnie z umow mia on zaprzysic traktaty bdzisko-bytomskie Owiadczy wyniole, e dokona tego po przekroczeniu granicy, Lecz stanwszy na ziemi cesarskiej po prostu zama obietnic, przysigi odm�wi. Nic nie pomogy argumenty biskupa Golickiego i innych senator�w, kt�rym jedno tylko pozostao - zachowa si z godnoci, nie przyj adnych dar�w i odrzuci zaproszenie na uczt poegnaln. „Tak wic na miech dzieciom i pomiewisko wszystkim do Polski wracamy" - powiedzia wojewoda krakowski Mikoaj Firlej.

Jeden z czonk�w orszaku polskiego popad we wcieko i rwa si do szabli. Pozostali i rozsdniejsi uspokoili go z trudem. Warto zapamita nazwisko zapaleca, kt�ry got�w by gow pooy, byle tylko pomci obraz swego kr�la. Nazywa si on Mikoaj Zebrzydowski.

Rudolf II zmusi w kocu Maksymiliana do zoenia wymaganej przez ukad przysigi, lecz jeszcze czas duszy arcyksi podpisywa si jako „von Gottes gnaden Erwolter Khunig in Poln".

„atwo piwa nawarzy, ale nie wiedzie jeszcze, kto je wypije" - proroczo odezwa si wojewoda Firlej, jak niepyszny zawracajc rumaka w stron granicy polskiej. Zatarg o koron skoczy si w spos�b niezbyt zaszczytny dla pastwa, kt�re wygrao sprawiedliw wojn. Radosna atmosfera miodowych miesicy nowego panowania rozwiaa si. Nikt atwo nie zapomina upokorze, zwaszcza niepotrzebnych.

Kiedy w Oliwie ogaszano Zygmunta kr�lem, wicekanclerz szwedzki, Eryk Sparre, m�wi naszym senatorom:

Jest on mody, ma dwudziesty drugi rok; podobny on do ksigi czystej, co na niej Polacy wyryj, to jak na wosku si wycinie. Jeli dobrego lub zego pana z niego uczynicie, sami sobie przypiszecie, albowiem za dobro jego przyrodzenia rczy ojciec i Szwecja.

Niedorzecznoci, wygoszonych rozmaitymi czasy przez m�w stanu, na stu woowych sk�rach by nie spisa, t jednak winnimy chyba wyr�ni czerwonym inkaustem. Wicekanclerz nalea do wyznawc�w dugo na wiecie, pokutujcego mitu „biaej karty" duszy ludzkiej, na kt�rej wiatli wychowawcy mog bez przeszk�d utrwala moray. Zygmunt za - sam o tym oczywicie nie wiedzc - ucielenia p�no odkryt prawd o przemonej roli przey czciowo tylko utrwalonych w pamici, zapadych w podwiadomo. Ciki ich balast obarcza psychik modego czowieka, kt�ry przyby nad Wis, aby rzdzi. W dwadziecia lat p�niej Piotr Skarga, jakby omackiem, natrafi na utajony wze tych spraw, wspominajc w kazaniu wilickim sympatie, kt�re raz na zawsze rozdzieli „modziuchny bdc i dorastajc kr�lewic szwedzki".

Zygmunt urodzi si w wizieniu. Mia kilkanacie miesicy, kiedy niezbyt normalny stryj - Eryk XIV - uwolni jego rodzic�w, urzdza niepoczytalne sceny przeprosin, kaja si przed nimi i przed nim take. R�s potem jako syn kr�lewski na dworze trwoonym cigle przez spiski knute w kraju i za granic. Despotyczny ojciec nienawidzi Polak�w i chcia uczyni syna ich kr�lem. Arystokracja szwedzka pragna pozby si wasnego nastpcy tronu, wysa go za Batyk. Zrcznie gra na tych strunach rodzony stryj, w przyszoci zwyciski wsp�zawodnik, ksi Karol Sudermaski. Kr�l szwedzki nie m�g ufa ani zacinym onierzom cudzoziemskim, ani za pienidze r�wnie najmowanym dyplomatom. Okrutn mierci stracony zosta w Sztokholmie ten sam czowiek, kt�ry podczas elekcji po ucieczce Henryka pierwszy oficjalnie zaleca Rzeczypospolitej Zygmunta.

Strae wizienne skaday si jednak z autochton�w, Szwed�w. To od nich Katarzyna Jagiellonka kupowaa zszargane koszule na pieluchy dla swych niemowlt. Szwedzi dali od niej zmiany wiary. Jedyni ludzie, kt�rym chopak m�g zawierzy, to byli przybysze z obcych stron, arliwi sudzy zachannych przekona religijnych. Jezuici wczenie zdobyli tak wielkie jego zaufanie, e zapobiegli ucieczce kr�lewicza do Polski. Niele musiao mu rodzime otoczenie dusz pobrudzi!

Zasiadszy na Wawelu dawa Zygmunt III posuch przede wszystkim cudzoziemcom - Niemcom i Szwedom - nimi si otacza. Podczas kr�tkich pobyt�w w Szwecji zmienia zausznik�w, lecz nie zasad postpowania. Sprzyja Polakom i Litwinom. Z kraju do kraju przenosi niezawodnie dziaajcy mechanizm odruchu warunkowego, nieufnoci wobec... tutejszych.

By idealnie, bo i w podwiadomoci przysposobiony do konfliktu z Rzeczpospolit, kt�ra od pokole nawyka do jawnoci ycia publicznego, na ksenofobi nie chorowaa, lecz bardzo zazdronie strzega prawa obywateli do rozstrzygania o wasnym losie. Na tym si, niestety, pogotowie konfliktowe nie koczyo. Nie do przyjcia i nie do zatwierdzenia bya dla Zygmunta panujca w pojagielloskiej monarchii tolerancja religijna. Mody kr�l brzydzi si ni jak niczym na wiecie, zawiadczy pewien wsp�czesny mu Francuz.

118

W Szwecji luteranizm i niepodlego znaczyy to samo niemal. Nar�d wyzwoli si w dobie reformacji i zapamita, e wyszy kler de wolnociowych nie popiera, sta po stronie Danii i Rzymu. Ju w lutym 1529 roku synod szwedzki zorganizowa sw�j wasny Koci�, rozlege dobra duchowiestwa przypady pastwu i szlachcie. Postpowanie ojca Zygmuntowego Jana III - nie dostrajao si do zgodnego raczej ch�ru poddanych, budzio za to ywe zainteresowanie i nadzieje w wieo zaoonym zakonie jezuit�w. Nie wszystkie kolegia, fundowane przez nich w Rzeczypospolitej, miay ksztaci przeznaczonych dla niej dziaaczy. To w Braniewie mierzyo w Skandynawi. Do onatego z katoliczk Jana docieray wpywy takich indywidualnoci, jak Stanisaw Hozjusz i Antoni Possevino. Kr�l zamkn protestancki uniwersytet w Uppsali, skania si ku jakiej formie ugody z papieem, a jednoczenie roia mu si autonomiczno Kocioa szwedzkiego, uznajcego maestwa ksiy, komuni pod dwiema postaciami i odrzucajcego kult witych. Upiera si przy programie, kt�ry budzi musia wstrt zar�wno w Rzymie, jak i wr�d wikszoci Szwed�w. Samowolny, brutalny i wasnych tylko argument�w chtnie suchajcy, si wl�k syna na moralne i mylowe bezdroe. Zbi go po twarzy za pr�b uchylenia si od udziau w naboestwie luteraskim, rzuci si z rapierem na wychowawc-protestanta, kt�ry wola, aby kr�lewicz nie chadza na msze katolickie. Zygmunt mia by - zdaniem rodzica - religijny na dwojaki spos�b, ostentacyjnie wierny obu wykluczajcym si wtedy nawzajem wyznaniom. Czekaa go wszak wadza w luteraskiej Szwecji, a majaczy te tron katolickiej przewanie Polski. Ojcowski kodeks wychowawczy oznacza i zaleca obud, sta si za bodcem do zdecydowanego i jawnie podkrelanego wyboru.

Mia racj Eryk Sparre, kiedy zapewnia Polak�w o wrodzonej uczciwoci przybysza. Niepotrzebnie za to powoywa si na jego ojca, winowajc kalectw duchowych modego czowieka. Gdy w przyszoci gocy donieli raz na Wawel, e w miecie wybuchy rozruchy przeciwko protestantom, kr�l Zygmunt nie przerwa gry w pik. Sumienie mia spokojne. Dawno ju dokona wyboru wiary. Podzieli wiat na biae i czarne.

Wkr�tce po zgonie Stefana I Rzym stanowczo nakaza Antoniemu Possevinowi opuszczenie Warszawy i powr�t do Woch. Dyplomacja papieska postanowia popiera Habsburga i usuwaa ze sceny zwolennika kr�lewicza Szwecji. Trudno byo popeni wiksz pomyk. Znakomity jezuita stawia na cenniejsz dla kontrreformacji kart. Zna dobrze Zygmunta, na kt�rego ju przed dziesiciu laty rozcign by swe wpywy, reszt wida przeczu instynktem urodzonego polityka. Anna Jagiellonka naprawia bd Rzymu.

119

Nie oszukiwaa Hannibala z Kapui zapewniajc go, e pragnie zwycistwa kandydata katolickiego. Wysuna stanowczo lepszego... z punktu widzenia cel�w sprzecznych z dobrem Rzeczypospolitej, kt�ra szczerze wolaa Jagiellona po kdzieli ni Niemca, a duchowych waciwoci wasnego wybraca nie znaa na razie wcale.

Walka wadzy pastwowej z dotychczasowymi porzdkami w dziedzinie wyznaniowej stanie si odtd motywem czsto powracajcym na karty tej ksiki. Naley wic pokusi si o pr�b okrelenia istoty konfliktu.

Wielu historyk�w i publicyst�w usprawiedliwiao, pochwalao nawet kontrreformacj twierdzeniem, e pastwo musi posiada jednoczc wszystkich obywateli wi ideologiczn. Inni z lekcewaeniem odzywali si o polskiej i litewskiej tolerancji, widzc w niej raczej przejaw pytoty umysowej, letnioci uczu i braku zainteresowa dla spraw zasadniczych.

Wydaje si jednak, e swoboda myli, sowa i sumienia, jak sobie mieszkacy Rzeczypospolitej w stuleciu XVI zapewnili, naleaa do zjawisk z kategorii najpowaniejszych. To byo co grubo wikszego ni zamiowanie do wygodnego ycia. Ta swoboda penia u nas rol pastwowego wyznania wiary. Jego znamiona to uznanie religijnoci za nienaruszaln podstaw porzdku publicznego i wolno dla wszelkich jej form.

Wi ideologiczna istniaa w Rzeczypospolitej i przed kontrreformacj, przesza nawet zwycisko pr�by si i czasu. Bya tym cenniejsza, e oryginalna, jaskrawo odr�niajca pastwo od caego europejskiego otoczenia, doskonale dopasowana do wielowtkowej struktury monarchii, a ogromnej wikszoci Obojga Narod�w przyswojona, droga i stanowica pow�d do dumy. Przecie ta wi narodzia si nie z adnych tam abstrakcyjnych rozwaa czy importowanych teorii, lecz z wielowiekowej praktyki wasnej. W Polsce zasady rozumnej tolerancji zaczy si wytwarza bardzo wczenie, za czas�w ssiedzkiego wsp�ycia katolickich Piast�w z prawosawnymi Rurykowiczami, a zwaszcza odkd Kazimierz Wielki sign po Ru Czerwon i zacz si tam zachowywa jak prawdziwy m stanu. Litwa dokonaa tego samego dowiadczenia w skali jeszcze wikszej. Stworzya wszak imperium, w kt�rym osiemdziesit procent mieszkac�w m�wio po rusku i wyznawao prawosawie. Nar�d litewski dugo trzyma si pogastwa, wielki ksi z Wilna wczenie j zabiega o chrzecijask metropoli dla Kijowa.

Pionierzy kontrreformacji niszczyli u nas wielowiekowy dorobek, rwali sp�jni duchow ju istniejc. Wiele jej jeszcze brakowao do ideau: czonkami senatu byli tylko biskupi rzymskokatoliccy, duchowni prawosawni ani protestanccy wstpu tam nie mieli.

120

Ale - powt�rzmy - wi owa realnie istniaa! Nie popychajc nikogo do ideologicznych szalestw odr�niaa kraj dodatnio od otoczenia, a wieo cakiem - czasu dwu pierwszych bezkr�lewi i wojen Stefana - z powodzeniem zdaa egzamin z praktyki.

A teraz oto zaczynao si udoskonalanie dowiadczenia przy pomocy teorii.

Antoni Possevino osobicie bywa i dziaa w Szwecji, pragnc odzyska j dla katolicyzmu i politycznie zwiza z Habsburgami. Tym jego zamysom suy miaa specjalna misja, w kt�rej skad wchodzili dwaj jezuici polscy. Bartomiej Tomaszewicz oraz Pakosz Bernard Goyski. Ruszyli oni za morze w roku 1585 - za rzd�w czerstwym z pozoru zdrowiem cieszcego si kr�la Stefana - i nikt pod socem przeczu nie m�g, co si z owej wyprawy wywika. Goyski - wychowanek Braniewa i jezuickiego kolegium niemieckiego w Rzymie - zosta spowiednikiem Zygmunta, jego dozgonnym przyjacielem i zaufanym doradc. Wraz z Piotrem Skarg tworzy zesp� dozorujcy monarch i pilnie dozorowany przez przeoonych zakonu. Goyski sawny ojciec Pakosz - to osobisto miertelnie znienawidzona przez polskich protestant�w i wielu katolik�w. Z jego podszept�w rodziy si zatargi personalne, jtrzce kraj i najzupeniej niepotrzebne. Zygmunt III nie ufa ludziom z wyjtkiem nielicznych, przez siebie samego wybranych, a nie mia genialnego wchu Stefana. Katastrofalnie atwo zraa si do najlepszych.

Goyski niczego nigdy nie napisa, odznacza si za to talentem do gier zakulisowych tudzie intryg. Kiedy u schyku ywota zachorowa powanie i chcia poratowa zdrowie nad Adriatykiem, katolicka Wenecja nie wpucia w swe granice arcykatolickiego dziaacza. Trzewi kupcy nie pozwalali sobie oczu pozorami mydli. Ojciec Pakosz musia si kurowa w krajach podlegych Habsburgom, zawsze gotowych udzieli mu gociny.

Zadziwiajca mikko Zygmunta wobec domu cesarskiego nie bya zjawiskiem przypadkowym. Elekt polski przywi�z zza morza t dyspozycj, kt�rej adn miar nie dao si pogodzi z najsuszniejszym bodaj punktem programu politycznego polskiej szlachty. W kilka lat p�niej Elbieta I angielska urgliwie wytkna posowi Rzeczypospolitej dziwn przychylno Zygmunta dla dynastii, kt�ra dopiero co chciaa go pozbawi korony.

Wazowie szwedzcy uchodzili wr�d monarch�w europejskich ze Wschodu i Zachodu za parweniuszy i byli nimi na pewno. W samej Skandynawii yy rody znacznie od nich dostojniejsze i starsze. Franciszek Bielak pisa kilka lat temu o dziwnym postpku polskiej kancelarii koronnej, kt�ra w roku 1616 zadaa raptem od Akademii Krakowskiej konfiskaty ksiki Szymona Starowolskiego, De rebus Sigismundi I... gestis,

121

dedykowanej Janowi Kazimierzowi! Urzd kr�lewski nie wyjawi, e kamieniem obrazy jest zawarta w dziele wzmianka o mizernym pocztku kariery monarszej dziada Zygmuntowego, Gustawa I.

Marzeniem Waz�w szwedzkich byo zawsze spokrewnienie si z Habsburgami, Wiede trzyma si jednake brzydkiego zwyczaju nieodpowiadania na listy sztokholmskie. W yach Zygmunta pyno nieco krwi habsburskiej, a to po prababce, „matce kr�l�w", maonce Kazimierza Jagielloczyka. Wstpiwszy na Wawel przybliy si mody nordyk znacznie do majestatu cesarskiego, zosta wadc pastwa, kt�remu Habsburgowie chtnie oddawali c�ry. A do koca swego dugiego ywota nie wyleczy si Zygmunt z kompleksu rodzinnego, nie zaniecha chudopacholskiej wspinaczki ku owego majestatu blaskom. Popatrzmy na pochodzce z jego czas�w kamienne kartusze herbowe. Na piersi ora polskiego widnieje Snop Waz�w, tarcz za okala acuch habsburskiego orderu Zotego Runa! Nie mona byo wymowniej przedstawi tendencji ideau...

Zblienie do Habsburg�w zapewniao, zdaniem Zygmunta, europejsk nobilitacj monarsz oraz spok�j sumienia. Habsburgowie wiedli rej w obozie wojujcego katolicyzmu.

Kompleksy, mierne zdolnoci, nieprawdopodobny up�r oraz ideologiczne tpogowie - nie takich cn�t potrzebowaa od swego pana wielonarodowa i r�nowiercza Rzeczpospolita. Chimery zaczy ssa krew z jej historii. Pod nowym kr�lem, zgodnie z jego wasnymi oraz doradc�w pogldami, pastwo przestawao si liczy z wasnym dobrem.

Teoretycy obozu protestanckiego w Europie, rachujc siy zesane przez Opatrzno na pognbienie wszetecznego Rzymu, nigdy nie zapominali wymieni arcychrzecijaskiego kr�la Francji, „najstarszej c�ry Kocioa". Walezjusze ani Burbonowie papiea nie zwalczali, za to, jak mogli, tak przeciwstawiali si Habsburgom, co najzupeniej owym teoretykom wystarczao. Ideologiczne sztandary zastpoway mylenie jezuickim uczniaczkom, ale nie Henrykowi IV, kt�ry wiedzia, e parawan religijny przysania wiatowadcze uroszczenia domu Austrii. I u nas pojmowali to ci wanie, przeciwko kt�rym nastraja Zygmunta ojciec Pakosz.

Ob�z protestancki nigdy nie wytworzy projektowanej przez ideolog�w rady ponadnarodowej. Takie kraje, jak Holandia czy Szwecja, wcale nie tskniy do dyktatury brytyjskiej. U jednomylnych rzekomo w antypapieskim fanatyzmie innowierc�w nie brakowao trzewoci. Nikt nie pragn si zdegradowa do roli politycznego przedmiotu.

122

Na przeomie XVI i XVII wieku dokonaa si w Rzeczypospolitej oryginalna metamorfoza.

W sierpniu 1573 roku - opowiada w swej ksice Andrzej Tomczak - czyli wkr�tce po pierwszej elekcji, niejaki ksidz Marcin Izdbieski zaprotestowa aa sejmiku proszowickim przeciwko ustawie o pokoju religijnym. Wyskok fanatyka rozsierdzi bardzo szlacht, kt�r uagodziy sowa kanclerza Walentego Dbiskiego, e „mao ich [to jest duchowiestwa] wane protestacje". Dokadnie w szedziesit lat p�niej - w roku 1633 - Jerzy Ossoliski prawi do Urbana VIII:

Nawet w onej niedawno aosnej dla Rzeczypospolitej chwili, gdymy kr�la Zygmunta, ywy pobonoci obraz z ziemi do nieba zabrany, opakiwali, zobaczyby, Ojcze Najwitszy, cay sejm, senat, nar�d polski wicej walk o religi z wsp�obywatelami swymi zaraonymi kacersrwem zajty ni bezpieczestwem i caoci ojczyzny, ni elekcj przyszego pana.

Jeeli nawet Ossoliski troch przesadzi, to bez najmniejszego bdu pokaza, „ku czemu Polska sza" i dokd dosza w dobie ostatecznej katastrofy, w XVIII stuleciu. Pastwo, kt�re nawet w epoce wojen religijnych nie zaparo si zdrowego sensu, pouczao Francj o zaletach tolerancji!

Rzdy Walezjusza trway jedno mgnienie, Stefan umiaru i prawa przestrzega, postpowa w spos�b przytomny. To za Zygmunta, jego wasnymi, doradc�w, fanatyk�w, ideolog�w oraz karierowicz�w domi ster zosta przestawiony i popynlimy w kierunku r�wnie zgubnym jak niesawnym. Instytucja wadzy wiele znaczy w dziejach.

Hannibala z Kapui, kt�ry tak gorliwie protegowa arcyksicia Maksymiliana, przyj Zygmunt z ca rewerencj. Nuncjusz dokadnie wiedzia, czego ma si trzyma, bez wzgldu na wynik elekcji. Oto fragment listu wysanego przeze z Warszawy 9 czerwca 1587 roku do sekretarza stanu, kardynaa Montalto, synowca papieskiego:

Wasza Mio rozkazujesz mi najsilniejsze starania czyni tak u praat�w tego kr�lestwa, jak u senator�w przedniejszych i wiksz wzito majcych, aby odwoana zostaa i uniewanion owa wolno religijna, podstpnie wyrobiona przez heretyk�w podczas bezkr�lewia po mierci Zygmunta Augusta pod faszywym nazwiskiem konfederacji dla zachowania pokoju publicznego. A przynajmniej aby nie dostaa mocy ani powagi od senatu, ani od stan�w kr�lestwa, ani od nowego kr�la. [...] Rozkaz Waszej Mioci wykonany bdzie punktualnie...

Zaczynaa si zdecydowana akcja przeciwko konfederacji warszawskiej, bdcej instytucjonalnym wyrazem naszego pastwowego wyznania wiary. Drogowskazem dla monarchy, nuncjusza i innych wielkich ludzi staway si

123

zgoszone przed kilkunastu laty dania szlachty mazowieckiej, rozprawiajcej o zodziejach k�z, zym duchu i psalmach kr�la Dawida.

Szwecja �wczesna woniaa w tej mierze jeszcze gorzej ni wojew�dztwo pockie. Szo w niej ku ustawie wypdzajcej z granic pastwa wszystkich nie wyznajcych luteranizmu oraz ku normie karania mierci kadego, kto udzieli gociny jezuicie. Mona przypuszcza, e Zygmunt przej od rodak�w skonno ku takowym pryncypiom, uzna ich zbawienn przydatno. Pragn je tylko ideologicznie przefarbowa, w innym kierunku nastawi ostrze. W peni mu si to jednak nie udao. Do represji w stylu szwedzkim czy angielskim Rzeczpospolita nie dojrzaa ani wtedy, ani nigdy w og�le.

W rok r�wno po wysaniu cytowanego listu piecztowa nuncjusz inny, donoszcy o dugiej audiencji prywatnej u Zygmunta, kr�la od szeciu miesicy. Hannibal z Kapui da ode przede wszystkim, aby stanowiska duchowne dostaway si ludziom godnym tego. Nie ograniczy si jednak do spraw wasnego stanu. Usilnie przekonywa, e dostojestwa i co lepsze urzdy wieckie dawa naley wycznie katolikom.

Trzeci raz w przecigu marnych lat czternastu wysoki przedstawiciel kleru udziela monarsze polskiemu poucze na drog wadzy. Postulaty Hannibala byy uderzajco podobne do tych, kt�re Graziani kad w uszy Walezjuszowi. Jan Dymitr Solikowski, witajcy w niatyniu Batorego, m�wi o znaczeniu Kocioa w pastwie, lecz nie zaleca korupcji.

Wczenie day si w Krakowie zauway objawy nowego kursu. Zwolennik�w dotychczasowych porzdk�w irytowa widok ojca Pakosza, po kilkakro dziennie drepczcego na Wawel. Z racji jubileuszu kocielnego kr�l wraz z ciotk uroczycie przystpili w katedrze do komunii,- a towarzyszyo im wielu znakomitych pan�w, i to takich nawet, kt�rzy - jak zapisa sam nuncjusz! „dla kr�tkiego czasu nie zdyli przygotowa si dostatecznie". aski spyway przede wszystkim na tych, co dali szczeg�lnie dobry przykad, zawracajc z bezdroy bdu. Wojew�dztwo krakowskie otrzyma na przykad Mikoaj Firlej, kt�ry nie poczeka z nawr�ceniem na zgon wasnego ojca, zaartego kalwinisty. Dobrze by te widziany Lew Sapieha, poprzednio wierny dw�m po kolei wyznaniom - prawosawnemu i helweckiemu. Chepi si on przed nuncjuszem, e zdoa pozyska dla katolicyzmu wasn maonk - Dorot z Firlej�w - oraz usilnie prosi o przywilej suchania mszy w domu. Pragnby bowiem uczestniczy w niej co dzie.

Dusze ludzkie jako wtedy wanie zaczy si przeobraa gruntownie, i to w spos�b dziwnie zbieny z gustami osoby, posiadajcej prawo szafowania suto omaszczonym „chlebem". Zygmunt zasta w Rzeczypospolitej senat o obliczu ju przewanie katolickim,

124

to znaczy gruntownie przeobraony od czas�w unii lubelskiej, kiedy to - wedug oblicze Adama Kerstena - w izbie wyszej naszego parlamentu zasiadao pidziesiciu piciu acinnik�w, pidziesiciu trzech ewangelik�w oraz dw�ch prawosawnych. W pierwszych latach panowania nowy kr�l musia liczy si z tymi, co zdobyli dla tron, i nominacje otrzymywali przede wszystkim protestanci. Ale ju w pocztkach XVII wieku senat sta si w ogromnej wikszoci katolicki, zasiadao w nim kilku zaledwie ewangelik�w i prawosawnych. Jednolito ideologiczna osignita zostaa niemal w peni. Nie otrzymywali ask i tracili na znaczeniu dissidentes de religione oraz stronnicy kanclerza Zamoyskiego. Odszed w cie, jako g�wna dla przyjani austriackiej zawada", kasztelan podlaski Marcin Leniowolski - „le sieur Dobory" - kt�ry jako pose do Szwecji torowa Zygmuntowi drog i przywi�z go do Polski. By to „m wysokiemu przeznaczeniu swojemu r�wny, z postawy i obyczaj�w powany, w polityce biegy, a co rzadka na takim stopniu, skromny i dla wszystkich r�wnie uprzejmy". Wycofany z obiegu kaza na zewntrznej cianie swego domu przy ulicy Kanoniczej wymalowa napis aciski: „Cnota sobie wystarczy." Znikali z naszej sceny politycznej ludzie, kt�rzy strzegli wolnoci we wasnym kraju i propagowali j we Francji. Wkr�tce wygasn miao w Europie samo wspomnienie o roli odgrywanej ongi w tej mierze przez Rzeczpospolit. Zaczynalimy zyskiwa opini i laury fanatyk�w religijnych. P�niej, w dobie politycznej saboci i klski, stay si nam one kamieniem u szyi.

Zdobywanie wpywu na orodki wadzy i dziaanie za ich porednictwem naleao do naczelnych zasad strategii kontrreformacji. Zdecydowanie bra g�r prd, kt�remu dopiero za dni naszych ostatecznie wyznaczy kres wielki pontyfikat Jana XXIII. Katolicyzm odgradza si murami i przepaciami od „odczonych", wcale pod�wczas nie uznawanych za braci. A jeli nawet przerzuca nad owymi przegrodami pomosty, to wycznie po to, aby i nimi do najbardziej bezwzgldnych atak�w. Rzeczypospolitej federacyjnej, pastwu r�nych wiar, kultur i narod�w wr�yo to kryzysy bez wyjcia. Idea kontrreformacji by sprzeczny z sam jego istot, unicestwia harmoni.

Zanim reakcja katolicka zdya pokrzywdzi i rozjtrzy innowierczych obywateli, ciko zawaya na ustroju. Prawo pastwowe stanowio wszak dla niej przedmiot pilnych zainteresowa, jako przydatne narzdzie ksztatowania spoecznoci. Pierwsze sejmy za Zygmunta III przebiegay cicho i do zgodnie, moe dlatego, e kwiat warcholstwa krajowego wieci nieobecnoci, znajdowa si najpierw w obozie Maksymiliana, a po Byczynie - pod kluczem lub za granic. Koronacyjny - odprawiony jeszcze podczas wojny - uchwali podatki,

125

zwaliwszy je oczywicie na mieszczan, chop�w i yd�w, ustanowi kary na burzycieli, pod grob wizienia zabroni pojedynk�w i zatwierdzi zawarty poprzednio przez sam Litw pok�j z Moskw. Nastpny - w roku 1589 - tak by peen troski gospodarskiej, e poleci oczyci koryta Warty, Bugu, Wisoka i Wieprza. A m�g ten sejm przej do historii jako ten, co wyprostowa jej cieki...

Na porzdku dziennym stany dwie sprawy wagi ogromnej: obwarowanie konfederacji warszawskiej oraz reforma sposobu obierania kr�l�w!

Zanim si rozpoczy obrady, nuncjusz urzdzi w zakrystii warszawskiej katedry w. Jana konferencj wszystkich biskup�w. Zaleci im, aby „zgodnie promowali spraw wiary witej, a bronili powagi Kocioa i swoich przywilej�w". Otrzyma przyrzeczenie solidarnej gorliwoci, kt�rej ofiar - jak donosi do Rzymu w licie z 27 marca 1589 roku - sta si najpierw projekt ustawy o powszechnej pacyfikacji, zawierajcy r�wnie potwierdzenie konfederacji warszawskiej -rozporzdzenia wykonawcze do niej, powiedzielibymy jzykiem dzisiejszym. To nie wyczerpywao bynajmniej sukces�w owocnej konferencji.

Jan Zamoyski wni�s na sejm projekt prawa regulujcego przysze wolne elekcje. Nuncjusz zapisa, e pomys kanclerski uznawa za kandydat�w do korony „tylko potomki Kr�la Jego Moci, a jeliby to mankowao, sowiaski nar�d". A wic powr�t do praktyki czas�w Jagielloskich, kt�re yciowo pogodziy zasad obieralnoci z dziedzicznoci tronu. Gdyby za zmary wadca syn�w nie zostawi - otwarta droga dla kandydat�w krajowych. „Sowiasko" stanowia pod�wczas pojcie wielce rozcigliwe. W jego zakresie bez przeszk�d zmieciby si Bat-Litwin (a znalazby pewnie przytuek i Madziar).

Zamoyski chcia, aby elekcja odbywaa si w osiem tygodni po mierci kr�la i nie moga trwa duej ni miesic. Odsuwa od niej wszystkich splamionych infami, biorcych pienidze z zagranicy, ca nie posiadajc ziemi szlacht a wic klientel magnack! - i tych, co przyprowadziliby pod Wol zbyt liczne orszaki. Na zawsze pragn skasowa konwokacje. Zgromadzone ziemiastwo gosowaoby najpierw wewntrz wojew�dztw, a w kreskowaniu ostatecznym wziliby udzia ich delegaci, dorani posowie. Zjazd powszechny - viritim zostaby zatem poczony z wetowaniem reprezentacyjnym, przy czym rozstrzygaoby to ostatnie. Na wszystkich szczeblach miaoby si gosowa wikszoci - najpierw kwalifikowan, trzech czwartych i dw�ch trzecich, a jeliby to nie dao rezultatu, wikszoci zwyczajn.

Jako rzecznik opozycji przeciwko projektowi kanclerza wystpi prymas

126

Stanisaw Karnkowski. Zada zastrzeenia, e kr�lem moe zosta wycznie katolik. Nie podobao si to r�nowiercom, ale ostatecznie gotowi byli ustpi - pod warunkiem zatwierdzenia konfederacji warszawskiej. Biskupi odm�wili zgody, a w ostatniej chwili, kiedy ju przystawano na katolika, prymas stwardnia, zacz si domaga uchway dopuszczajcej do tronu tylko rzymskich katolik�w.

O to si caa sprawa rozbia, wniosek upad.

Obie strony doskonale zdaway sobie spraw, e spieraj si nie o sam religi. Zamoyski zmierza do uporzdkowania elekcji oraz do odcicia wszelkich dr�g Habsburgom, poprawki prymasa uchylay im furtki. Dom Austrii spokrewni si w przeszoci i z Piastami mazowieckimi, i z Jagiellonami, od biedy - a zwaszcza przemoc - mona go byo mianowa „sowiaskim". Sukces Karnkowskiego, za kt�rym sta nuncjusz, oznaczaby dotkliw porak przeciwnik�w rodu cesarskiego, a takie wanie rzeczy, nie za sformuowania sowne rozstrzygaj w polityce.

Tak wic pomimo wszelkich zabieg�w i chytroci heretyk�w i w tym nawet niczego otrzyma nie mogli i cay interes ustawy elekcyjnej pozosta nie skoczony i w dotychczasowych warunkach i swobodzie...

- tryumfalnie donosi Rzymowi nuncjusz.

Nie tylko „interes ustawy elekcyjnej", nie tylko on - niestety! Nie udao si zaszczepi yciu politycznemu zasady gosowania wikszoci, kt�ra raz przem�gszy na polu elekcyjnym musiaaby chyba oddziaa i na sejm. Przecie to on sam powiedziaby „a", uchwalajc wniosek Zamoyskiego. Wolno mie nadziej, e prdzej czy p�niej dorzuciby i „b".

Pod wieym wraeniem trzech kolejno coraz to groniejszych elekcji zebra si sejm i stan wobec projektu reformy. Sporo byo w kraju, a moe i wr�d pos�w takich, co si jeszcze nie oswoili z myl o bliskich, polegych pod Krakowem i Byczyn. Reform z rozmysem storpedowano. Dokonay tego wielkie powagi moralne, purpuraci, infuaci. Chwili dogodnej nie wyzyskano. Potem czas zacz leczy wspomnienia, wysuwa inne sprawy palce... Nastpnej elekcji dokona miao po czterdziestu trzech latach nastpne ju pokolenie... Okazaa si spokojna i zgodna, wyniosa na tron pierworodnego syna zmarego Zygmunta, aczkolwiek stary wniosek Zamoyskiego prawem si nie sta i nie obowizywa... Sowem, nikt noa na gardle nie czu i jako to szo... a w roku 1648 przyszo wybiera kr�la nazajutrz po strasznej klsce w polu, podczas wojny domowej. Wir katastrof pochon wszystko, spustoszy kraj, rozbestwi ogupionych przez kontrreformacj obywateli... a „interes ustawy elekcyjnej"

127

pozostawa sobie nadal „nieskoczony, w dotychczasowych warunkach i swobodzie". Na popraw Rzeczypospolitej stao si ju za p�no. Tak to przebiegao w praktyce ycia, w p�wiekowym przeszo tasiemcu nocy i dni. Sposobno wyregulowania ustroju nie powr�cia. „Bogowie nie lubi si powtarza."

Podczas Sejmu 1589 roku kopie kruszyli Zamoyski i Karnkowski. Zygmunt III do sporu si nie wmiesza, zachowywa neutralno. Szef rzdu, kt�ry w takiej sprawie nie popar woajcych o reform, jest przestpc politycznym.

Trudno wymaga od historii cud�w. Nie moga bez koca trwa jedna i ta sama koomyjka: wadza przeszkadza tym, kt�rzy chc spoeczestwo naprawia. Na jedno dziesiciolecie rzd�w Wgra ustaa owa melodia i zaraz okazay si skutki.

Uznajc zasugi Stefana I sejm ten nada jego synowcom indygenat, szlachectwo polskie. Zgodzi si te na wyjazd Zygmunta do Rewia w celu zobaczenia si z ojcem. Nikt w pastwie nie wiedzia, o czym tam obaj Szwedzi radzili. Zaczyna si pojawia nowy obyczaj konferowania przy drzwiach szczelnie zamknitych przed obywatelami Rzeczypospolitej, lecz w sprawach ich przede wszystkich dotyczcych. Uporczywie utrzymywaa si pogoska, e omawiano projekt odstpienia korony naszej arcyksiciu Ernestowi, kt�ry miaby si za to wywdziczy duymi ustpstwami na rzecz Szwecji. Przewidywano podobno odstpienie jej praw do spadku po Bonie, ce pruskich, caych Inflant - a ponadto jeszcze pomoc zbrojn przeciwko Moskwie, pragncej tego kraju dla siebie. Polska i Litwa miayby wic wyrzec si z trudem zdobytej prowincji i jeszcze do tego dopaci obron jej nowego waciciela.

Kr�l Jan kaza pewnego dnia adowa osobisty baga syna na okrt szwedzki. Postanowi nie puci go ju nad Wis. Zaprotestoway przeciwko temu rozmaite, zwaszcza arystokratyczne koa szwedzkie, uyli swych wpyw�w jezuici. Ze strony polskiej gorco, patetycznie nalega na powr�t kr�la pod-kanclerzy, Wojciech Baranowski.

Zygmunt korony si nie wyrzek, jesieni tego samego roku stan w Warszawie, a biskup Baranowski doczeka si gorzkich wym�wek ze strony Zamoyskiego i innych rodak�w, kt�rzy ju zdyli poj, e ze szwedzkiej mki nie wypiecze si strawnego dla Rzeczypospolitej chleba. „Umys jego -zapisa o kr�lu czowiek, kt�ry go dobrze zna - w uporze zacity i Niemcom przychylniejszy ze sposobem mylenia Polak�w nieatwo si zgodzi." Niewiele upyno czasu i tak wierny monarsze Wojciech Baranowski odszed na boczny tor.

128

W hierarchii duchownej zosta wywyszony, otrzyma rozlege i bogate biskupstwo pockie, lecz urzd podkanclerzego musia zoy. Jan Zamoyski utraci cennego wsp�pracownika na urzdzie ministerialnym. Zygmunt prowadzi polityk personaln r�wnie konsekwentnie jak poprzednik, lecz ze skutkiem wrcz przeciwnym.

Wojciech Baranowski mia w przyszoci zaj bardzo wysoko: w 1608 roku zosta prymasem Polski. Jego rola polityczna rosa w miar sabnicia w nim samym sentyment�w opozycyjnych. Budowniczy pierwszego w Warszawie paacu prymasowskiego przy ulicy Senatorskiej nie cieszy si mirem wr�d szlachty, kt�ra miaa mu za ze chciwo na dostojestwa i beneficja, zarzucaa za przy wielu okazjach... plebejskie pochodzenie. Zdaje si jednak, e byy to posdzenia niesuszne. Baranowski wywodzi si z wielkopolskich szarak�w, awansowa zacz dziki protekcji Stefana I i Zamoyskiego, kt�rzy ocenili jego zdolnoci. Zygmunt III go nie lubi, istniaa jednak swoista wi duchowa pomidzy monarch a przyszym prymasem. Baranowski r�wnie nienawidzi herezji, protestowa przeciwko r�wnouprawnieniu wyzna.

„Kr�l Stefan by dobry dla onierzy, a ten bdzie dobry dla kleru" -orzek zawczasu Hannibal z Kapui.

Bez arliwej pomocy ze strony Zygmunta kontrreformacja nie odniosaby u nas tak gruntownego zwycistwa, bo aska paska pozwolia jej bojownikom na rozwinicie bogatego zasobu rodk�w dziaania. W tym samym roku 1589 kr�lem Francji zosta Henryk IV, kt�ry zmieni wyznanie, katolicyzm przyj, ale naoy wdzida fanatykom. Zanim wyda - w dziewi lat p�niej - synny edykt nantejski o tolerancji, czasowo usun z kraju jezuit�w, „jako demoralizator�w modziey, burzycieli spokoju publicznego, wrog�w kr�la i pastwa". 27 grudnia 1594 roku wychowanek ich, niejaki Jan de Chatel, dokona zamachu na ycie Henryka i wyzna podczas nielekkiego zapewne ledztwa, e pryncypi�w „tyranob�jstwa" nauczy si u jezuity nazwiskiem Gueret. Zamachowca rozdarto komi, jego pedagoga skazano na banicj, za przechowywanie skierowanych przeciwko kr�lowi pism zakonnik Guinard poszed na szubienic. Henryk nie przebiera w rodkach, dc do pokoju wewntrz pastwa tudzie do zapewnienia kademu Francuzowi kury w garnku na niedziel. Do rozpaczy doprowadza myl, e u nas wcale nie trzeba byo sadzi si na okruciestwa, aby osign zblione cele. Zasad ju nie pokoju nawet, lecz spokoju religijnego uznawaa wikszo szlachty, istniao po temu przez ni sam uchwalone prawo ramowe w postaci konfederacji warszawskiej. We Francji kr�l musia ca sw powag i potg popiera czynniki spoeczne skonne do umiarkowania, u nas aska monarsza pracowicie tworzya ob�z ideologicznie skrajny, jemu powierzaa ster.

129

Rzeczpospolita laza w bagno, z kt�rego inni ju si zaczynali wygrzebywa, rzd odpycha jej wasny dorobek, porzdki, do kt�rych tamci dopiero si zbliali. Edykt nantejski dawa hugenotom cz zaledwie tych swob�d, z jakich korzystali poprzednio nasi r�nowiercy. Uzyska wieczn saw i przeszed do historii, bo oznacza wielki krok naprz�d. Rzeczpospolita cofaa si wyranie i dlatego dawniejsza jej rola posza w niepami.

Owa tragiczna rejterda wystpi miaa na jaw w niedalekiej przyszoci, na razie cieszylimy si nadal opini zdobyt w Zotym Wieku. W 1594 roku adwokat paryski Antoni Arnauld wygosi wielk mow przeciwko jezuitom, da wygnania ich z Francji. Wydrukowa j zaraz i dedykowa „senatowi i ludowi" miasta Wilna.

Za Zygmunta Augusta wadze pastwowe wykazay nadmiern stanowczo powcigliwo, puszczajc pazem kryminalny wybryk Erazma Otwinowskiego, kt�ry podepta w Lublinie monstrancj. Za Zygmunta III - w czerwcu 1611 roku - na rynku wileskim odbya si potworna egzekucja. Kat wyrwa skazacowi jzyk, wierci ciaa porozwiesza na prgierzu. Tak ukarany zosta mody Woch, Francus de Franco, kt�ry podczas procesji Boego Ciaa way si przem�wi do tumu na temat oddawania czci opatkowi.

Od procesu Otwinowskiego do kani Francusa de Franco upyno czterdzieci siedem lat zaledwie. Szybko przemiany nie zaciekawia, lecz przeraa.

Ksi Jerzy Zbaraski, katolik prawowierny, lecz wr�g fanatyzmu, narzeka, e „nie tak s bystrzy Polacy i rozumni albo raczej domylni jako Francuzowie i Woszy". Surowemu sdowi przecz po trosze wasne postpki tego w pierwszym pokoleniu Polaka z rdzennych Ukraic�w. Wanda Dobrowolska, autorka cennej ksiki o nim i jego rodzie, opowiada, e ksi Jerzy w pocztkach XVII wieku „stworzy w Krakowie tajn i wietnie funkcjonujc kunic antyjezuick", z kt�rej pyny w wiat liczne druki i bray pocztek kampanie oratorskie. Sam on pisywa i publikowa, bronic tezy, i jezuici „wicej si troszcz o zagranicznych ksit ni o wasnego kr�la i w radach swych d jedynie do obalenia kr�lestw, a ustanowienia urojonej monarchii hiszpaskie;".

Jan Milton uwaa katolicyzm doby kontrreformacji za co w rodzaju „pastwowoci rzymskiej" i twierdzenie to jest wewntrznie spokrewnione ze miaym i wczeniejszym wywodem Zbaraskiego. Reakcja katolicka usiowaa oywi redniowieczny idea soca wadzy papieskiej ogarniajcej wszystkie ziemie. Interesy pastw narodowych nie mogy si pogodzi z t doktryn. Za to Habsburgowie wspierali j zdecydowanie jako t,

130

co sankcjonowaa wiatowadcze zamysy rodu piastujcego tytu cesarzy rzymskich. Patriarcha dynastii, kr�l Hiszpanii Filip II, zmary 13 wrzenia 1598 roku, na ou mierci aowa tego tylko, e zbyt mao wytpi niewiernych - heretyk�w i yd�w. Zygmunt III - wspomnie naley przy okazji - uwaa za poyteczne wdawa si w pr�by naginania protestanckich Niderland�w pod jego rk, co spowodowao nawet incydent aosny, niepotrzebny i niesawny - utarczk sown midzy Elbiet I a zarozumiaym posem Rzeczypospolitej do Anglii, Pawem Dziayskim.

Kiedy kontrreformacja wzia g�r ju na dobre, cenzurowano pomiertne wydania utwor�w Jana Kochanowskiego, pierwszy w dziejach, przez Szymona Starowolskiego uoony sownik pisarzy polskich ani si zajkn o Mikoaju Reju, brzydkim kacerzu, Wacaw Potocki najlepsze swe utwory przeznacza od razu „do szuflady". Jeli takie zjawiska stay si moliwe, to c� dziwnego, e niepami okrya op�r, jaki rozumniejsza cz szlachty stawiaa nadcigajcemu dopiero totalizmowi. Niepotrzebnie w og�le wspomnia Zbaraski o Wochach. Uciszono ich i wzito w kleszcze znacznie skuteczniej ni Polak�w. Sejmy i zjazdy elekcyjne staczay u nas homeryckie batalie o wolno. Nieustpliwe gosy w jej obronie podnosiy si podczas samych koronacji, bo i Zygmuntowa bya z tego wanie powodu burzliwa. Nasz parlamentaryzm zaama si wskutek sabotau ze strony wadzy, obalajcej gotow ju niemal ustaw tolerancyjn - o tym czarnym dniu historii przyjdzie jeszcze pom�wi obszerniej. Pojawiay si w Polsce rozprawy publicystyczne gone w caej Europie, przekadane na obce jzyki i dziesitki razy wznawiane. Najsynniejsz z nich wszystkich, Monita privata Societatis Jesu, napisa eks-jezuita Hieronim Zahorowski, a pienidze na druk da Zbaraski. On r�wnie osania odwanego autora. Broszura owa wysza w trzy lata po straceniu Francusa de Franco i wcale nie bya naszego wolnomylicielstwa pieni jedyn ani abdzi. Teza, e prd swobody pyn u nas fal szerok, lecz pytk, sama pytot grzeszy. Kontrreformacja musiaa zama twardy op�r.

Pewna okoliczno historyczna, odwieczna tradycja raczej, uatwia jej zadanie.

Ju w XV stuleciu zachodnia poa monarchii Jagielloskiej, Polska waciwa, zacza dogania Europ w dziedzinie tw�rczoci. Wiek XVI przyni�s zapowied zupenego wyr�wnania frontu. Zaczlimy wypaca si Zachodowi monet kulturaln r�wn tej, jaka stamtd pyna do nas, lecz mimo to nie przestalimy by stron przede wszystkim otrzymujc, biorc. Powstaway u nas dziea na poziomie najwyszym, ale we Francji, Niderlandach, Woszech,

131

Niemczech czy Anglii byo ich bez por�wnania wicej. A w takich dziedzinach, jak szkolnictwo wysze czy plastyka, pozostawalimy daleko z tyu. Najlepsze dziea naszej architektury �wczesnej stworzyli Wosi, oni te przede wszystkim malowali tu nad Wis i rzebili. Polska tw�rczo kulturalna zasugiwaa na rzetelny szacunek, lecz korzenie pytko jeszcze zapucia. We wczesnym redniowieczu przywyklimy ulega wpywom Zachodu i w dalszym cigu bylimy ode modsi. Od schyku XVI wieku tymi wyobionymi z dawien dawna, w nasz stron pochylonymi korytami popyn prd nowy, najlepszym obyczajom Rzeczypospolitej obcy i wrogi, ale w wielu swych przejawach ciekawy, niekiedy fascynujcy nawet.

Dla ideolog�w kontrreformacji nie do przyjcia by obraz modego Tintoretta, kt�ry pokazuje Hefajstosa poszukujcego na nagim, rozchylonym ciele ony lad�w tyzny Aresa. Za inteligentni jednak byli na to, aby leczy nieprawoci otulaniem rozebranej Afrodyty w fadzisty paszcz gotycki. Dziaali wr�d spoeczestw o wraliwoci najzupeniej od redniowiecza zmienionej i wiedzieli, e nie przekona si ich jzykiem starzyzny. Reakcja katolicka wojowaa nowatorskim orem.

Do nielicznych polskich przyjaci� Zygmunta III nalea Mikoaj Wolski, m wysokiej kultury i wiedzy zdobytej na Zachodzie, osobisto zamknita w sobie, ludziom nieyczliwa, lecz skonna czasem do sarmackiego rozmachu oraz prostodusznoci. Zostaa po Wolskim pamitka w postaci ufundowanego przeze kocioa i eremu kamedu�w na Bielanach pod Krakowem. Nigdzie na kontynencie zakon ten nie posiada siedziby r�wnie piknej, tak przynajmniej twierdz bywalcy. Kasztelan by r�wnie arliwym stronnikiem kontrreformacji, jak i sam kr�l. Koci�, kt�ry wystawi, r�ni si stylem od renesansowej kaplicy Zygmuntowskiej, stanowi nowo. Reprezentuje porzdek zwany manieryzmem. Gdyby zdj z jego fasady symbole religijne, zostaby fronton paacu.

Taka nowoczesno dobra bya dla omszaych kamedu�w, kt�rzy si mao przejmowali wiatem i nawet duszpasterstwem nie parali, ale nie dla jezuit�w. Wyprzedzili oni pana Wolskiego. Znacznie wczeniej ni on na Bielanach zaczli w Lublinie i innych miastach budowa wedug sprowadzonych z Woch plan�w, kt�rych pierwowz�r stanowi koci� rzymski Del Gesu. Przenieli na nasze ziemie, zaszczepili im barok. Bez niego niepodobna dzi sobie wyobrazi pejzau Polski... a raczej tych jej, a take dawnej Rzeczypospolitej dzielnic, gdzie katolicyzm przem�g, wzi g�r i zosta wyznaniem panujcym. wietne zabytki zdobi miasta koronne, biaoruskie i ukraiskie, r�wnie wspaniae podziwia mona na lsku, darmo szuka baroku na Pomorzu Zachodnim.

132

Stamtd kontrreformacja nie wypara protestantyzmu. Doywajcy swoich dni r�d ksit pomorskich dochowa wiernoci nauce Marcina Lutra.

Wczenie pojawi si barok w Niewieu, kt�rego pierwszym ordynatem by gorliwy katolik, Mikoaj Krzysztof Radziwi Sierotka. Nie mino jeszcze XVI stulecie, a przy ulicy Grodzkiej w Krakowie, za poparciem samego kr�la, zaczo si murowanie pod wezwaniem w. w. Piotra i Pawa. Szybko wykwit nowy styl i w drugiej stolicy dwoistego pastwa, w Wilnie, gdzie si mia w przyszoci upamitni arcydzieami.

Fundatorzy bywali r�ni, pionierzy baroku to wycznie jezuici. Jeli sama wiadomo kontrreformacji wcielaa si w kogo, to w nich wanie. Oni wiedzieli, jak zdobywa naley pokolenie, kt�re we krwi, w odruchach, w molekuach m�zg�w nosio nieodwracalne lady wstrzs�w buntu sumie, wojen religijnych, dni i nocy witych Bartomiej�w czy krwawych ani sztokholmskich. Ludzi �wczesnych renesansowy umiar mierzi, jak rzecz martwa. Dynamiczny, wyobrani rozpalajcy, patetyczny a do histerii i grony styl nowy pasowa do pulsu epoki, kt�ra bardziej ufaa rapierowi ni perswazji. W zrozumiay... wicej! - w nerwami wymagany spos�b przemawiao i sowo kaznodziejskie, i udramatyzowane przystroje otarzy. Wntrze kocioa barokowego jednoczyo tum wiernych w posuszn przyw�dcom falang bojow. Do tego zmierzaa caa organizacja przestrzeni witynnej jasnej, widnej, nie pozwalajcej na samotno w mroku kaplic ani w zakamarkach naw bocznych. Poddanej dwom dyktandom - otarza g�wnego i ambony.

Jezuickie nowatorstwo fascynowao. Rwao ku sobie serca katolik�w i przerzedzao szeregi innowierc�w. Mdrzy zakonnicy nie zawsze od razu dali nawr�ce. Nie odmawiali dobrodziejstw i takim, co do grobowej deski dochowa mieli wiernoci wierze swych ojc�w. Tak postpujc liczyo Towarzystwo Jezusowe na niwa w nastpnym pokoleniu i najczciej nie przeliczao si wcale. W wileskich szkoach jezuickich uczy si ksi Adam Winiowiecki, dziedzic olbrzymich obszar�w zadnieprzaskich, warcho, zabijaka stepowy i tgi op�j. Wraz z bratem stryjecznym Michaem zakada on p�niej liczne monastery, budowa i wyposaa cerkwie. Obaj yli i umarli w prawosawiu, niezmiennie wrodzy „posuszestwu papieskiemu". Jeremi Winiowiecki, katolik z wasnej wolnej a nieprzymuszonej woli, a nazbyt bezwzgldny szermierz acistwa na Ukrainie, to owego kniazia Michaa syn rodzony. Sieci jezuickie rozcigay si szeroko. Nie poprzestajc na poszczeg�lnych osobach zakon pragn w nie uowi kraj cay. Uszed z nich knia Adam osobicie, ale oswoi si z kontrreformacj jego r�d.

133

W pocztkach XVII wieku anonimowy publicysta rozwodzi si gorzko, e katolik�w z nowego pokolenia atwo pozna po wygldzie, „bo przy szabli pacierze u pasa wieszaj, obrazki, krzyyki w komorach swych stawiaj, kompanie maszkarne i insze ligi, konspiracje [...] stroj". Smtnie oglda si w stron odchodzcej generacji „starych katolik�w", kt�rzy wierno wzgldem Kocioa umieli czy z szacunkiem wobec innych wierze, albowiem - jak r�wnie wtedy powiedziano - „religiej witej z policj nie mieszali, nie gmatwali nigdy".

Istotnie, zanikaa u nas cenna umiejtno rozr�niania dwu wspomnianych dziedzin zainteresowania i dziaalnoci. Ale nie na wiele si przydao biadanie. Ostentacja, patos w myli, mowie i uczynkach to wanie byy metody, kt�rymi nowi wychowawcy zjednywali modych. Nie ogldano tego dotychczas jako systemu pedagogicznego w szkole atwo dostpnej, dla wszystkich otwartej i bezpatnej. Piszc o „kompaniach maszkarnych" mia moe autor na uwadze przedstawienia, kt�re w kolegiach jezuickich naleay do reguy. Inaczej je ocenia chopak uczyniony aktorem, obdarzony polem do popisu i sawy, stale podniecany do wsp�zawodnictwa.

„Nowego nie wymylili nic" - napisa o pedagogach jezuickich Aleksander Bruckner. Podobnie i sob�r trydencki, punkt wyjciowy kontrreformacji, nie wymyli niczego nowego na tyle, e nie ogosi adnego nowego dogmatu. Wzmocni za to ogromnie Koci� pod wzgldem organizacyjnym, dokona reformy najpierw w jego „gowie", jak si wtedy wyraano. Ta operacja umoliwiaa stworzenie zwartego, wszechstronnego systemu dziaania, majcego na celu przywr�cenie posuszestwa „w czonkach", odwojowanie strat i poczynienie nowych podboj�w. Sam �w system by zjawiskiem nowym, a przez to zdobywczym.

Jeli nawet stratedzy kontrreformacji naprawd nie wymylili niczego nowego w dziedzinie szkolnictwa, to jednak jasno pojli, e sercami tum�w nie zawadn konserwatywni nudziarze. Zwalczajc renesansowe pogastwo ani myleli cud�w pr�bowa, wskrzesza z martwych gotyk. Nawracajc do teokratycznych poj redniowiecza stronili od sigania po jego sposoby wyrazu. Nie stch�rzyli przed nowatorstwem., kt�rego silny prd ogarn liczne ziemie i pojawi si r�wnie w wyobionych od niepamitnych czas�w kanaach wpyw�w kulturalnych, nachylonych od Zachodu w stron Polski.

Kontrreformacja musiaa do Rzeczypospolitej dotrze i przyczyni jej nieszcz. Przecie i we Francji Ludwik XIV odwoa edykt tolerancyjny Henryka IV, przysparzajc w ten spos�b mn�stwa rzeczowych zysk�w nie tylko swym protestanckim ssiadom, ale i odlegym Prusom.

134

Mona broni tezy, e na reakcji katolickiej politycznie oraz w inny spos�b zarobiy przede wszystkim kraje innowiercze. Jake moglimy nie straci i my? Jednake zwichnicie historii, wprzenie kraju w sub nieosigalnych a totalnych utopii stao si moliwe tylko dlatego, e rzd i „chleb" znalazy si w rku czowieka uwaajcego Rzym za drogowskaz. Czowieka i jego otoczenia, kt�remu on sam by mocodawc, dobroczyc i rkojmi swobody dziaania.

III

Wdrujcego do Rewla kr�la dopdzia wie o najedzie Tatar�w, kt�rzy w sierpniu 1589 roku pokazali si a pod Tarnopolem i Lwowem. Jeszcze groniejsze wiadomoci miay nadej wkr�tce. Turcy ruszyli naprz�d i spalili pograniczny niaty.

Zygmunt z drogi nie zawr�ci. P�niej przysa nawet do kraju goca po pienidze na koszta podr�y. Ani jedno, ani drugie nie podnioso jego powagi wr�d szlachty. Skarb wieci pustkami, kady grosz by potrzebny na zacinych. W Rewlu Piotr Skarga wygosi tragiczne i wielkie kazanie. Gni�t kr�la moralnie, wzywa go do powrotu, jaskrawo malujc niedol dziesitk�w tysicy poddanych, wzitych w jasyr.

Tatar�w sprowokowali Kozacy, kt�rzy fantastycznie miaym wypadem signli Eupatorii i spalili j. Krymem od poprzedniego roku rzdzi Ghasi Girej, zdecydowanie popierany przez Murada III. Sutan ten powiedzia raz szczerze, e „pi spokojnie na oboje uszu, lubo si wielu ksit w Stambule na zgub jego sprzysiga, a tylko lka si Kozak�w, kt�rzy bdc nikczemnym wymiotem polskim sen tylu monarch�w posz". Nad Bosforem zapanowa nastr�j zdecydowanie wojowniczy, skoro wielki wezyr owiadczy mia wkr�tce w spos�b oficjalny, e jeli Rzeczpospolita natychmiast nie da trzystu tysicy talar�w okupu - zostanie stratowana komi i rozniesiona w py. Pienidze zatem albo niezwoczne przyjcie wiary Proroka - oto jedyne drogi ratunku.

Uprzedzajc nieco wypadki powiedzie trzeba, e do zaegnania burzy walnie si przyczyni czowiek z innego cakiem krgu kultury, przedstawiciel bardziej zoonych system�w mylenia politycznego. Pose brytyjski Edward Barton mitygowa wezyra, wyjani mu nieopacalno zamierzonego dziaania. Anglia - wywodzi - nabywa w Polsce drewno okrtowe i inne surowce.

135

Pozbawiona przez wojn ich dopywu sabiej - albo i wcale - wspiera bdzie powstac�w niderlandzkich, co z kolei rozwie rce Filipowi II, wrogowi Turcji. Wielki wezyr nie da si przekona, wobec czego Anglik znalaz sposoby obalenia go przez may zamach stanu, a Rzeczpospolita przyjanie usposobia nowych wielkorzdc�w setk „sorok�w soboli".

Nie ona jedna saa nad Bosfor zoto i inne „upominki", kt�re zreszt i chan od niej otrzymywa. Cesarz Rudolf II te wola paci haracz roczny ni wojowa.

Zygmunt III ze wzgld�w zasadniczych, pryncypialnych, brudzi p�niej Anglii w Niderlandach wanie. Trzeba bezstronnie przyzna, e takie postpowanie przypominao filozofi polityczn Stambuu raczej ni Londynu.

Jak si ju wspomniao, wie o najedzie tatarskim nie zawr�cia kr�la z drogi do Rewla. Obesa on tylko listami Zamoyskiego i przedniejszych pan�w, rozkazujc im zaradzi jako potrzebie. Hetman ruszy do Lwowa, zaciga wojsko - take i za wasne pienidze - silnie obsadza Kamieniec Podolski. Poszczcio mu si osobicie, bo oddziay Jakuba Strusia, Potockich i Podlodowskiego pokonay Tatar�w oblegajcych zamek w Baworowie, gdzie schronia si siostra kanclerza. Istniaa mono odbicia jasyru, uprowadzonego przez inne czambuy, wojewodowie Konstanty Ostrogski i Janusz Zbaraski mieli po temu odpowiednie siy. Zadawniona wa wielmo�w przeszkodzia wsp�lnemu dziaaniu i Tatarzy uszli bezkarnie wraz z jecami, kt�rych nie bez przesady pewnie - rachowano na szedziesit tysicy.

Magnaci kresowi byli najwikszymi panami w Rzeczypospolitej. Rozporzdzali krociami tysicy, mieli zamki oraz puki nadworne, a nie potrafili zabezpieczy swej wasnej ojczyzny, Ukrainy. Sami czasem cigali na ni nieszczcia, do sp�ki z Kozakami prowokujc Krym i Stambu. Z tego ich postpowania wprost odczyta si daje brak dyscypliny umysowej, zwanej niekiedy zmysem politycznym. Umiejtno solidnej roboty jeszcze si w tych stronach nie zakotwiczya. Szeroko si yo na Ukrainie, bujnie i na wasny rachunek - od wypadku do wypadku. Janusz Zbaraski okaza si arcypoyteczny, ale dopiero pod rk Stefana I, czowieka reprezentujcego wyszy stopie wyrobienia i kultury.

Za Zygmunta Starego k�tnie magnat�w litewskich dopuciy wojska moskiewskie niemal pod samo Wilno. To samo w skali zmniejszonej powt�rzyo si na Ukrainie w roku 1589. Prymitywizm, cechujcy mylenie i postpki ludzi ze wschodniej poaci Rzeczypospolitej, ciko way i zaway na jej losach. Europa nie cakiem jeszcze usadowia si za Bugiem.

Jana Zamoyskiego nie przeraziy ani rozboje tatarskie, ani za dwoma nawrotami

136

si powtarzajce groby tureckie. Wylgy si wtedy w gowie kanclerza plany miae, zuchwae nawet. Przyjaciel kr�la Stefana nie chcia by stron biern, poprzestawa na odpieraniu cios�w. Umyli podda wpywom Rzeczypospolitej Modawi, a po uzyskaniu tam wysunitego punktu oparcia p�j dalej, wyprze Tatar�w z Krymu, a Turk�w za Dunaj, wyzwoli Sowiaszczyzn poudniow. Hetman zamierzy dziaanie prewencyjne szerokie, do nawet fantastyczne - z wyjtkiem tego, co si odnosio do Modawii oraz Krymu. Te dwa cele uzna mona miao za realne. Trzewa te bya sama zasada pomys�w. Zamoyski liczy na siy samej tylko Rzeczypospolitej, nie unosi si rojeniami o lidze chrzecijaskiej. Wiedzia, e na poparcie ze strony cesarza nie warto liczy.

Ksidz Stanisaw Zaski, autor dziea Jezuici w Polsce, pisze z uznaniem, e Zygmunt III uwaa! wojn z Turcj — koalicyjn czy te w pojedynk prowadzon - za sw�j wity obowizek. Natchnli go tym przekonaniem jezuici - najpierw Possevino, potem Goyski, Skarga i Stanisaw Warszewicki. „Dla nich - powiada wspomniany historyk - jak i dla Zygmunta dyrektyw w tej mierze bya Stolica wita, inaczej by nie mogo. Ta za woaa o ratunek dla cesarza."

Pomimo wszystko — niezomne koncepcje kr�la stykay si troch z pomysami kanclerza, majcego na oku dobro pastwa. Niestety, w niedalekiej przyszoci inna chimera monarsza miaa pochon siy przeznaczone do zabezpieczenia poudniowego wschodu. Jeszcze p�niej - w zmienionych zupenie warunkach - siy owe powr�ci miay na ten sam kierunek, by w tym samym dokadnie miejscu, kt�re widziao sukces Zamoyskiego, dozna dotkliwej klski.

Sejm w roku 1590 stan na wysokoci zadania. Wiedzc, e arcyksi Maksymilian dotychczas pakt�w bdzisko-bytomskich nie zaprzysig, przegosowa specjaln „Assekuracj". Odsdzi go od korony polskiej na zawsze. Na grob tureck odpowiedzia uchwaleniem podatk�w czterokrotnie wikszych od tych, jakie dano swego czasu Stefanowi na wojn moskiewsk. Miay one wystarczy na stutysiczne wojsko. Pomysy Zamoyskiego trzymay si jednak ziemi.

Podobnie jak w roku poprzednim, kiedy chodzio o reform wolnej elekcji, prymas Karnkowski znowu stan okoniem. Nie przebiera w rodkach, zwalczajc kanclerza, przedstawiciela porzdk�w ideologicznie podejrzanych i wsp�zawodnika do pierwszej po kr�lu roli w pastwie. Zwoa sejmik wielkopolski do Koa, a to w celu rozpatrzenia, potwierdzenia lub obalenia prawomocnego sowa parlamentu! Trbi, e Zamoyski umylnie rozdyma pogoski

137

o niebezpieczestwie, aby jako hetman wzmocnionej armii powikszy sw wadz. Zjazd kolski wypowiedzia si oczywicie za zniesieniem podatk�w, pouchwala wiele innych rzeczy.

Saba std pociecha, e wikszo szlachty uznaa to wszystko za „ohydny przykad osabienia powagi sejmowej", a niech do Karnkowskiego - jak zapewnia pewien �wczesny duchowny - „rozlaa si na wszystkich biskup�w tak dalece, e niemao katolickich nawet surowszego zdania magnat�w sdzio, i na ich miejsca (...) mnich�w z jamuny yjcych wysadzi naleao". Powaga izb obu rzeczywicie zostaa bardzo osabiona i stanowczo maj racj ci historycy, kt�rzy postpek prymasa uwaaj za torowanie drogi do liberum veto. By to przecie faktycznym powodzeniem uwieczony akt obalenia ustawy sejmowej przez partykularz. Wystarczyo teraz uzna, e w imieniu zacianka zaprotestowa moe jeden jego przedstawiciel...

Dyplomacja zaagodzia sp�r z Turcj i wojna przestaa grozi. Naleao jednak uspokoi wszczty przez Karnkowskiego rozruch, wyla oliw na wzburzone flukta. Sam Zamoyski popieszy musia z wezwaniem, aby nie wpacano podatk�w ju ustanowionych, a palco potrzebnych na wojsko. Zwerbowany i nie zapacony teraz onierz zacz tak energicznie upi wasny kraj, a szczeg�lnie kr�lewszczyzny, e wystpia konieczno uchway, pozwalajcej zwoa przeciwko niemu pospolite ruszenie.

Podatki przepady, a skarb tak si okaza zasobny, e przyszo oboy pog�wnym yd�w, aby mie za co kupi owe sobole dla sutaskich statyst�w. Bdzie mia chyba racj ten, co powie, e Europa cofaa si pomau i z ziem pooonych na zach�d od rzeki Bugu.

Rozpatrujc dzieje tak zwanej polskiej anarchii dochodzi si do wniosku, e nie wykwita ona samorodnie i od dou... szlacheckiego nawet. Zaszczepiali j ludzie z wysokich piter hierarchii spoecznej.

Okazje po temu zdarzay si teraz czsto i coraz gorsze. Pod tym wzgldem historia nie poskpia ask przeomowi stuleci.

Na porzdku dziennym stana sprawa oenku kr�lewskiego. Zygmunt przyjecha do Polski w stanie kawalerskim, lecz nie cakiem wolnym. Mia narzeczon w osobie ksiniczki holsztyskiej, Krystyny. Zarczyny te stanowiy znaczny sukces obozu protestanckiego w Szwecji i wszystkie siy katolickie, skupione wok� modego monarchy lub wpywajce na z oddali, rozpoczy teraz generalny szturm na jego wierno narzeczesk. Pomimo komendy samego Rzymu trwao to natarcie przez dwa przeszo lata. Jeli up�r osobisty naprawd stanowi narodow cech litewsk, to wida Zygmunt by prawym Giedyminowiczem nawet, nie tylko Jagiellonem. Zygmunt August te potrafi bez sensu nieraz trwa przy swoim,

138

ale odpowiada przynajmniej na perswazje... chociaby uderzeniem doni w st� i sowami: „ja tak chc!" Jego niezbyt z natury bystry siostrzeniec w rozpacz ludzi wtrca, bo wola po prostu milcze. Czemu tym razem nie domilcza skutecznie a do koca!

Odgrzebano projekt Anny Jagiellonki, kt�ra jeszcze przed elekcj umylia oeni ,,Zysia" z najstarsz spor�d pitnaciorga dzieci arcyksicia Karola styryjskiego, a swoj imienniczk. Kr�lowa dziaaa wtedy za porednictwem kupca ydowskiego, Mandela, czsto przez ni zaprzganego do misji poufnych. Kiedy Zygmunt umocni si na tronie, koa yczce sobie zgody i nawet skojarzenia Rzeczypospolitej z Austri uznay pomys starej wdowy za wymienity. Byo dobrze wiadomo, e styryjska odrol Habsburg�w odznacza si szczeg�ln prawowiernoci oraz zapaem do zwalczania odszczepiec�w.

Zapanoway w Polsce obawy przed „maestwem po parysku". Nocy w. Brtomieja jeszcze nie zapomniano, aczkolwiek nie u nas si ona odbya.

W roku 1591 motoch miejski zburzy i spali dwie niedawno wzniesione witynie protestanckie w Krakowie. („Wzdrygno si miasto prawowierne na widok takowych straszyde, jakie si tam nigdy sadowi nie miay" - pisa biskup Pawe Piasecki.) Byy rozruchy i w Wilnie. Zjazd dysydent�w wysa z Chmielnika do kr�la dwudziestu piciu przedstawicieli.

Lkajc si, Miociwy Kr�lu a Panie m�wi jeden z nich - aby ktokolwiek tego poselstwa nie tumaczy zoliwie, owiadczamy przed Bogiem, tronem i narodem, i wysani jestemy do Waszej Kr�lewskiej Moci, nie eby mci spokojno powszechn, nie eby sprawy publiczne zaburza, lecz i owszem, eby pok�j Rzeczypospolitej i sam osob Waszej Kr�lewskiej Moci od ziej przygody uchroni. Bezpiecznie poddani Waszej Kr�lewskiej Moci spodziewa si tego mog, i gdy im wolno i przywileje ich zaprzysig, witobliwie zachowa je raczysz. Zgwacone zostay wolnoci i bezpieczestwo publiczne, w ciotecznych miastach Krakowie i Wilnie, po innych miejscach kr�lestwa, napastowane bagalnie Paskie, witynie tego Boga, kt�rego — acz r�nym obrzdkiem - wszyscy zar�wno wyznawamy i czcimy. Czym burzliwoci takie ojczynie naszej zagraa mog, niech nas uczy przykad Francji...

Protestanci nie dopucili si w�wczas niczego wbrew wiernoci, po adne zagraniczne protekcje nie sigali, jeszcze wszystko stao pod znakiem dawnych porzdk�w.

Winowajcy zaburze w Krakowie i Wilnie uniknli kary. Kr�l nie pozwoli na odbudow spalonych wity i zabroni dysydentom projektowanego zjazdu w Radomiu, z g�ry uznajc go za nielegalny.

W roku nastpnym szlachta wszystkich wyzna z katolickim wcznie tumnie zwalia do Lublina i Jdrzejowa, gdzie zjawi si i Zamoyski, ostro ju por�niony z kr�lem

139

i majcy w rku dowody jego potajemnych dziaa. Same ukady o maestwo z arcyksiniczk Ann prowadzono zreszt po cichu i teraz wanie zgromadzone rycerstwo gwatownie protestowao przeciwko zamierzonemu zwizkowi. Doszed on jednak do skutku i 1 czerwca 1592 roku Anna zostaa kr�low. W Krakowie odbyway si szumne uroczystoci, a o dziewi zaledwie mil �wczesnych dalej ku p�nocy coraz to groniej grzmiao w Jdrzejowie.

Przykad dany przez prymasa Karnkowskiego dziaa, walne zjazdy pozasejmowe wchodziy w zwyczaj. R�nice byy jednak na razie znamienne: w Kole dokonano zamachu na prawomocne uchway, protestanci w Chmielniku domagali si poszanowania ustaw, w Lublinie j Jdrzejowie wystpowano w obronie suwerennoci pastwa.

Najbardziej gwatowne mowy szlacheckie byy niczym w por�wnaniu z tym, co ujawni agent arcyksicia Maksymiliana, Jan Ducker. Pretendent do korony polskiej, dotychczas zreszt uwaajcy si za legalnie obranego monarch, opublikowa teraz przez swego wysannika tre tajemnych um�w, kt�re Zygmunt III zawar by z Ernestem Habsburgiem. Chodzio w nich po prostu o tron. Po przewidzianej abdykacji Szweda mia si on dosta Austriakowi. Ernest zobowizywa si zawrze przymierze ze Sztokholmem, odstpi mu Estoni, zapewni Zygmuntowi spadek po Annie Jagiellonce oraz wypaci czterysta tysicy talar�w got�wk. Pomysy, potajemnie zapocztkowane jeszcze w Rewlu, dojrzeway i weszy ju w stadium przygotowa do czyn�w.

Rwc si do zbrojnego wystpienia szlacht pohamowa w Jdrzejowie Jan Zamoyski. Kanclerz uprawia ju wtedy zdecydowan opozycj, lecz nie chcia przekracza granicy dzielcej legalno od buntu i umia innych powstrzyma od fatalnego kroku. Dobrze sobie zapamitajmy t rol starzejcego si ma stanu, kt�remu nawet najzacitsi przeciwnicy zagraniczni przyznawali prawdziw wielko. M�wili wprost, e trwoy ich nie urzd i potga materialna hetmana, ale jego umys i charakter.

Jesienny sejm 1592 roku odbywa si jednak pod presj uzbrojonych tum�w, kt�re ruszyy do Warszawy, aby bezporednio pilnowa tego, co si dzieje. Przeszed on do historii pod nazw „inkwizycyjnego". Posowie, cz senator�w i tamten tum prowadzili ledztwo przeciwko wasnemu monarsze, oskaronemu o zamiar przefrymarczenia korony Habsburgom. Przed piciu zaledwie laty nar�d wda si w wojn, byle tylko unikn tego, czym Zygmunt III zamierzy go teraz uszczliwi. Kr�l zdradzi poddanych, adne inne sowo tu nie pasuje. Mia za to otrzyma pienidze.

Nie nowina bya �wczesnym herbowym, zwaszcza najmoniejszym, wchodzi

140

w tajne porozumienia z obcymi i bra od nich zapat brzczc. Trudno ustali, czy nasza szlachta dodatnio odr�niaa si w tej mierze od zagranicznej, ale gorsza by pewnie nie moga. Spiski i przekupno stanowiy jednak zawsze grzech przeciwko tronowi. Teraz sam majestat zawieci budujcym przykadem.

„Zodziej ma wym�wk, jeli si sdzia dopuszcza kradziey" - napisa wsp�czesny Zygmuntowi Wiliam Szekspir.

Wystarczyo pi lat nowych rzd�w, by nasta kryzys zaufania, jakiego nigdy dotychczas Rzeczpospolita nie zaznaa. Sp�r dorany zaagodzono. Zamoyski detronizacji nie pragn, w roli bardzo zrcznego porednika wystpi nowy nuncjusz, Germanik Malaspina. Zygmunt przyzna si czciowo do winy, wyrazi al, przyrzek, e bez zgody stan�w nigdy do Szwecji nie wyjedzie. Burza przycicha, ale zdya ujemnym adunkiem potnie nabi akumulatory historyczne - m�zgi i serca ludzkie. Od zdrady monarszej i prowadzonej przez poddanych inkwizycji rozpoczyna si nowy rozdzia w dziejach wzajemnych odniesie tronu i narod�w Rzeczypospolitej. Kady wniosek wadzy rodzi od tej pory w obywatelach przede wszystkim podejrzliwo. Bodziec by tak dotkliwy i zy, e sprowokowa odruch ju bezwarunkowy nawet, bo dziedziczony przez pokolenia. Jesienne przeycia 1592 roku zapady w zbiorow podwiadomo.

Zygmunt zosta kr�lem, poniewa og� szlachty wierzy w jego szczero i dobr wol, udzieli mu kredytu moralnego. Trwonienie kapitau zaufania to samob�jstwo. Polityczne, czyli nieskoczenie straszniejsze od jednostkowego, bo odbijajce si na losach zbiorowoci.

Niech wikszoci szlachty do Habsburg�w nie wypywaa z pobudek personalnych ani nawet z nacjonalistycznych. Gdascy czy kr�lewieccy Niemcy wcale nie wzbudzali wtedy u nas odrazy. Kraj nie chcia si tylko rozsta ze sw samoistnoci, spa do rzdu prowincji cesarskiej. Zygmunt spiskowa przeciwko niepodlegoci. A powoano go na tron jako jej gwaranta. Wojn o to stoczono. Nie lada jakie powody wytworzyy uraz psychiczny.

Wkr�tce po sejmie nuncjusz doprowadzi do pozornej zgody kr�la z kanclerzem. Bya ona teraz monarsze bardzo potrzebna. W listopadzie umar Jan III, korona jego prawem dziedziczenia spadaa na syna. Unia personalna Rzeczypospolitej ze Szwecj nabieraa kontur�w rzeczywistych. Naleao teraz wyprawi si za morze i bero skandynawskie w do uj. Na razie wysa Zygmunt do swych przyszych poddanych ordzie, w kt�rym wyraa al, e przed kilku laty musia by porzuci ojczyzn. Uczyni to dla dobra Szwecji, aby Wawel nie dosta si carowi. Pragn te przy polsko-litewskiej pomocy

141

wymusi na Moskwie wygodny dla Sztokholmu pok�j.

Majowy sejm 1593 roku zgodzi si na wyjazd pana, lecz wzi od niego najwitsze zapewnienie powrotu najdalej za rok. Nie poprzestajc na tym, zatrzymano w Warszawie wieo narodzon kr�lewn Ann, kt�rej krucha os�bka stanowi miaa rkojmi lojalnoci rodzic�w. Powierzono niemowl opiece doywajcej swych dni Anny Jagiellonki. Stosunki pomidzy wadz a obywatelami naprawd weszy w now faz, skoro sowo monarsze nie wystarczao i trzeba byo bra tak zakadniczk.

Para kr�lewska dotara do Gdaska Wis i zatrzymaa si tam przez miesic. Zygmunt wysa do Torunia i Elblga rozkazy przywracajce katolikom po jednym kociele w kadym z tych miast, a biskup kujawski, Rozraewski, rozpocz starania o odjcie ewangelikom najwikszej wityni nad Motaw, tej pod wezwaniem Najwitszej Marii Panny. Napicie wyadowao si w rozruchach. Jaki nazbyt przejty wanoci wasnej osoby dworzanin ci szabl drnika, kt�ry go potrci. Po polskiej stronie pado okoo dwudziestu trup�w, po gdaskiej kilka, nie liczc rannych. Kule z rusznic potrzaskay okna apartament�w kr�lewskich na pitrze Bramy Zielonej.

W Szwecji od razu zaczy si nieporozumienia, i to na tym samym tle co w Gdasku i Rzeczypospolitej. Zygmunt wszdzie wl�k za sob fanatyzm religijny oraz wyjtkowy talent prowokowania konflikt�w z krajowcami. Niedawny synod w Uppsali uzna luteranizm za jedyne wyznanie dopuszczalne w Szwecji, kandydat na kr�la da, aby koronacji dopeni nuncjusz papieski Germanik Malaspina, kt�ry r�wnie odby podr� morsk z Gdaska do Sztokholmu. On wanie sta si w Skandynawii g�wnym doradc Zygmunta, zaraz potem miejsca w asce paskiej brali sami Polacy. Nie zawiedli zaufania, udaremnili w Uppsali zamach stanu, ryzykujc beznadziejn walk szczupej garstki w obcym kraju. Na wiosn 1594 roku przyszo zreszt sprowadzi przez morze dodatkowe trzytysiczne posiki polskie, kt�rych obecno umacniaa pozycj Szweda w jego wasnej ojczynie.

Zygmunt przesta si upiera, kiedy duchowni doradcy wyjanili mu, e poczynione w danym pooeniu ustpstwa nie zobowi moralnie prawowiernego monarchy. Nie zaniky - jak wida - pogldy, kt�re przed dwustu blisko laty zwalcza na soborze konstancjaskim rektor Akademii Krakowskiej, Pawe Wodkowic z Brudzenia. Ani w redniowieczu, ani w dobie kontrreformacji, ani - bdmy szczerzy - za dni naszych nie brakowao takich, co uwaali prawa i ustroje wszelkich innowierc�w za nielegalne z natury.

Koronacji pary monarszej dokona duchowny protestancki, Szwecja i Rzeczpospolita zyskay wsp�lnego kr�la. �wczesny poziom cywilizacji technicznej

142

wprost uniemoliwia skuteczne rzdzenie poprzez morze, a Zygmunt musia wraca nad Wis. Regencj obj w Sztokholmie jego stryj, wsp�zawodnik i wr�g, ksi Karol Sudermaski. To on szykowa w Uppsali zamach na siostrzeca, lecz musia da spok�j, zaskoczony przez zbrojne pogotowie polskie, kt�re jego samego dostao w rce. Po takim dowiadczeniu streci Karol sw�j dorany program w skierowanym do przyjaci� nakazie: „Siedcie spokojnie, dop�ki kr�l nie wyjedzie."

Bawic w Szwecji musia si Zygmunt zetkn ze sw dawn narzeczon, Krystyn z Holsztynu. On polubi Austriaczk w maju 1592 roku, ona w trzy miesice p�niej wysza za Karola Sudermaskiego. Historycy, kt�rym pogarda dla rzeczywistoci ludzkiej nie wydaje si prawidem nauki, odnajduj w postpkach Krystyny znamiona zemsty osobistej. Kiedy Zygmunt opuszcza Szwecj po koronacji, ksina bya w ciy. 19 grudnia 1594 roku urodzia syna, obdarzonego na chrzcie imionami Gustawa Adolfa, kt�rych pomin nie noe adna opowie o historii powszechnej XVII stulecia. Dziki jego geniuszowi wojennemu Uppsala, scena miaych wystpie zaogi polskiej, miaa si w niedalekiej przyszoci wzbogaci o ksigozbi�r Mikoaja Kopernika. Wiedza przyrodnicza nie wyklina mniemania, e pasje kobiety ciarnej mog si przyczyni do uksztatowania cech jej podu. Kady dobry dow�dca musi przynie na wiat wrodzon zacieko, predyspozycj do dziaa zaczepnych. Tym si midzy innymi odr�nia od pustelnika.

Zygmunt zrobiby stanowczo lepiej, gdyby w sprawie matrymonialnej upar si na dobre. Zerwanie zarczyn z Krystyn stworzyo puapk losu. Nikt jednak nie odpowiada za nieprzewidzialne.

Wiozce orszak kr�lewski okrty zawiny do Pucka. Ledwie Zygmunt zdy do Krakowa, a ju doszed go list Zamoyskiego, zawierajcy wiadomoci o pooeniu i plany bardzo rozlege, bo sigajce a Krymu. Sprawy poudnia i poudniowego wschodu skomplikoway si niezwykle, cesarz wojowa z sutanem, podburza Kozak�w, pragnc sprowokowa Turk�w do uderzenia na Polsk, w rym samym kierunku dziaaa i tajna dyplomacja papieska.

Najbliszy sejm zosta w drodze wyjtku zwoany do Krakowa, na co bardzo aliy si Wielkopolska i Litwa, kt�re wolay jedzi bliej swych pieleszy - do Warszawy. Pertraktacje o powszechn lig chrzecijask nie doprowadziy, oczywicie, do niczego, bo kady dba o wasne tylko interesy. Wobec niebezpiecznej sytuacji sejm nie poskpi podatk�w ani uchway o piechocie, nawet o kawalerii wybranieckiej, lecz realnych korzyci niezbyt wiele std wyniko. Zgrzybiay prymas Karnkowski nie przestawa psu szyk�w hetmanowi,

143

a to w myl swej niezomnej zasady zwalczania kadego, kto go przerasta. Zawistny, niestay i zmienny staruszek doni, kt�ra namacia dw�ch monarch�w polskich, uj teraz pi�ro gsie i spodzi broszur pod tytuem Festina lente — Spiesz si powoli. Wezwanie skierowane byo do podatnik�w i odnioso skutek. Dostojestwo i wpywy autora znaczyy, jego protekcja chronia. On sam za sta poza odpowiedzialnoci, a wic ponad prawem. Taka pozycja nie tylko prymasa... anioa by zdemoralizowaa.

Kasa pastwowa wiecia pustkami, kiedy doszo do jednego z najmielszych wystpie zaczepnych Rzeczypospolitej.

Plany dotyczce Krymu przyszo odoy, by nie wywoa wojny od strony doranie niepodanej. Szczupe, lecz doborowe oddziay przebrny Dniestr i pod dow�dztwem samego Zamoyskiego ruszyy na poudnie, w ziemie dzisiejszej Rumunii.

Wystpienie owo spowodowa ten sam mniej wicej mechanizm mylenia politycznego, kt�ry zmusi ongi Francj do przekroczenia Alp i wdania si w wojny woskie. Nie mona byo pozwoli na radykaln, a niekorzystn dla pastwa zmian r�wnowagi. Zamoyski mia ponad Dniestrem nader rozlege posiadoci, to on zaoy miasto Szarogr�d, odbudowa i umocni wsawiony przez Trylogi Raszk�w. Jednake nie mona jego dziaa na zewntrz uwaa za przejaw podliwoci magnata kresowego. M�g zabezpiecza swe woci nie chadzajc do Jass, na rozszerzanie ich mia do miejsca w Rzeczypospolitej. Panowie litewscy nie zamierzali wyrzeka si Kiejdan czy Niewiea, ale Wielkie uki ich nie nciy, spod Pskowa odeszli w chwili krytycznej. Posiadacze intensywnie zagospodarowywanych latyfundi�w kresowych bywali raczej niechtni wojnom, kt�re atwo mog wszak zniszczy ziemie pooone po obydwu stronach granicy. A zwaszcza ju, jeli si ma do czynienia z przeciwnikiem tak ruchliwym, jak Tatarzy.

Interesy klasowe zalecay bezruch, pastwowe wzyway do czyn�w.

Zanioso si pod�wczas na zjednoczenie ziem dzisiejszej Rumunii pod protektoratem cesarza Rudolfa lub sutana Murada. Rzeczpospolia, wtrcia si, aby: albo dokona tego pod wasnym, albo wcieli cz owych terytori�w. Z natchnienia wiedeskiego dziaali trzej ludzie, wieo obdarzeni tytuami ksit Rzeszy Niemieckiej: wadca Siedmiogrodu, bratanek Stefana I, Zygmunt Batory, hospodar Multan, Micha Waleczny, i Aron modawski (zastpiony rycho przez Stefana Rozwana). Siy polskie wprowadziy do zdewastowanych Jass Jeremiego Mohi, spokrewnionego z Potockimi i obdarzonego naszym szlachectwem. Schroni si on niegdy przed Turkami w granice Rzeczypospolitej, teraz powraca do kraju swego pochodzenia. Postawiono mu wymowne warunki.

144

Jeeli ewentualna koalicja chrzecijaska rozbije w przyszoci Turk�w - Modawia stanie si zwyczajnym wojew�dztwem polskim. Jeli za pok�j z sutanem przetrwa, Mohia rzdzi bdzie jak dotychczasowi hospodarowie, ale pod zwierzchnictwem kr�la. Akcja Zamoyskiego miaa wic zabezpieczy Rzeczpospolit zar�wno od strony Wiednia, jak Stambuu, bya ryzykowna, lecz moga przynie zysk wyrany.

Na razie zbliay si due oddziay tatarskie dowodzone przez samego Ghasi Gireja i wsparte przez Turk�w. Siedmiotysiczny korpus polski stan wr�d okolonej wzg�rzami r�wniny, obwarowa si nadzwyczaj silnie i przyj bitw. Zgodnie z rozkazem wodza rotmistrze hamowali temperamenty i nie dawali si odcign od okop�w w szersze pole, na co wanie Tatarzy czekali niecierpliwie. Walki trway dwa dni, janczar zastrzeli konia pod Zamoyskim, atakujcy ponieli do znaczne straty, po czym obie strony wymieniy zakadnik�w i rozpoczy ukady. Wynik ich by duym naszym sukcesem. Chan zobowiza si w przecigu trzech dni ustpi z Modawii, uzna Jeremiego Mohi za jej hospodara i obieca wyjedna potwierdzenie tego przez sutana.

Miejscowo, w kt�rej Zamoyski odni�s tak znaczne, przede wszystkim polityczne zwycistwo, nazywaa si Cecora. Pod rozkazami kanclerza suy i wraz z nim, dajc przykad szeregowym, wasnorcznie sypa way hetman polny koronny, Stanisaw �kiewski.

Odbyo si to w padzierniku i nie przemin jeszcze rok 1595, a Jeremi Mohia, nowy podwadny Rzeczypospolitej, dozna kolejnego powodzenia. Korzystajc ze sabej pomocy polskiej pod Wojciechem Chaskim i Janem Potockim pobi, pojma i zgodnie z miejscowymi obyczajami wbi na pal wsp�zawodnika, Stefana Rozwana, kt�rego popiera Zygmunt Batory i stojcy za nim cesarz.

Wkroczenie Rzeczypospolitej do Modawii wywoao due niezadowolenie w Wiedniu i w Rzymie. Oskarano j nawet o dziaanie na korzy mahometan. Interesy Habsburg�w zawsze mogy si wygodnie osoni paszczem ideologii.

Rok nastpny - 1595- widzia na Ukrainie rozpraw z powstaniem Szymona Seweryna Nalewajki. Kiedy �kiewski pokona Kozak�w i zmusi ich do kapitulacji, znalaz w obozie przysane przez cesarza Rudolfa II chorgwie, trby honorowe i dziaa. Bunt Nalewajki by protestem przeciwko panujcym stosunkom, lecz r�wnie inspirowan z zewntrz dywersj. Wiede odpaca za Modawi.

145

Ostatnie dziesiciolecie XVI wieku wysuno na sam prz�d sceny pastwowej kwesti Ukrainy.

Dzieje nasze nie syszay bardziej obdnego sloganu politycznego ni ten o „Polsce od morza do morza". Ale to czasy p�niejsze ponosz odpowiedzialno za narodziny monstrum pojciowego. Zmary w roku 1599 ksidz J�zef Wereszczyski, katolicki biskup Kijowa, jako „prawy milonik Rzeczypospolitej" pisa bez ogr�dek o Ukrainie, „kt�ra jest dusza i szersza anieli Polska Maa i Wielka", a drukowa to bez najmniejszych przeszk�d w stoecznym miecie Krakowie, u mistrza Andrzeja Piotrkowczyka.

Ton ukraiski na wylot przepaja Mari i Beniowskiego, lecz kultura nasza mogaby si z powodzeniem obej bez malowide, przedstawiajcych psy, konie i zagoczyk�w w stepie. Wadanie ziemiami Ukrainy przynioso wielu polskim rodom arystokratycznym wywyszenie, pastwu polskiemu wyczne klski. Dlatego e zbyt p�no i pod przymusem dopiero uznano Ksistwo Ruskie za odrbn i r�wn Koronie oraz Litwie cz skadow federacji.

Zgodnie z europejskimi przecitnymi rozwijajc si histori Rusi poudniowej wykoleio uderzenie z Azji - najazd Mongo�w, kt�rym - jak na ironi nadano p�niej nazw przez nich samych wytpionego plemienia Tatar�w. Wspaniao Kijowa wzbudzia ongi podziw w Niemcach, informatorach Thietmara, kronikarza i biskupa. Uczony m zdy uwieczni pi�rem wiee sensacje, zanim zmar w roku 1018. A w drugiej poowie XIII stulecia ywi na Naddnieprzu zazdrocili — jak zapisano - spokoju umarym.

Najpierw Litwa, a po unii lubelskiej Korona wadaa obszarem, kt�ry zgodnie z logik tak zwanej geopolityki - powinien by stanowi suwerenne pastwo i rol t gra w przeszoci z powodzeniem. T bardzo prost prawd naleao przypomnie na samym pocztku powieconych Ukrainie rozwaa, bo tylko ona stanowi moe drogowskaz w pltaninie wypadk�w. Polska obja w administracyjne i polityczne posiadanie kraj spustoszyy, sama wtoczya wie krew w jego wysuszone arterie i wesp� z Litw nadajc prawa, nie zdoaa rozwiza kwestii wynikych z ukraiskiego zmartwychwstania. Zachodziy bowiem zjawiska, kt�re czyniy zadanie niemal niewykonalnym.

Czytao si nieraz w przeszoci, czyta i za dni naszych do uproszczone wywody na temat „zasug puga polskiego" w tamtych stronach. Dawniej si je sawio, a teraz pisze, e chop ruski ora rol polskiego pana i na tym polega miaa istota sprawy.

146

W rzeczywistoci bywao czsto wrcz przeciwnie parobek by Polakiem, pan Ukraicem.

Za czas�w litewskiego zwierzchnictwa tylko Woy i Podole naprawd yy, na pozostaych poaciach kraju, jeli si spotykao czowieka, to takiego, co wada dobrze nie sierpem, lecz arkanem. Z ostatnich lat panowania Zygmunta Augusta pochodz wstrzsajce opisy urodzajnych, a ku Czarnemu Morzu cigncych si przestrzeni, kt�re „dzikiego pola wystawuj posta". Unia lubelska przyczya ca Kijowszczyzn do ludnej Korony. Na poudniowym wschodzie paszczyzna wygldaa cokolwiek inaczej ni w okolicach Poznania, Sandomierza czy Krakowa. Dziedzic dawa osadnikom swobod na lat dwadziecia, niekiedy na okres w dw�jnas�b dugi, znca ich do siebie, zaprasza przez specjalnych wysac�w. By do potny, by kpi ze skierowanych przeciwko zbiegostwu chop�w ustaw, kt�rych dziesitki uchwaliy sejmy ju w stuleciu XVI.

Ucieczka stanowi czsto akt odwagi. Ryzyko przenosi- w nieznane a niebezpieczne strony podejmuj najdzielniejsi, kt�ra to regua dotyczy zar�wno wyprawy statku „Mayflower" przez Atlantyk, jak i kolonizacji Ukrainy. Liczne wsie i miasteczka w Polsce rdzennej wyzbyway si obywateli, tych co bardziej rzutkich i przedsibiorczych. Pustoszay cae poacie Korony, Anna Jagiellonka gorzko si martwia o przyszo swych rozlegych woci mazowieckich. Dawno ju temu nazwano to wszystko ,,wielk ofiar", i susznie. Teza o kolonialnej eksploatacji Ukrainy przez Polsk wyglda nieco dziwnie, skoro Korona zainwestowaa w Ru to, co najcenniejsze - ludzi. Tysice uchodc�w z Nadwila przestao by Polakami raz na zawsze. U schyku XVI wieku caa Rzeczpospolita liczya mniej ni osiem milion�w mieszkac�w.

Administracja sabo wykonywaa pod�wczas swoje powinnoci, ale dziedzicowi- przysugiwao prawo cigania zbiegych poddanych. Chop zanurza si wic w stepy i obcy lud, zmienia imi i wiar, przyswaja jzyk. Bra na si now posta, sob samym i potomkami wzbogaca „nar�d ruski wszystek", kt�re to sowa wygosi mia w niedalekiej przyszoci Bohdan Chmielnicki, zapowiadajc nowe porzdki ,,a po Lublin, po Krak�w". Rzeczpospolita nikogo przymusowo nie polonizowaa, a zachodzce w jej organizmie procesy wzmagay prno narod�w sfederowanych z polskim. I dlatego wanie zostawia nam spadek, kt�rego wartoci poj nie mogli gosiciele nacjonalizmu. Micha Bobrzyski powiedzia o nim ostateczn prawd, zwc go „zaparciem si i zaprzeczeniem caej naszej historii wiekowej pracy".

Ale nie sama tylko obawa przed apaczami i ch przystosowania si rycho przeistaczay Polaka w Rusina. Dokonywaa r�wnie podboj�w wielka sia przycigania,

147

cechujca ludow kultur ukraisk. Ta sama, kt�ra dzisiaj dokonuje dziw�w... w Kanadzie. Wielu emigrant�w polskich zmienia tam narodowo, umieszcza si jednak nie w rzdzie Anglik�w czy Francuz�w, lecz Ukraic�w.

P�no, bo dopiero w dobrze ju zaawansowanym stuleciu XVII, rozpocz dziaalno archimandryta awry Peczerskiej i metropolita, Piotr Mohia (bratanek hospodara Jeremiego). Zaoone przeze Kolegium Kijowskie z czasem, ale, niestety, stanowczo poniewczasie, otrzymao godno Akademii. Na razie szaro i nader mizernie wygldao pimiennictwo ruskie i caa kultura cenna dla tych warstw, kt�re prawo stawiao na r�wni z bieg w r�nych mowach - Kochanowskich, Orzechowskich i Modrzewskich wr�d siebie majc - szlacht polsk. Ale nad Dniepr przybywali tumnie z zachodu nie ci wcale, do kt�rych skierowywa swe kazania Piotr Skarga. Najuczesze traktaty spisane w jzyku cerkiewno-sowiaskim nie przem�wiyby do chopa, na pewno zdobywaa go dla siebie cudowna pie ukraiska. Nie tylko jego... Ton ukraiski przepoi liczne dziea poezji polskiej, a z prozy te przede wszystkim stronice Trylogii, kt�re i bez rym�w oraz melodii opiewaj pikno Dzikich P�l.

Inspektor Jaczmieniew z Syzyfowych prac wybaczy nauczycielowi ca jego nieudolno stwierdziwszy, e tpy pedagog nauczy jednak dzieci polskie piewa po rosyjsku. Nie sama tylko dza kariery, strach i korupcja wynaradawiaj ludzi. Magnesy i bodce natury estetycznej i w og�le psychicznej osigaj to samo nie poniajc, a o wiele skuteczniej.

Wr�d przechodzcych na stron polskoci i acistwa pan�w ruskich bywali tacy, co w testamentach pisali, e przyjwszy Ostatnie Namaszczenie z rk kapana katolickiego chc po zgonie lee w cerkwiach. Nie maj moe zupenej racji ci, kt�rzy pragn wykreli z literatury wytarty rzekomo rzeczownik „urok". Trudno go zastpi, bo wywodzi si on z dziedziny odczu irracjonalnych, z nazwy i natury czarodziejskich. Rzuca urok... zauroczy... Kraj nad Dnieprem, jego winiami kwitnce cmentarze, poczerniae ikony sobor�w posiady t tajemn umiejtno w peni.

W roku 1590 sejm odda na wasno kniaziom Winiowieckim niezmierne „pustynie", cignce si na Zadnieprzu po obu brzegach rzeki Suy. Pozwoli ponadto zaokrgli je o przylegoci, a zawadiacki ksi Adam dopatrzy si takowych w szerokim pasie step�w, przez kt�re przebiegaa nigdy dokadnie nie wyznaczona granica z Wielkim Ksistwem Moskiewskim. Janusz Ostrogski, katolik od bardzo niedawna, waciciel setki miast i zamk�w oraz tysica kilkuset wsi na Woyniu, od roku 1593 kasztelan krakowski, otrzyma z hojnej

148

rki monarszej i sejmowej samo czarnoziemne serce Ukrainy - starostwa biaocerkiewskie, bohusawskie, bracawskie, czerkaskie, korsuskie i perejasawskie. Zosta najpierwszym panem w Rzeczypospolitej... do czasu a Winiowieccy nie wzmogli si jeszcze bardziej. Sejm litewski m�g by dokonywa takich samych darowizn i przed uni lubelsk, ale nie zabiegano o nie, bo co komu przyjdzie z nie zamieszkanej ziemi. Lud Korony Polskiej sta si tym czynnikiem, kt�ry podni�s w cenie rol ukraisk. Spor�d niego pochodzio bardzo wielu jej oraczy.

Podatki z Rusi naleao uiszcza skarbowi koronnemu. Ksi Konstanty Ostrogski - rodzic Janusza - bahoczestywy, majestatyczny starzec z brod po kolana winien by pastwu astronomiczn sum, a nie paci ani grosza. Nowoczesne pojcie eksploatacji jest do mao przydatne dla zobrazowania stosunk�w czcych Polsk i Ukrain. Bo i szczuplutkie wojsko koronne miao lee na poudniowym wschodzie, kt�ry zasaniao od Tatar�w, przeznaczon za na jego utrzymanie „kwart" wnosiy i nadwilaskie kr�lewszczyzny. Pienidze, cignite z Maopolski na przykad, wydawao si wic nie tylko w Krakowie, lecz take, a niekiedy przede wszystkim na Ukrainie. Termin „wyzysk" jako nie bardzo tu pasuje. Prawd powiedziawszy, mamy raczej do czynienia z rozpraszaniem si Polski rdzennej na obszarach ogromnych, a we wszelkim wzgldzie potrzebujcych pomocy. Czyli ze zjawiskiem charakteryzujcym jej dzieje od czasu zwizku z Litw, pani rozlegego i pustawego wschodu.

Zawrotne kariery zaczli robi na Ukrainie take Polacy prawdziwi - Zamoyscy, Koniecpolscy, Potoccy i caa plejada pomniejszych. Ale i w ich wociach nie tylko ukraiskie donie dzieryy cepigi pug�w. Wysannikom owych pan�w atwiej moe nawet byo przywabia pod Bracaw poddanych uboszych ssiad�w znad Pilicy. Duej roboty organizacyjnej i gospodarskiej dokona na lewym brzegu Dniestru kanclerz Jan. A gdyby ten sam wysiek musia by dokonany w wskich granicach Korony? Gdyby jedna droga do wywyszenia wioda przez intensywn prac w Polsce rdzennej! Moe by ona caa upodobnia si wtedy do piknego Zamocia.

�smy tom Sownika Biograficznego przyni�s artyku Kazimierza Lepszego o wojewodzie ruskim Stanisawie Golskim herbu Rola, kt�ry chodzi wraz z Zamoyskim pod Cecor, potem posowa do Turcji, by przypiecztowa osignicia wyprawy. onaty z Buczack, a po jej zgonie z Potock, doszed pan Golski do znacznej fortuny. Zwiedzi Angli, Francj, Hiszpani, Wochy i napisa o tym „bardzo interesujcy diariusz", kt�ry przez trzysta lat nie doczekawszy si dobrodziejstwa druku spon w Warszawie podczas Powstania.

149

Caa dziaalno publiczna wojewody staa pod znakiem zdyscyplinowania i kultury politycznej. Przy kr�lu, przeciwko rokoszanom, zaraz potem przeciwko Winiowieckiemu i wasnemu szwagrowi, kt�rzy po sobiepasku pocignli do Modawii! Stanisaw Golski pochodzi z Kujaw, zalicza si na Ukrainie do elementu napywowego. Wielkopolaninem r�wnie by pierwowz�r bohatera Ogniem i mieczem, Jan Skrzetuski, obywatel cnoty do uomnej, ale onierz znakomity.

Rzutcy ci mowie nie znajdowali pola do popisu w ojcowinie. Interesowali si Tehini i Czarnym Ostrowem, bo szlaki polityczne wiodce z Poznania do Koobrzega traw zarastay i „przeszy po nich zapomnienia pugi".

Ziciy si r�wnie sowa innego poety, zanim je napisano: „Jeden tylko, jeden cud, z polsk szlacht polski lud"... ruszy tumnie na Ukrain i dopom�g jej z martwych powsta, bo sam si przetworzy w Ukraic�w. Dorobek jego nie tylko pastwu nie dopom�g, ale wzmocni jedn z g�wnych si antypolskich. Gdyby poprzednio, w przecigu trzech wierci stulecia, nie pyny z Korony nad Dniepr obfite potoki ludzkie, Bohdan Chmielnicki nie zgromadziby a tylu puk�w powstaczych. A nie potrzebowaby wcale tego czyni, gdyby czynniki rzdzce stany na wysokoci zadania i spraw Ukrainy rozwizay w spos�b politycznie rozumny.

Poszukujc g�wnego winowajcy trzeba si way na tez, kt�ra brzmi jak blunierstwo. Nieszczcie spowodoway ogromne podboje kultury polskiej. To ona zabraa Ukrainie jej naturalnych przyw�dc�w, oszczdzajc nieliczne wyjtki. W Lachy zapisaa ludzi powoanych do odegrania tej samej roli historycznej, jak na Litwie speniy rody Radziwi�w, Sapieh�w, Chodkiewicz�w.

Jedmy do Krakowa i obejrzyjmy sobie u Dominikan�w mauzoleum ostatniego pokolenia Zbaraskich. Ono nam wystarczy za skr�t prawdziwej historii.

Urodzeni pod Krzemiecem i w kociele katolickim ochrzczeni ksita Jerzy i Krzysztof wynieli si z ojcowizny zar�wno ciaem, jak duchem. Czar Ukrainy, skuwajcy ich ojc�w, do nich przystpu ju nie mia. Sposzya go magia jeszcze bardziej potna. Korona Polska wraz ze wszystkimi dobrami swej kultury bya tylko pomostem dla obu modych pan�w, kt�rzy tak poznali Zach�d i tak nim nasikli, e z lekcewaeniem spogldali p�niej na herbow bra nadwilask. Na to jej pokolenie, kt�re pamitao albo i znao Jana Kochanowskiego! Obaj Zbarascy we Francji powzili niech do jezuit�w, a zraeni potem do reszty intryganckim talentem ojca Pakosza, jak mogli, tak zwalczali kompanion�w Piotra Skargi. Ale mowy jego syszeli. Czyme m�g ich nci

150

wiat prawosawny, gdzie dopiero zaczynano gosi po cerkwiach kazania, poprzednio bowiem czytano parafianom cigle jedne i te same pouczenia z kartki, „aby lud nie zastanawia si nad tajemnicami wiary, lecz lepo wierzy".

Ksita Jerzy i Krzysztof wynieli si zatem z Ukrainy. Nabyli luksusow kamienic na rogu Rynku G�wnego i ulicy Brackiej w Krakowie (oznaczon dzi numerem dwudziestym), w Solcu, Pilicy i Koskowoli kazali sobie pobudowa renesansowe paace, otoczy je ogrodami urzdzonymi na wosk mod. Po zgonie spoczli w kociele zakonu kaznodziejskiego, gdzie Antoni i Andrzej Castelli wykonali ich nagrobki.

W chwili wybuchu powstania Chmielnickiego jeden tylko potentat ukraiskiego pochodzenia stale rezydowa w ojcowinie. By nim Jeremi Winiowiecki. Ale i ten do cerkwi nie chadza, wyznawa bowiem katolicyzm... ogaszany przez patriarch moskiewskiego za „najgorsz z herezji".

Pyny przez Rzeczpospolit prdy migracyjne o sprzecznych kierunkach. Magnat ukraiski cign na zach�d, chop polski na wsch�d. Drugi z tych prd�w by do masowy, pierwszy elitarny, lecz za to powszechny. Do czysta niemal zmyte zostao najwysze pitro Rusi.

Przez p�tora stulecia prawosawie nie tracio u nas wyznawc�w, aczkolwiek a po rok 1563 pene przywileje polityczne przysugiway w Wielkim Ksistwie Litewskim tylko acinnikom. Naleaoby si wic spodziewa, e nadane przez Zygmunta Augusta r�wnouprawnienie ju na zawsze utrwali cerkiewny stan posiadania. Nic podobnego si nie stao, mniej wicej wtedy wanie zacz si on kurczy.

Nie naley w nacjonalistycznie uproszczony, to znaczy naszym czasom waciwy spos�b rozumie twierdzenia o podbojach kultury polskiej. Moc zdobywcz natchny j nie tyle chwalebne talenta lechickie, co wielkie europejskie prdy umysowe - Renesans i reformacja. W naszym regionie kontynentu wystpiy one w polskiej wersji czy mutacji, na tym polega tajemnica. Do pomnoenia szlachty piastowej przyczynili si niechccy Marcin Luter oraz Jan Kalwin, bo faktem jest, e prawosawie zaczo najpierw traci wiernych na rzecz wyzna reformowanych. Zmiana religii stanowia krok wstpny ku metamorfozie narodowej. Tak to z reguy pojmowa i znacznie ostrzej wyraa sam lud prawosawny.

J�zef Wereszczyski zosta katolikiem w spos�b niecodzienny. Mia dw�ch wuj�w powiconych subie Boej - schizmatyka oraz papist. Ten ostatni wykaza energi i zaraz po narodzinach siostrzeca ochrzci go po rzymsku, wbrew woli jego greckich rodzic�w. Gorzkie byo dziecistwo przyszego biskupa Kijowa,

151

bo najblisi odstrychnli si od „biesowego Lacha".

Lud ruski czci pami zwycizcy spod Orszy, hetmana Konstantego Ostrogskiego, kt�ry spocz po zgonie w awrze Peczerskiej. Wierno wobec kr�la krakowskiego uznawa, odstpstw od wiary nie przebacza. Szacunek wzgldem prawosawia, opieka nad nim mogy tylko wzmocni Rzeczpospolit. Gdyby Cerkiew miaa do siy wewntrznej, by rozkwitn kulturalnie w jej granicach na wz�r innych wyzna!

aciska Polska, a z ni razem Litwa wrzay od nowoci, Ru greck ogarnia letarg. Gdy przesili si ju i zacz schodzi z pola Renesans, nie powstaa pr�nia. Do Jarosawia, Przemyla, Ostroga i Lwowa w najwczeniejszej fazie swych podboj�w wtargn od zachodu barok i bodaj jeszcze skuteczniej j dusze przywabia. Dynamiczny patos wypiera pryncypia umiaru, a teoria „zotego rodka" zawsze stanowia raczej egzotyk w atmosferze Dzikich P�l. Lepiej pasowa styl nowy, kt�ry nawet witym na otarzach kaza przybiera pozy wojownik�w. Ikony cerkiewne nie zmieniay wyrazu.

J�zefa Wereszczyskiego acistwo zaprowadzio nie tylko do senatu Rzeczypospolitej, dao mu r�wnie jedyn, nie istniejc w prawosawiu okazj rozwinicia talentu. Ksidz biskup okaza si oryginalnym i podnym pisarzem. Jego g�wne dzieo kapaskie yo przez trzy stulecia. Kazania albo wiczenia chrzecijaskie na osiemnacie niedziel... wznowiono po raz ostatni w roku 1854. Do rozmiowanych w wesoym yciu wsp�obywateli skierowany by utw�r pod tytuem: Gociniec pewny niepomiernym moczygbom a omierzym wydmikuflom wiata tego, do prawdziwego obaczenia a zbytk�w swych pohamowania. Sejm i sejmiki otrzymay Publik... przez list objanion, tak z strony fundowania szkoy rycerskiej synom koronnym na Ukrainie, jako te Krzyak�w wedug reguy maltaskiej, w ssiedztwie z pogany i z Moskw na wszystkim Zadnieprzu, dla snadniejszego ochronienia koronnego, od niebezpieczestwa wszelakiego. Dla papiea Sykstusa V poszed cenny traktat o wojnie z Turcj, peen wiadomoci o niej, a zalecajcy na wodza Jana Zamoyskiego.

acistwo zaiste otworzyo przed ksidzem J�zefem ogromne pole. Przesika tym acistwem, jego odmian wprost stanowica kultura polska okazaa si na Ukrainie jedynym prawdziwym zaborc. Uczynia „perekiczykami" jej magnat�w, kt�rzy jako prawosawni te zachowaliby miejsca w senacie i rozlege woci, ale nie chcieli by dalej przedstawicielami plebejskiej, nieruchawej szarzyzny.

Zachodziy na Ukrainie zjawiska, kt�rym nic zapobiec nie mogo, a wic

152

lece poza granicami odpowiedzialnoci ludzkiej. Kraj, zgodnie z logik geopolityki nadajcy si na suwerenne pastwo, utraci warstw przyw�dcz. Pozby si ludzi, kt�rzy mieli do siy materialnej i przywileju, by wymusi szacunek dla przyrodzonych praw Ksistwa Ruskiego, awansowa go na trzeci, r�wnorzdny czon federacji. By obok Ora i Pogoni oficjalnie umieci na pieczci i sztandarze pastwowym srebrnego Archanioa, kt�ry zdobi chorgiew wojew�dztwa kijowskiego tylko.

Niedugo przed uni lubelsk ksita Ostrogscy, Winiowieccy i Zbarascy o nic nikogo nie pytajc przesunli granice Wielkiego Ksistwa Litewskiego o trzy mile na zach�d, w gb nalecej do Korony Rusi Czerwonej. Zaokrglili w ten spos�b swe posiadoci o dwadziecia siedem wsi i miasteczek, tudzie o pidziesit trzy obfitujce w ryby stawy. Na przeomie XVI i XVII wieku dobra Zbaraskich zajmoway powierzchni kilkuset mil kwadratowych, r�wnay si wic obszarem udzielnym pastewkom Rzeszy Niemieckiej. Knia Adam Winiowiecki wznosi prywatne grody na ziemiach, kt�re uwaa za sw wasno car Moskwy!

Magnaci ukraiscy stanowili potg, jakiej w og�le nie byo w Koronie. Jeeli kto ponosi odpowiedzialno za nieposuszestwo wobec wezwania historii, to oni wanie. Ludzie, kt�rzy w najbardziej brutalny spos�b wymuszali poytki rodowe i okazali si niezdolni do mylenia kategoriami politycznymi. Midzy nimi a takim Zamoyskim r�nica niebotyczna. Do Radziwi�w te im byo daleko.

Litwa zwizaa si z Polsk jako sformowane pastwo, nawyke do dziaania na wasny rachunek, ona daa dynasti. Byy to okolicznoci niezmiernie istotne. Tamtejsi wielmoe i po unii nie zatracili umiejtnoci troszczenia si o litewsk zbiorowo. Grzeszyli w tej mierze raczej przesad, nie umieli ogarnia interes�w caoci szerszej, ale w abnegacj narodow nie popadli.

Znowu si okazuje, e rozstrzyga sytuacja historyczna, a nie spoeczna. Panowie ukraiscy byli towarzyszami klasowymi Radziwi�w i przerastali ich zasobami materialnymi. Zachowali si za cakiem inaczej.

W roku 1587 Litwa nie uczestniczya w wojnie z Maksymilianem. Grono jej senator�w przybyo do Krakowa i wysao za pukami Zamoyskiego odpowiedni ilo szlachcic�w, kac im rozstawi si w acuch sztafety konnej. Wskutek tego wiadomo o zwycistwie pod Byczyn dosza do nich o trzy dni wczeniej ni do kr�la. Litwini wyzyskali jego niewiadomo, zawierajc korzystny dla siebie ukad. Uznali koronacj Zygmunta III, otrzymali za obietnic zatwierdzenia pokoju z Moskw, kt�ry zawarli niedawno na wasn rk, oraz zgod na r�wny z Koron podzia godnoci w Inflantach. Zamoyski

153

odmawia im tego poprzednio, pragnc zagarn cay zysk dla strony polskiej. Odeszlicie spod Pskowa - powtarza - a mymy wytrwali.

Wbrew opinii dziejopisarzy, kt�rzy uparcie pomawiaj uni lubelsk o skasowanie odrbnoci Litwy, wewntrz Rzeczypospolitej nadal w najlepsze trwaa polityka midzynarodowa. Zabrako, niestety, podobnych - to znaczy w granicach rozsdku utrzymanych - dziaa na korzy Rusi, Ukrainy. Nikt si na razie nie upomina o uznanie jej za podmiot polityczny, a gos taki podnie mogli wycznie Ukraicy. Krak�w nawyk do kompromis�w z Wilnem, zawieraby je i z Kijowem.

Z czasem jako rzecznik narodowoci ukraiskiej wystpia Sicz Zaporoska. Z t chwil wze przesta si nadawa do rozwizania. Pastwo �wczesne stanowe i magnackie! - mogoby go tylko porba szabl, a strzpy spali.

M�wmy o samych faktach! Rosja carska, w kt�rej granicach znajdowa si cay bieg Dniepru, a do Rewolucji Padziernikowej liczya jedenacie wojsk kozackich: doskie, astrachaskie, orenburskie, uralskie, kubaskie, twerskie, syberyjskie, ussuryjskie, zabajkalskie, amurskie i siedmiorzeckie. Nie byo tylko Wojska Zaporoskiego, czyli tego, kt�re rozkwito najwczeniej, najbujniej i miao wasn wielk histori. W roku 1709 puki Piotra I zdradziecko zdobywszy Sicz rozstrzelay na miejscu wikszo wzitych do niewoli Kozak�w. Reszta jec�w posza na Sybir. W roku 1775 Katarzyna II kazaa doszcztnie zburzy, z ziemi zr�wna, Now Sicz, mieszkac�w jej przesiedli w odlege strony, zabronia wymienia nazw Zaporoa. Brakuje podstaw do oskarania samej tylko Polski o nieumiejtno adzenia z Kozakami. Chyba e rozstrzeliwania i zsyki zechce kto adem mianowa...

Powody tragedii mona wyjani, ale trzeba w tym celu raz na zawsze przesta uwaa Kozak�w za marnotrawnych, zbkanych syn�w jednej, bd drugiej strony, Polski czy Rosji. Sicz Zaporoska bya embrionem pastwa. W Rzeczypospolitej nie zdoa si on rozwin w r�wnouprawniony skadnik federacji, potrzebne po temu postanowienia o charakterze konstytucyjnym powzito za p�no. Carat zniszczy �w zarodek, bo nie m�g si pogodzi z samym jego istnieniem.

G�wne atrybuty suwerennoci to swoboda w dziedzinie stanowienia lub zmiany ustroju wewntrznego oraz mono prowadzenia polityki midzynarodowej wedle wasnej woli. I jedno, i drugie Sicz sobie przysdzaa, uprawiaa bez ceremonii. Podlegaa kr�lowi w spos�b formalny, widziaa w nim suzerena, czcia go nawet, ale nie chciaa przyjmowa norm narzucanych przez sejm, w kt�rym wszak nie byo jej reprezentant�w. Kozaczyzna rozrosa si w zhierarchizowane spoeczestwo - wbrew pogldowi polskiego statysty XVII wieku:

154

„Krzepki ten nar�d skada si z wieniak�w, wicej wprawnych do broni ni do puga." Nie zamierzaa podporzdkowa si ustawie, uznajcej j za „w chopy obr�cone poddastwo".

Zygzaki polityczne przyw�dc�w kozackich - poddajcych si raz Turcji, to zn�w Rzeczypospolitej czy Moskwie - nie tylko zrozumie, spamita nieraz trudno. Mona im zarzuca brak konsekwencji, susznie stwierdza prymitywizm. Nie zmieni to postaci samej istoty rzeczy. Ci ludzie traktowali i wizali si z ociennymi potencjami, dziaajc jako wybrani dzieryciele wadzy, kt�ra na wypadek wyprawy wojennej stawaa si absolutna. Byo to zjawisko jakociowo odmienne od najzuchwalszych nawet przedsiwzi magnackich.

Istnia na Niu czynnik wadzy, kt�rej r�dem bya wola i decyzja bractwa siczowego, reprezentanta i nadziei Ukrainy, a nie osobisty majtek hetmana. Wystpowaa zatem okoliczno z rzdu si pastwotw�rczych.

Pierwsz Sicz zaoy Dymitr Winiowiecki. Kozaczyzna wczenie uzyskaa rozgos, skoro Jan de Montluc na jej rachunek czarowa m�g szlacht. Henryk zbuduje okrty - prawi - kt�re, obsadzone waszym Kozactwem, dziw�w na Batyku doka. W XVI wieku magnaci ukraiscy chadzali czasem rka w rk z moojcami. Protektorami ich bywali Zbarascy i Ostrogscy. Po napadzie Niowc�w na Oczak�w Stefan I wysa do nich na ledztwo szlachcica Gbockiego, kt�ry przypaci niebezpieczn misj yciem. Utopiono go w Dnieprze. Hetmanem Zaporoa by wtedy knia Micha Royski, kt�ry spraw zaagodzi. W pocztkowej fazie dzieje Kozaczyzny zaczynay jakby trafia na waciw drog. Gdyby ruscy, prawosawni wielmoe pozostali przyw�dcami politycznego z natury bractwa, problem zawdrowaby tym samym od razu na szczebel senatu Rzeczypospolitej. Wielcy panowie przewanie poszli w Lachy.

Najwybitniejsi wr�d Kozak�w mowie stanu to Piotr Konaszewicz Sahajdaczny, may szlachcic czy te nawet mieszczanin z Sambora, i Bohdan Chmielnicki, klejnotnik mizerniutkiej kondycji, dziedzic Subotowa. W XVI stuleciu liczne, wiate, rozporzdzajce izb poselsk ziemiastwo koronne w czci zaledwie przeprowadzio sw�j program polityczny, i to po bardzo dugotrwaej a uporczywej walce. W wieku XVII r�wno szlachecka staa si po prostu fikcj, sloganem. Tacy jak Chmielnicki, przyw�dcy nieherbowego przewanie tumu, mogli rachowa na jedn z dw�ch rzeczy - na cud lub na bunt.

Rzeczpospolita zdoaaby moe jako tako rozwiza kwesti ukraisk decyzjami Krakowa i Warszawy, gdyby rzd i parlament skaday si z samych racjonalist�w. Z Modrzewskich przemieszanych chociaby z Rejami.

155

U schyku XVI stulecia wprzone w sub ideologii wadze najwysze zdobyy si na akt, kt�rego inaczej ni obdem nazwa nie mona. Narzuciy uni kocieln. Od jednego zamachu skasoway w caej Rzeczypospolitej hierarchi prawosawn. Wczeniej nieco Borys Godunow obdarzy cerkiewnego zwierzchnika Moskwy nigdy tam dotychczas nie bywa godnoci patriarchy.

Dla pociechy - oraz dla jasnoci obrazu - powiedzie naley, e postpek kr�la i jego doradc�w zaskoczy i zadziwi liczne sejmiki ziemskie. Szlachta kaliska, krakowska i poznaska zdecydowanie wystpia w obronie... prawosawia. Inicjatywa naleaa tam pewnie do protestant�w, gosy jednak byy przewanie katolickie. Urodzeni ziemi chemskiej w og�le nie pojmowali, o co chodzi: „Syszemy, i midzy ludmi greckiej religiej jest jakie rozerwanie, eby std zwanienia adne nie rosy, nie szerzyy si, poruczamy..."

Pawe Piasecki, biskup katolicki i dojrzay wiekiem wiadek tych wydarze, napisa dosownie:

Na rzeczy tej pamitk byy bite w Rzymie numizmata, z jednej strony wizerunek papiea, z drugiej Rusin�w do posuszestwa stolicy rzymskiej przyjtych wyraajce. Ale gdy posowie owi powr�cili do Polski, umysy wsp�wyznawc�w swojego obrzdku, tak duchownych, jako i wieckich, bardziej nad spodziewanie swoje, od siebie i od jednoci z Kocioem rzymskim, uni pospolicie zwanej, odwr�cone znaleli.

wieccy bowiem, a zwaszcza moniejsi, kt�rych u tego narodu w sprawie religijnej przodkujce jest znaczenie, niemile na to patrzyli, e maa liczba os�b rzecz wszystkich w powszechnoci tyczc sobie samym przywaszczya i wykonanie jej zarozumiale przedsiwzia. Najszczeg�lniej za ksi Konstanty Ostrogski, wojewoda kijowski, kt�ry dostatkami, si zbrojn i dostojestwa senatorskiego stopniem nad rodak�w swoich wysoce g�rujc, mia w rzeczach religijnych najwysz powag, ciko si tym obrazi, e wzgldem postanowienia unii rady jego nie zasigano. Std inni, co do takowej unii rzeczywistej wstrt mieli, ale sami przeciwi si nie mieli, takiego poplecznika zyskawszy, z wiksz przeciwko niej zawzitoci powstali i tak j hydzili wszystkiemu ludowi swemu, e na samo wspomnienie unii wzdryga si od wszelkich w tej mierze ukad�w i dotd nic bardziej Rzeczypospolitej polskiej nie zak�ca, jak wynike z tego powodu buntownicze rozruchy i nieprzestannie to za, to przeciw unii zanoszone skargi.

Kazimierz Chodynicki, kt�ry zna te sprawy jak nikt inny, twierdzi stanowczo, e tw�rcy konfederacji warszawskiej z roku 1573 myleli o zapewnieniu pokoju midzy katolikami a protestantami tylko. O adnych sporach acinnik�w z prawosawnymi nikt wtedy nie sysza ani ich nie przewidywa. Wszystko byo od stuleci uadzone i zgodne, wic po co ustawy? A w wier wieku p�niej „buntownicze rozruchy", nieprzestanne skargi!

Tak wyglda potrafi skutki zastpowania dorobku praktyki teori i doktryn.

Desk ratunku by dla nas racjonalizm. Odepchna j wadza pastwowa.

156

Losy zbiorowoci zaleay od tego, jaki typ ludzki w niej przeway. Na tronie zasiad czowiek o powcigliwym sposobie bycia i zaborczej duszy fanatyka. Dogmat zastpi rozwag.

W tylu doniosych kwestiach Zygmunt III nie m�g si pogodzi z Zamoyskim. Co do unii - szli razem. Starzejcy si kanclerz coraz gbiej brn w dewocj, marzy nawet o zaciszu klasztornym. Do czenia Kocio�w zabiera si jednak z pobudek politycznych. W roku 1588 powzi zuchway i genialny zamiar przeniesienia do Rzeczypospolitej patriarchatu carogrodzkiego i oddania mu na stolic Kijowa. Wyprzedzi wic myl Borysa Godunowa. Projektu nikt nie popar i Zamoyski przystpi wraz z Zygmuntem do dziea, bdcego bdem.

O uni i jej prawo do ycia polao si p�niej wiele krwi mczeskiej. Niezomne mstwo unit�w uczcili po wieczne czasy Wadysaw Stanisaw Reymont i Stefan eromski. Autor tej ksiki musi wic z naciskiem podkreli, e wypowiada si w spos�b ujemny o akcie politycznym z roku 1596 i nie zamierza w jakikolwiek spos�b krytykowa wyznawc�w.

Dla przeparcia szkodliwego pomysu wybrano technik najgorsz z moliwych. O sprawie drogiej milionom sumie rozstrzygao wziutkie grono os�b. Inicjatywa naleaa do duchownych katolickich - Piotr Skarga, autor dziea O jednoci Kocioa Boego, zalicza si do g�wnych midzy nimi - w pocztkowych obradach uczestniczyo kilku biskup�w prawosawnych. Kiedy odwoano si do kr�la, ten popar projekt, ale nie wezwa do wsp�pracy sejmu. Wskutek tego nie m�g od razu zagwarantowa, e biskupi uniccy stan si czonkami senatu, kt�rego to kapitalnego warunku ku niewypowiedzianej szkodzie caej sprawy nigdy nie wypeniono. Monarcha zabroni zjazdu prawosawnych. Do Rzymu udali si dwaj wadycy - Hipacy Pociej oraz Cyryl Terlecki - i 23 grudnia 1595 roku uni zaprzysigli. Rozmawiano z nimi w Wiecznym Miecie przez tumaczy, poniewa nie znali adnego obcego jzyka.

Konstanty Ostrogski, g�wny wr�g unii, zastosowa metod zupenie odmienn. Przeciwko elitarnej decyzji j podnieca tumy. Zada zwoania soboru prawosawnego i natychmiast porozumia si z obradujcym w Toruniu synodem protestanckim. Grozi kr�lowi wojn domow. Po jego stronie wypowiedziay si wpywowe bractwa prawosawne ze Lwowa i Wilna.

W padzierniku 1596 roku synod w Brzeciu Litewskim ostatecznie, a bardzo uroczycie ustanowi i ogosi uni. Zgromadzeni jednoczenie w tym samym miecie stronnicy Ostrogskiego uchwalili akt protestujcy przeciwko niej, stwierdzajcy wierno dla starej Cerkwi. W ostatniej chwili odstpili od unii dwaj biskupi,

157

lwowski - Gedeon Baaban, i przemyski - Micha Kopysteski. Nikt nie odway si uzna ich za pozbawionych sakry. Zostali wadykami bez siedzib i legalnych rodk�w dziaania.

W niedalekiej przyszoci Zygmunt III posun si tak daleko, e bezprawnie kasowa przychylne dla wyznawc�w Cerkwi wyroki trybunau, podda wszystkich prawosawnych sdownictwu metropolity unickiego, pragn nawet uczyni go zwierzchnikiem samej awry Peczerskiej! Sejmy musiay miarkowa zapdy monarsze, wycofywa pastwo ze zbytniego zagalopowania si na polu religijnym. Unia czynia rzeczywiste postpy, zdobywaa licznych wyznawc�w, zwaszcza na Biaorusi, ale ci, co dochowali wiernoci prawosawiu, nauczyli si spoglda w stron tureckiego Carogrodu, a zwaszcza carskiej Moskwy, gdzie Cerkiew janiaa w penej chwale i bya narzdziem polityki pastwowej. Feliks Koneczny napisa lat temu przeszo czterdzieci, e unia „przydaa si na pomost nie pomidzy Rusi a Polsk, lecz Rusi a Moskw".

Skasowan w roku 1596 hierarchi prawosawn wznowiono dopiero w dwadziecia cztery lata p�niej, w tajemnicy i nielegalnie. Dokona tego powracajcy z Kremla patriarcha jerozolimski Teofanes. Akt odby si noc, w cerkwi o zasonitych oknach, przy umylnie stumionym piewie kantora. Wyjedajcego z Rzeczypospolitej patriarch odprowadzili Niowcy do samych granic Modawii. Na rynku w Buszy Teofanes pobogosawi klczcy tum Zaporoc�w, odpuci im grzech udziau w niedawnej wojnie kr�la polskiego z Moskw, lecz pod warunkiem, e nigdy ju ora przeciwko niej nie podnios.

Historycy twierdz, e wzmiankowane wydarzenia to pierwsze i bardzo p�ne wystpienia kozackie w sprawach prawosawia. Zachodzi chyba nieporozumienie co do oceny czasu. Scena w Buszy odbya si na dwadziecia siedem lat przed powstaniem Chmielnickiego, a wic zastraszajco wczenie. Rozjtrzone przez fanatyzm pasje miay jeszcze przed sob dugi okres dojrzewania.

Zygmunt III, chrzecijanin od mn�stwa pokole dziedziczny, mniej mia zrozumienia i serca dla chrzecijaskiej Cerkwi ni poganin Olgierd i urodzony w pogastwie Witold. Tamci ze wszystkich si zabiegali o stworzenie hierarchii greckiej w swym pastwie, ten j niemiosiernie zni�s. Kazimierz Wielki, katolik z czas�w przedrenesansowych, te pragn da Rusi Czerwonej osobnego metropolit. Pod pewnymi wzgldami kontrreformacja cofaa ludzi gbiej ni w tak zwane mroki redniowiecza. U nas przynajmniej na pewno tak byo.

158

Zatargi religijne w Polsce i na Litwie byy zjawiskiem gronym, na Ukrainie miertelnie niebezpiecznym. Nie tylko dlatego, e tam, na zachodzie i p�nocy, ze potrawy warzyy si we wasnych sosach - Polacy krzywdzili innych Polak�w, Litwini Litwin�w - tutaj za szlacheccy Lachowie upoledzali wiar plebejskiej Rusi. I bez podniet natury wyznaniowej trwaa na Ukrainie wojna wszystkich przeciwko wszystkim. Nie naley dorzuca siarki do materia�w palnych.

Kozacy wyprawiali si na Morze Czarne i ldem na Tatar�w, kt�rzy te raz za razem wpadali w granice Rzeczypospolitej. A jeli akurat zabrako okazji do walki z niewiernymi i zdobywania na nich upu, mona byo poszukiwa zysku i sawy w Modawii, na Wgrzech albo w kraju rozbijajc na wasn rk lub w subie wielkich pan�w. Zachowanie si Zbaraskich i Ostrogskich wobec Kozak�w, nawet wobec podburzajcych ich agent�w austriackich, byo w najwyszym stopniu dwuznaczne. Janusz Ostrogski sam obiecywa moojcom od... w imieniu cesarza. Podczas buntu Nalewajki bez litoci grabiono mieszczan a w granicach Wielkiego Ksistwa Litewskiego, ludzi, kt�rzy nik zaiste ponosili odpowiedzialno za grzechy czy te zasugi „puga polskiego na Ukrainie". Szlachta, zmuszona przez Nalewajk do dostaw ywnoci, grozia wadzom, e nic jej nie pozostaje, jak tylko przej... do Kozak�w. Kij�w dostarczy wtedy �kiewskiemu odzi i innych rodk�w przeprawy przez Dniepr, ba si bowiem bardziej atamana ni hetmana. Walki na Ukrainie miay podoe spoeczne, ale przynaleno klasowa wcale nie stanowia jedynego motywu postpk�w ludzkich.

Bunty, powstania, wyprawy zagraniczne, wojny zdarzaj si od czasu do czasu. Akta sdowe daj wgld w �wczesn dziaalno gospodarcz dnia powszedniego, kt�ra polegaa nie tylko na oraniu roli, otrzymanej z aski sejmowej. Wanda Dobrowolska wymienia w swej ksice powody proces�w, jakie ssiedzi wytaczali rodowi Zbaraskich. Oskarano wic ksit pan�w o:

...pograbienie wo�w [ ..J najechanie gwatowne na pasiek [...] ul�w porbanie i zagrabienie [...] pogonienie bobr�w na rzece [...] nasanie sug na dw�r ssiada [...] gwatowne wybicie z gruntu [...] grabie poddanych [...] odebranie gruntu dziedzicznego [...] zabijanie ludzi i grabienie ich dobra [...] zabranie miodu [...] wycicie las�w i poowienie ryb [...] rozkopanie grobli i spalenie myna...

i tak dalej, i tak dalej bez koca. Okoo szedziesiciu rodzin ziemiaskich cigao o to wszystko prawem wojewod Janusza. Z r�wnymi sobie stanem prowadzi on po prostu wojny prywatne i nie by na Rusi adnym wyjtkiem ani potworem.

159

Aleksander Jabonowski pisa prawd: „Czasy rozpasanych podboj�w ekonomicznych; rwa z dobra powszechnego, kto co m�g, na wasny uytek: knia, ledwie nie feudalny pan, niesyty starostw ziemianin, mieszczanin, Kozak i czerce, i ksia."

Jedno pitnastolecie XVII wieku pozwolio Winiowieckim niele ur� w samym tylko wojew�dztwie kijowskim. Ich stan posiadania skoczy z szeciuset kilkudziesiciu gospodarstw chopskich na trzydzieci osiem tysicy, zamieszkaych przez dwiecie trzydzieci tysicy poddanych. Szwecja �wczesna liczya niewiele ponad milion mieszkac�w. Imponujce jest to por�wnanie? A zanadto! Stanowczo zanadto... Mona posun si do twierdzenia, e zczenie yznej a pustawej Ukrainy z ludn Koron rozptao ruchy, kt�rych cakowite okieznanie nie leao na razie w niczyich moliwociach. Rosja, przy caej swej sile, po zaamaniu si Rzeczypospolitej pozbawiona konkurentki, uspokoia poudniowe kresy imperium dopiero u schyku XVIII stulecia. I to rodkami, kt�re mao miay wsp�lnego z perswazj.

Na Ukrainie wystpoway zjawiska obyczajowe znane dobrze chociaby z p�niejszych dziej�w Dzikiego Zachodu Stan�w Zjednoczonych Ameryki P�nocnej. Wiemy o nich co nieco i my wszyscy, kt�rzymy na wasne oczy ogldali zasiedlanie Ziem Odzyskanych albo obserwowali pierwszy rozdzia budowy i rozwoju Nowej Huty. Powane ruchy migracyjne, gwatowny napyw ludnoci porzucajcej swe dotychczasowe siedziby z reguy powoduj dziczenie obyczaj�w. Hamulce starych rodowisk dziaa przestaj, nowe dopiero przyszo wytworzy. Najbardziej bezwzgldni, jeli nawet praw nie stanowi, to zmuszaj og� do wytwarzania brutalnych form samoobrony. ,,wiat, w kt�rym cnotliwym by trudno, spokojnym niepodobna" - pisa Walery oziski o najdalej na zach�d wysunitych kracach Rusi. Jej burzliwo �wczesn zaliczy wypadnie raczej do socjologicznych prawidowoci ni do wyjtk�w.

A celowo mieszay jeszcze przecie w tym kotle cudze warzchwie. Latem 1594 roku wic - historycznie rzecz biorc — w przededniu wyprawy Zamoyskiego do Modawii, bawili na Siczy dwaj zagraniczni posowie. Wasyl Nikiforowicz reprezentowa cara Moskwy, Eryk Lassota von Steblau cesarza Rudolfa II. Obaj namawiali gospodarzy do wystpie na rzecz Austrii, kt�re niezalenie od Zaporoa Szymon Nalewajko przedsiwzi rzeczywicie.

Kler prawosawny m�gby odegra rol potnego stabilizatora w szybko zasiedlajcym si kraju. U schyku XVI wieku zas�b ujemnych podniet powikszy si o zatargi na tle religijnym.

Janusz Zbaraski mia na sumieniu najazd na cerkiew w. Ducha w Pisku,

160

w kt�rej zrabowa krzy, kielich, naczynia liturgiczne, ksigi, wiec nawet nie zostawi. Tak sobie poczyna osobnik do niezbyt dawna prawosawny. Biskup Hipacy Pociej ledwie zdy powr�ci z Rzymu, gdzie zawiera uni kocieln, ju napad na monaster w. Eliasza we Wodzimierzu Woyskim. Potem w tyme miecie walczy z powodzeniem o cerkiew w. Wasyla, kaza zbrojnym pachokom uwizi duchownego oboonego kltw za odrzucenie unii.

W lutym 1620 roku zjawio si w Moskwie poselstwo kozackie, aby zabiega o przyjcie na sub carsk. Diacy zapytali przybyych o przeladowania wyznaniowe i otrzymali odpowied, e nie ma ich wcale. A do tej pory Kozacy mao si przejmowali kwestiami wiary i nie pozowali na jej obroc�w. Teraz zwr�cono ich uwag na t jeszcze dziedzin, i to skutecznie chyba, skoro wkr�tce Niowcy utworzy mieli orszak patriarchy Teofanesa i klcze przed nim na rynku w Buszy.

Kontrreformacja domi Zygmunta III oraz jego doradc�w wyhaftowaa pikny sztandar ideologiczny, kt�ry Moskwa i patriarchaty majce swe siedziby w Turcji wsp�lnie wrczyy Zaporou.

R�wnie i na Litwie schyek XVI wieku nie nalea do spokojnych, lecz w jake odmiennym sensie!

Zygmunt III umyli by zabra z Wilna kardynaa Jerzego Radziwia i uczyni go biskupem krakowskim. Oznaczao to awans pod kadym wzgldem, bo take na wyej ustawione krzeso w senacie. Szlachta polska protestowaa przeciwko takiemu zamaniu przywileju krajowc�w oraz sowa monarszego, danego wczeniej Andrzejowi Batoremu, ale uspokoia si rycho, aczkolwiek sp�r przypad na sam sejm inkwizycyjny. Nie obstawano nawet przy wyranych instrukcjach sejmik�w, dajcych, aby od tej pory „narodu polskiego ludzie" w myl zasady r�wnoci mieli swobodny dostp do wszelkich dostojestw w Wielkim Ksistwie, a pogodzono si wkr�tce z praktyk wrcz owym landom ziemskim przeczc.

Kr�l chcia posa do Wilna Bernarda Maciejowskiego, biskupa uckiego, w przyszoci kardynaa i prymasa. Litwa sprzeciwia si temu stanowczo i wygraa sp�r, trwajcy lat osiem. Nie wpucia koroniarza na sw stolic biskupi.

Maciejowski by osobistoci bardzo wybitn, nalea do inicjator�w unii kocielnej,

161

miaby wic pole do popisu wr�d prawosawnych Wielkiego Ksistwa. Zdecydowanie popiera go kr�l, papie, nuncjusz Germanik Malaspina, kardyna-legat Henryk Gaetano, zakon jezuit�w. Przeciw niemu opowiedziaa si caa Litwa, jak duga i szeroka. W sporze czysto kocielnej z pozoru natury ywo uczestniczy wojewoda i hetman Krzysztof Mikoaj Radziwi z Bir, zawzity kalwinista. Jedzi do Rzymu wysannik kapituy, ksidz Ambroy Beynart herbu Abdank, by uparcie tumaczy „ojcu papieowi", e nawet jego wola nie moe narusza praw, warowanych przez Statut Litewski. Kanonik, mudzin z pochodzenia, przysa z Wiecznego Miasta listy pisane po polsku. Tym samym jzykiem posugiwa si Prokop Bartomiejowicz, autor dobrej broszury publicystycznej Cenzura albo zdanie i uwaenie..., ostrzegajcej przed ustpstwami. „Najatwiej raz zbdzi, potem trudno ju bdzie do gocica trafi. Nie winujcie potem jedno na was samych" - pisa rodowity mudzin, kt�ry w samym Krakowie m�gby uczy polszczyzny.

Prawa „zacnego narodu litewskiego" zostay w peni uszanowane. Wprawdzie papie i kr�l obstawali przy swoim, ale wycofaa si ze sporu szlachta polska. W roku 1597 posowie owiadczyli podczas sejmu, e uznaj stanowisko Litwin�w za suszne i przestaj da infuy wileskiej dla Maciejowskiego. Korona znowu dowioda umiejtnoci zawierania potrzebnych kompromis�w. Biskupem zosta nad Wili Benedykt Woyna, uznany przez kapitu za Litwina „ciao z ciaa i ko z koci". Pochodzi spod Miska, za modu modli si w cerkwi.

Jake to wszystko odlege od twierdzenia wsp�czesnego nam a gonego publicysty, kt�ry orzek, e po unii Polacy zagarnli na Litwie wszystko, co wartociowe, a przede wszystkim wadz i ziemi!

Sp�r o infu zasuguje na zapamitanie. Dziki takim zatargom Rzeczpospolita zrastaa si skutecznie, federacja krzepa. Sprawy istotne wydobyway si na wierzch, staway przedmiotem szerokiej debaty i byy zaatwiane powanie, to znaczy bez Majstrowania i tworzenia pozor�w rozwiza. System udzenia, przydatny czasem w stosunkach midzypastwowych, w polityce wewntrznej do niczego nie prowadzi. Urazy zakneblowane prdzej czy p�niej bokiem wylez.

Kwesti postawiono otwarcie i traktowano w spos�b jak na owe czasy zadziwiajco demokratyczny. Wypowiada si zar�wno potny herezjarcha z Bir, jak i may szlachcic z kapituy katolickiej, wojowa pi�rem skromniutki wychowanek jezuit�w wileskich. Taki proceder z reguy znamionuje robot solidn. Powzite decyzje mocno trzymaj si ziemi, bo stoi za nimi wielu jej mieszkac�w.

162

Po dwu wiekach dowiadcze stosunki polsko-litewskie zaczynay osiga polityczn dojrzao. W Koronie pojmowano, e strona silniejsza zyska moe i wtedy, gdy nie tylko ustpi, lecz jeszcze doranie dopaci.

Trudno dopatrze si podobnych cech dojrzaoci w tym, co si jednoczenie dziao na Ukrainie. Za mode tam wszystko byo, zanadto pierwotne. Od zasadniczych decyzji powzitych w roku 1569 nie upyny jeszcze trzy lat dziesitki.

Wtpliwe, czy wolno nazywa pierwsze poruszenie kozackie powstaniem, a chociaby i buntem w penym tego sowa znaczeniu. Przewodzi mu Krzysztof Kosiski, Polak i szlachcic, obdarzony przez sejm Rokitnem na Ukrainie i pok�cony o t majtno z Januszem Ostrogskim. Walka ruskiego pana z ckim p�pankiem zakoczya si 2 lutego 1593 roku kapitulacj tego ostatniego pod Pitkiem. Potem Kosiski atakowa w Czerkasach innego monego Ukraica, kniazia Winiowieckiego, i zgin z rk jego sug. Semen Nalewajko, Kozak prawdziwy i bardzo bitny, walczy po stronie magnackiej przeciwko Kosiskiemu... a w trzy lata p�niej sam podni�s bunt - bez porozumienia z Zaporoem, lecz ze sztandarami cesarza Rudolfa w swym obozie. Kiedy �kiewski obieg Nalewajk pod Soonic, knia Royski - kt�rego kuzyn by niedawno hetmanem niowym - terroryzowa powstac�w, kac na przedpolu ich wa�w wbija na pale pojmanych Kozak�w. Odni�sszy zwycistwo m�g �kiewski uprzedzi p�niejsze o lat sto trzynacie dziaania Piotra I, zdoby Sicz i zaprowadzi wiadomy porzdek. Nie poszed na Ni, bo tego wanie oczekiwali i pragnli Tatarzy krymscy. Liczy, e da si uy Zaporoa jako osony przed ord. Nalewajk odesa do Warszawy, gdzie go cito, puci spod Soonicy wolno tysic piset jazdy kozackiej, lecz wojsko polskie - amic warunki kapitulacji — urzdzio w obozie pokonanych rze.

Do dawno temu nazwano Ukrain „polskim Bakanem" owych czas�w. Zdaje si, e przy tamtejszym kotle sam kr�l Salomon okazaby si kucharzem nieudolnym. Nie od rzeczy pewnie bdzie przypomnie w tym miejscu, e w roku 1775 Katarzyna II dokonaa trzech czyn�w: przypiecztowaa pierwszy rozbi�r Rzeczypospolitej, zr�wnaa z ziemi Sicz i zdobya Krym. Nie dw�ch ju nawet, lecz trzech zanadto si za by wodzio na p�nocnych wybrzeach Morza Czarnego.

Rok 1596, kt�ry widzia rozpraw z Nalewajk i uroczysto zawarcia unii kocielnej, rozpoczyna stoeczn rol Warszawy. Szczliwym zbiegiem okolicznoci rozporzdzamy jej pisarskim wizerunkiem z tej wanie chwili. Sporzdzi go Woch - Giovanni Paulo Mucante - mistrz ceremonii w orszaku kardynaa-legata, Henryka Gaetano,

163

kt�ry jesieni owego roku przyby z Krakowa do Warszawy, zatrzyma si w podmiejskiej rezydencji monarszej, czyli w Ujazdowie, i jedzi na zamek w celu zoenia hodu zwokom zmarej 9 wrzenia Anny Jagiellonki.

Nowa stolica wywara na Wochach wraenie dodatnie. Razio ich tylko przepastne bocko, po dugotrwaych deszczach pokrywajce le brukowane jezdnie. cinite w podw�jnym piercieniu mur�w niewielkie miasto nie mogo te zapewni legatowi odpowiednich jego godnoci wyg�d. Orszak rozlokowa si wic musia w zajtych na ten cel kamienicach mieszczaskich, kt�rych jednakiej wysokoci frontony zwartymi szeregami wyznaczay prostokt rynku. Rozleglejsze od waciwej Warszawy byo wtedy Nowe Miasto, botniste, do jednak w oczach cudzoziemc�w nadobne, i cae niemal drewniane. S w diariuszu Giovanniego Mucante sowa uznania dla mostu oraz zamku, brak tego podziwu, jaki wzbudzio w Italczyku bogactwo Krakowa, zaopatrzonego we wszelkie towary europejskie.

Litwa nie moga si ju od tej pory ali na zbyt odlege pooenie stolicy. Granica Wielkiego Ksistwa przebiegaa pomidzy Bielskiem Podlaskim a Biaowie. Wielkopolska r�wnie utracia pow�d do skarg - Mazowsze naleao do jej obszaru administracyjnego. Silnie rozwinity pod�wczas transport wodny czyni Warszaw blisk ssiadk Gdaska i Torunia. Poprzednio zadzierzgnite wzy sprawiay, e moda metropolia patrze musiaa przede wszystkim w strony najdalsze - ku Dzikim Polom oraz Inflantom. Moce, kt�re tam naleao spta i zgnie, w przyszoci same si miay przybliy do Warszawy, nawet wej w jej mury.

W par lat po przeniesieniu stolicy kaza kr�l gruntownie przebudowa zamek, star siedzib ksit mazowieckich, Bony i Anny Jagiellonki. Mucante widzia gmach jeszcze przed przer�bk i uzna go za „wspaniay i wygodny" wewntrz. Zygmunt da przykad i, zanim jeszcze przemin Srebrny Wiek, wyrosy poza murami miasta rezydencje licznych magnat�w, wr�d nich najwietniejsza ze wszystkich - paac Kazanowskich. Zjedajcy do stolicy wielmoe przestali wskutek tego zajmowa izby mieszczaskie, w dalszym cigu, za rozkazaniem monarszym, czynili to posowie sejmowi. Ale obradowali w nowym zamku, w wysokiej na dwa pitra, specjalnie na ten cel wykonanej sali. Obok bya druga, ozdobiona kolumnami, przeznaczona na teatr.

Siedzib kr�lewsk cechowa spok�j i powaga. Od strony Wisy „mury srogie jak forteca", od surowego frontu kryta miedzian blach wiea zegarowa i dwie baszty w naronikach. Nie mogo by nic frywolnego w domu modego jeszcze czowieka,

164

o kt�rym z uznaniem zapisa Mucante:

Jest to pan najwikszej gorliwoci i pobonoci. Co dzie odprawia pacierze kapaskie, jak gdyby by ksidzem, co dzie sucha mszy czytanej, a potem piewanej i kazania. Posty zachowuje witobliwie, wstrzymuje si od oa maeskiego co roda i pitek, tudzie na dwa dni przed spowiedzi i na dwa po spowiedzi. Stara si wiar katolick ile moe rozkrzewia i gdyby od niego tylko zaleao, nie byoby w tym potnym kr�lestwie ni jednego schizmatyka, kalwina lub otra.

Zygmunt wstawa zawsze o tej samej porze, „zaraz na pokoje wychodzi" i zda na naboestwo. Potem z jednostajn, podziw wzbudzajc pilnoci pracowa - naradza si, sdzi, czyta i podpisywa. Rozrywkom, kt�re tyle zgorszenia wzbudzay w Sarmatach, powica czas wolny od zaj, wycznie godziny poobiednie. Para si kr�l gr w pik, alchemi, zotnictwem. Uprawia kunszty rzemielnicze subtelniejsze od tych, w kt�rych celowa wsp�czesny mu Ludwik XIII. Kr�l Francji i zaman o karety naprawi, i pomniejsze dziako odla potrafi. Zamiowanie do takich rkodzie moe by i nie razio Polak�w, kt�rzy nie bez susznoci twierdzili, e pr�by fabrykowania zota przynosz w efekcie jedynie strat grosza.

Obieralni kr�lowie polscy otaczali si wikszym majestatem ni dziedziczni francuscy. Rzeczpospolita nawyka do tej tradycji i to tumaczy po trosze owo zgorszenie, jakie budzi widok pana podbijajcego pik.

Kardyna Gaetano, zanim si jeszcze przedstawi Zygmuntowi, posa mu z Ujazdowa do Warszawy „kilka wybornych, sawnych mistrz�w obraz�w, w kt�rych si kr�l wielce kocha" i kt�re rk wasn kopiowa raczy, by bowiem malarzem-amatorem. Nic wic dziwnego, e do ulubiec�w jego zaliczali si mistrzowie pdzla, a obok nich poeci i muzycy. Przyjecha wkr�tce do Warszawy sawny Tomasz Dolabella, orkiestr dyrygowa jego rodak, Luca Murantio. Wcale to nie oznacza, e dw�r warszawski zamknity by przed krajowymi artystami. Urzdy sekretarzy otrzymywali pisarze i poeci - Andrzej Zbylitowski, Stanisaw Niegoszewski i Tomasz Treter, kt�ry zajmowa si r�wnie malarstwem. Z wikszych pan�w szczeg�lnym faworem monarszym cieszyli si Zygmunt Myszkowski i Mikoaj Wolski, obaj dobrze znajcy si na sztuce. Ksidz Hieronim Feicht i Stanisaw Herbst pisali ostatnio w Sowniku Biograficznym o Adamie Jarzbskim, wszechstronnie uzdolnionym mieszczaninie z Warki, przyjtym w roku 1615 do kapeli nadwornej w charakterze skrzypka. Jako kompozytor posun Jarzbski mocno naprz�d polsk muzyk kameraln. Wydrukowa bardzo cenny opis Warszawy, a ponadto na uroczysto przyjazdu nowej kr�lowej

165

wykacza paac ujazdowski. I nie bardzo le powodzio si utalentowanemu plebejuszowi, skoro syn i nastpca Zygmunta by mu winien sum szesnastu tysicy zotych. Ludzie niskiego stanu mogli jednak robi kariery (a przypomnie naley, e Stefan I i Zamoyski sprzyjali temu jeszcze gruntowniej, popierali bowiem nie tylko artyst�w).

Na los kraju wpyway jednak te osoby z dworu Zygmunta, kt�re interesoway si czym innym ni sztuk. W pocztkach panowania stale asystowao mu kilkunastu modych Szwed�w oraz dw�ch „starych awanturnik�w" z tego kraju. Toczno byo od Niemc�w, Woch�w i Wgr�w, z rzadka migna midzy nimi twarz krajowa, przewanie zreszt niezbyt sympatyczna. Nie wzbudza wr�d szlachty entuzjazmu podkomorzy koronny i zausznik paski, Jdrzej z Piask�w Bobola, bigot niezr�wnany, stary kawaler, kt�ry przez cae swe dugie ycie nie tkn kobiety. W chwili zdenerwowania kr�l potrafi da mu po twarzy, na co dzie sucha jego podszept�w. Zaatwia pan Bobola sprawy r�ne - od politycznych po kramarskie - jednemu pom�g, drugiemu nog podstawi. „Zapanowao na dworze bezprzykadne intryganctwo i pochlebstwo" - pisze oszczdny w sowach historyk, Wanda Dobrowolska.

Wraz z kr�low Ann przybya na stae znienawidzona przez cay kraj ochmistrzyni jej dworu, Urszula Gienger, Niemka oczywicie. Sam nuncjusz zanotowa ze zdziwieniem, e - wbrew wszystkim polskim i prawom, i silniejszym od nich tradycjom - panna Urszula zawsze asystuje przy tajnych posuchaniach dyplomat�w. Powszechnie uwaano j za etatow niejako informatork Wiednia. W tym samym czasie Zygmunt poniecha przestrzeganego przez poprzednich monarch�w zwyczaju naradzania si z senatorami przed kad decyzj. Zagldaa do Polski arcyksina styryjska, matka kr�lowej, i zawsze staraa si za porednictwem c�rki wpywa na zicia w duchu dla Habsburg�w poytecznym. Stanowia powany czynnik w naszym yciu politycznym.

Dwaj naczelni jezuici nadworni tworzyli zesp� zwarty, kierowany cisymi instrukcjami, nadzorowany, i byli ludmi ulepionymi z dwu r�nych materii. O Goyskim sami przeoeni zakonni nie ywili zbyt wysokiego mniemania: „Czowiek dworski, umie niewiele, choleryk, zdolny do suchania spowiedzi, zwaszcza kobiet." W 1597 roku ukazao si pierwsze wydanie Kaza sejmowych Piotra Skargi. Nigdy ich wielki orator nie wygosi, napisa tylko i odda do druku. By jednak autorem i takich nauk, kt�re rzeczywicie wypowiedzia z ambony, lecz wcale nie wydrukowa. Dotyczy to padziernikowego kazania z roku 1587, ogaszajcego krakowianom, e prawowicie obrany kr�l wyldowa w Gdasku. I innego, sawicego zwycistwo pod Byczyn. Skarga gromi w nim Habsburg�w, kt�rzy

166

„na karki wolnych ludzi jarzmo woy pragnli, kt�rzy gwatem nad nimi panowa i poczytywa nas za swe sugi chcieli". Poprzednio Skarga odda by Zamoyskiemu nie rozpiecztowany list Maksymiliana. Popierany przez papiea arcyksi zwraca si w nim do jezuit�w krakowskich z daniem pomocy. Dyscyplina zakonna podcia jednak w kocu skrzyda wielkiego pisarza i m�wcy. Miaa uatwione zadanie, bo kontrreformacyjn zaciekoci obdarzya wida Skarg atmosfera jego rodzinnego Mazowsza. Namitnie zwalcza wszak herezje, zanim zosta jezuit.

Kr�lowa Austriaczka nauczya si jzyka polskiego, ale dw�r jej by czysto niemiecki. Cudzoziemcami r�wnie otaczaa si siostra Zygmunta, sympatyczna Anna Waz�wna, arliwa protektorka wyzna protestanckich. Od dnia zgonu ostatniej z Jagiellon�w Rzeczpospolita przestaa niemal widywa w domu swych wadc�w obyczaje i postacie krajowe.

Kr�lowa Anna, wz�r wszystkich cn�t niewiecich, wydaa na wiat w spos�b normalny czworo dzieci, z kt�rych jeden tylko kr�lewicz Wadysaw mia przed sob dugie ycie. Trzy c�rki zmary w dziecistwie bd w niemowlctwie. Sama kr�lowa zesza ze wiata tu przed pitym poogiem. Robia wraenie zdrowej, lekki katar nie przeszkodzi jej towarzyszy maonkowi przy stole. Nagy atak nieznanej choroby - gwatowne bicie serca przy niezbyt silnej gorczce - zabra j w przecigu doby. Bya w dziewitym miesicu ciy. Lekarze trzymali wic otworem usta zmarej, „dla zostawienia wolnego oddechu podowi", chirurg za rozci ono i wydoby dziecko pci mskiej, kt�re ochrzczono imieniem Krzysztofa - przez godzin tylko zdradzao objawy ycia.

Zdarzyo si to 10 lutego 1598 roku. Tego samego dnia Samuel aski przemawia w Uppsali jako pose monarchy do stan�w szwedzkich, wytyka nieporzdki oraz wiadome knowania regenta i zapowiada rychy przyjazd wadcy.

Za morzem le si dziao, lecz tylko z punktu widzenia interes�w Zygmunta, a nie Szwecji. Karol Sudermaski zagarn wadz, wobec przeciwnik�w by brutalny, nawet okrutny, uzyska jednak zdecydowane poparcie najniszych, najliczniejszych zatem warstw narodu - chop�w i mieszczan. Szeregowe duchowiestwo te stao po jego stronie. Przeciwnik m�g liczy przede wszystkim na arystokrat�w.

W lipcu wypyny z Gdaska okrty wiozce Zygmunta, jego wietn wit oraz nieliczne, wgierskie przewanie i niemieckie puki. Same za statki naleay do prywatnych armator�w duskich i angielskich. Szwecja nie przysaa floty,

167

przyszo paci za przejazd pienidzem Rzeczypospolitej. Towarzyszcy panu magnaci podr�owali na koszt wasny.

Sejm jednomylnie, acz niechtnie, zgodzi si na t eskapad. Argumentem ostatecznym okazaa si troska o powag kr�la, kt�rego Karol Sudermaski ju niemal wyzu z dziedzictwa, kompromitowa dotkliwie. Zygmunt nie usucha rady Zamoyskiego, nie zwerbowa silnego wojska, szczeg�lnie za stroni od rot polskich. ,,Id - owiadcza - do poddanych moich, przeciw tym nie potrzebuj onierzy, agodnymi sowy przywiod ich do powinnoci." Nie by krwioerczy ani okrutny, wolaby na pewno dziaa perswazj. Rozsdek podpowiada ponadto, e jeli ju zajmowa Sztokholm przemoc, to raczej inn ni polska, aby i Szwecji nie zrazi pozorami okupacji, i od Rzeczypospolitej zbytnio si nie uzalenia. Arcytrudnym, beznadziejnym zadaniem okazaa si gra na dw�ch morzem rozdzielonych i na cakiem r�ne tony nastrojonych instrumentach.

Z Kalmaru wdrowa Zygmunt w stron stolicy pojazdami zaprzonymi w koniki chopskie. Szwecja nie wysadzia si na powitanie dziedzicznego wadcy.

Samuel aski bez walki zaj opuszczony przez Karola Sztokholm, ale p�niej przyszo si bi. Zygmunt wygra pod Stegeborgiem i gdyby zachowa si bardziej energicznie, gdyby mia troch talentu wodza, wziby przeciwnika do niewoli. Nie osign tego i kr�tko czeka na cakowit odmian losu. 25 wrzenia przegra pod Linkopingiem i popad w rce stryja. Wolno odzyska, ale musia wyda wrogowi swych g�wnych stronnik�w, wr�d kt�rych znajdowa si kanclerz Eryk Sparre. Nie warto ju byo dotrzymywa innych punkt�w zawartej umowy, ka gowy pod ewangeli, to znaczy jecha do Sztokholmu. W Kalmarze zostawi Zygmunt zaog - kt�ra w roku nastpnym musiaa skapitulowa - wystosowa do monarch�w europejskich uroczysty protest, wstpi na pokad aglowca i po raz ostatni w yciu popatrzy na brzeg ojczysty. 30 padziernika wyldowa w Gdasku. Sejm warszawski ofiarowa mu by czas znacznie duszy, wyznaczy termin powrotu a na 24 sierpnia. Czterech miesicy wystarczyo na dwukrotn przepraw przez Batyk i klsk, z kt�rej wysnuo si wkr�tce pasmo katastrof nieskoczenie gorszych. Zygmunt nie zamierza si wyrzec wspaniale brzmicego tytuu dziedzicznego kr�la Szwed�w, Got�w i Wandal�w. A jeszcze mniej - zamiaru odzyskania Skandynawii dla Kocioa.

Sejm sztokholmski w lipcu 1599 roku zdetronizowa go, lecz uzna kr�lewicza Wadysawa za nastpc tronu. Postawi jednak warunek, e czteroletni spadkobierca ma w przecigu szeciu miesicy na zawsze opuci Polsk i przyby do Szwecji,

168

gdzie si go wychowa w wierze luteraskiej.

Kanclerza Eryka Sparre oraz czterech innych arystokrat�w szwedzkich, kt�rych Zygmunt musia wyda Karolowi po przegraniu bitwy, cito. Jeszcze przez pi lat Sudermaczyk poprzestawa na stanowisku regenta, zanim w roku 1604 wstpi na tron jako Karol IX.

Rozstrzygay si pod�wczas losy bera innego jeszcze kraju, w kt�rym ta oznaka wadzy monarszej nazywaa si posochem, a z wygldu przypominaa raczej pastora, zakoczony u g�ry krzyakiem zamiast krzywuli. W styczniu 1598 roku zmar car Moskwy, Teodor Iwanowicz. Jego modszy brat, Dymitr, nie y od lat siedmiu bez maa. 15 maja 1591 roku zgin w Ugliczu w biay dzie od noa, najprawdopodobniej zamordowany z rozkazu wszechmocnego ,,wielkiego bojarzyna", Borysa Godunowa. Wygasa dynastia Rurykowicz�w, wadajca na Rusi od czas�w przedchrzecijaskich, a w Moskwie od samego jej pocztku.

Sob�r ziemski powoa na tron dotychczasowego wielkorzdc - Borysa. Odbyo si to w spos�b zupenie niecodzienny, a szczeg�owo i nader plastycznie przedstawiony przez Mikoaja Kostomarowa, piszcego po rosyjsku Ukraica, w ksice Smutnoje wriemia carstwa Moskowskogo, kt�ra jest pasjonujc lektur i nic na tym nie traci jako dzieo naukowe. Patriarcha Hiob kilkakro na czele tumu moskwiczan wyprawia si do klasztoru Nowodiewiczego, aby baga ukrytego tam Godunowa o przyjcie wyboru, grozi mu w kocu gniewem samego Boga, przymusza moralnie. Wszystko byo z g�ry ukartowane, ale nie lada inscenizacji wymaga wszak akt oddania czapki Monomacha wiodcemu si z Tatar�w bojarzynkowi kostromskiemu, czowiekowi, kt�rego przodkowie nigdy nie piastowali adnych dygnitarstw w carstwie. Godunow od dawna, pracowicie, inteligentnie i arcybezwzgldnie wspina si do g�ry. Oeni si z c�rk Maluty Skuratowa, szefa osawionej „opryczyny" Iwanowej, osobnika r�wnie strasznego jak sam Grony, potem wyda siostr za Teodora, ostatniego Rurykowicza na Kremlu. Zdoby wadz i wieniec miertelnych wrog�w. Wielkie, od dawnych ksit udzielnych pochodzce rody nigdy nie przebaczyy uzdolnionemu parweniuszowi, Borys za nie ceremoniowa si z nimi wcale - zsya na p�noc i poudnie, „postrzyga w mnichy", mordowa. A w Biaoziersku dokona ywota, prawdopodobnie mierci gwatown, knia Iwan Szujski, bohater obrony Pskowa. Jego brat i towarzysz broni - Wasyl - by do gitki i obrotny, by przeczeka ze czasy. To on przewodniczy komisji, kt�ra zbadawszy tajemnic Uglicza stwierdzia, e carewicz Dymitr w paroksyzmie padaczki sam si niechccy zarn noem.

169

W kilkanacie lat p�niej, za kolejn los�w odmian, dziki staraniom czy raczej ju nakazom carskim tego Wasyla uznano Dymitra witym i mczennikiem, a w grobie znaleziono zwoki wiee, nie tknite rozkadem. Nikt ju wtedy nie waha si gono oskara Godunowa, kt�rego trup usunity zosta poprzednio z Soboru Archangielskiego, miejsca wiecznego spoczynku car�w.

Na dugo przed tymi cudownociami uleg zaprzepaszczeniu pewien niezwyky projekt, zrodzony w gowie kanclerza litewskiego i natychmiast poparty przez koronnego. Lew Sapieha obmyli plan oryginalnej wielce, bo nie personalnej na razie, dwugowej nawet unii Rzeczypospolitej i Wielkiego Ksistwa Moskiewskiego. Zygmunt III i car Borys zachowa mieli swoje trony. Dopiero po mierci kt�rego z nich myle by naleao o jednym dla wszystkich panu. Zanim by to nastpio, zrasta si miay, przenika nawet nawzajem spoecznoci pastw obu, i to nie tylko szlacheckie, bo mowa bya o wsp�lnym handlu, mennicy i flocie.

W roku 1600 z upowanienia sejmu wyruszyo do Moskwy poselstwo w osobach kanclerza wielkiego litewskiego, Lwa Sapiehy, oraz Stanisawa Warszyckiego, kt�ry by kasztelanem warszawskim. Opr�cz wspomnianych punkt�w przedoono bojarom inne jeszcze, bo projekt miao siga po rzeczy naprawd niebywae. Oba pastwa miay wsp�lnie prowadzi polityk zagraniczn i wojny, razem zawiera traktaty pokojowe, posiada na potrzeby militarne jedn kas w Kijowie. Poddani obydwu monarch�w zyskaliby prawo swobodnego wyboru miejsca zamieszkania i zawierania maestw „mieszanych", a katolicyzm i prawosawie pen tolerancj wzajemn. Posowie Rzeczypospolitej pragnli ponadto uatwi modziey moskiewskiej nauk aciny, ponadnarodowego jzyka Europy.

Legacj, kt�ra przywioza takie propozycje, gospodarze szczelnie odseparowali od wiata, strzegli kadego jej kroku, traktowali niechtnie i podejrzliwie. Car Borys nie ywi dobrych uczu wobec zachodniej ssiadki, znosi si przeciwko niej z sutanem, cesarzem, Szwecj i z kim si w og�le dao, chocia do wojny si nie rwa. Pertraktujcy z Sapieh i Warszyckim bojarowie przystawali na zawarcie pokoju „wieczystego", kt�ry, rzecz jasna, tylko z nazwy m�gby si takowym okaza, wszystko, co byo nowe i miae, odrzucali. Obrady, kt�re w zamyle jednej ze stron doprowadzi miay do zgody narod�w, zakoczyy si cierpkimi utarczkami sownymi.

Promotorami projektu unii byli: Lew Sapieha, Krzysztof Radziwi i Jan Zamoyski - tr�jca znakomicie reprezentujca wieloplemienno Rzeczypospolitej,

170

bogactwo jej dziejowego dorobku. Akcja wsp�lna miaa na celu stworzenie wsp�lnoty jeszcze szerszej.

Znalazy teraz wyraz te nieskadne czsto marzenia, z kt�rych wyaniay si kandydatury moskiewskie na tron wawelski.

Waciwy autor pomysu scalenia historii rodka i wschodu Europy to dwa wieki unii polsko-litewskiej. Myl podobna moga si zrodzi tylko w rodowisku nawykym do wielowtkowej kultury, pojmujcym sowo „ojczyzna" w spos�b niezaciankowy. Wr�d ludzi, kt�rzy odziedziczyli - a nie wynaleli! przekonanie, e z wczorajszym wrogiem miertelnym mona si dzi dogada, a jutro usadowi pod wsp�lnym dachem, e ogrom trudnoci mona pokona nie inaczej ni prac pokole.

Unia Polski z Litw rozpocza si od ostronego badania gruntu. Najpierw rozmawiali ze sob nieufnie si nawzajem traktujcy dyplomaci. Fakty z trudem dokonane stworzyy nowy konkret historyczny. On z kolei uskrzydli myl.

W roku 1600 tylko jedna z ukadajcych si na Kremlu stron rozporzdzaa dowiadczeniem, nie truchlaa przed zuchwaym nowatorstwem, gotowa bya pr�bowa. Druga nie miaa za sob eksperymentu, kurczowo si trzymaa dr�g starych, kt�re poprzez wszystkie zdeptane pergaminy mir�w „wieczystych" musiay zaprowadzi nie gdzie indziej, jak na pola bitew.

Nieco p�niej zawarto pok�j nie wieczysty nawet, lecz dwudziestoletni. Mia on wygasn 15 sierpnia 1622 roku.

Uchodzi za fakt niewtpliwy, e do orszaku Lwa Sapiehy nalea pewien skromny na razie modzieniec. Niedaleka przyszo obdarzy go miaa saw trwa, lecz wcale nie zaszczytn.

Na zamysy i uczynki kanclerza litewskiego silnie oddziayway wzgldy rodowe. Szczelnie zamknita granica nie pozwalaa Sapiehom na powr�t do d�br pooonych w ziemiach, kt�re utraci by Zygmunt Stary. Interesy osobiste mog by zaspokajane w spos�b dobry lub zy. Plan unii zawi�d i Lew Sapieha umoczy mia wkr�tce palce w mao chwalebnym przedsiwziciu, zmierzajcym do otwarcia drogi na wsch�d.

Pertraktacje na Kremlu toczyy si w dobie, kt�ra zdawaa si zapowiada Rzeczypospolitej ciki kryzys. Car Borys wiedzia o tym doskonale, bo i jemu proponowano udzia w zyskach na jej koszt. Przesilenie skoczyo si jednak w spos�b nieoczekiwany przeze.

Do znaczn rol odegra w tych wypadkach czowiek, kt�rego imi widnieje na cianie wielkiej sali zamku biskupiego w Lidzbarku Warmiskim. Kardyna Andrzej Batory opuci sw udzieln niemal stolic nad yn,

171

postanowi bowiem upomnie si o Siedmiogr�d. Mia przeciwko sobie oczywicie cesarza oraz jego wasala, raz ju wspomnianego Michaa z przydomkiem Waleczny. Nie spodziewa si za to zdrady porednika, nuncjusza Germanika Malaspiny, kt�ry z Warszawy przeni�s si do Wiednia i - pozyskany obietnic poparcia stara o kapelusz kardynalski — dziaa na rzecz Rudolfa II. Batory doznawa kolejno powodze i klsk, a zudzony nieszczerymi obietnicami zwolni polskie roty zacine. Docignity w samotnej ucieczce smutno skoczy.

Narody, kt�re znalazy si w orbicie wpyw�w obyczaju tureckiego, nabray dziwnego pocigu do skracania blinich o gow. Podczas niedawnych dziaa w Skandynawii Wadysaw Bekiesz, dow�dca regimentu wgierskiego, wesolutki przygalopowa z pola pierwszej potyczki przed kr�la, trzymajc na kopii takie wanie trofeum. „Jeszcze nie wszystkich w Szwecji pocina!" - zgrzytn ku niemu Zygmunt, nie ywicy katowskich upodoba.

„R�ni r�nie plot" i nie jest pewne, kto otrzyma w darze gow kardynaa Andrzeja Batorego - cesarz czy nuncjusz Malaspina. W kadym razie Wiede uroczycie uczci zab�jstwo.

Tej samej jesieni 1599 roku Micha Waleczny wyrzuci z Jass Jeremiego Mohi, opanowa Modawi i najbliszej wiosny zabra si do pustoszenia Pokucia. Snu szerokie plany rozbioru ziem Rzeczypospolitej, do czego zachca Szwecj i Moskw. Sam wyrobi sobie w Stambule zotem pisany patent na kr�la polskiego. Brzmi to troch fantastycznie, ale nad Bosforem banie urzeczywistniay si nieraz.

Latem 1600 roku dwudziestotysiczna armia polsko-litewska przekroczya Dniestr. Pienidzy, jak zwykle, brakowao, licznie stany jednak prywatne puki magnackie, bez kt�rych wsp�udziau obrona kraju stawaa si wrcz niemoliwa. Wi�d wojsko sam Zamoyski. Stary hetman postpowa przezornie i mdrze. Oddali tatarsk ofert pomocy, a w decydujcej chwili posucha rady modszych, kt�rym nie zazdroci, dr�g do sawy nie zagradza. Przychyli wic ucha do nam�w Stanisawa �kiewskiego i wojewody lubelskiego, Marka Sobieskiego, uderzy na doskonale umocnione w trudnym terenie, dwakro podobno liczniejsze, siy. Nasza sztuka wojenna nie uznawaa regu sztywnych, g�wn rol odegraa tym razem piechota. Ona stanowia centrum linii i prowadzia atak.

Katedra gnienieska przechowywaa pamitki po tej bitwie - dziewidziesit zdobytych chorgwi. Byoby ich wicej, ale niekt�re „chudzi pachocy na podszewki" pozabierali. Julian Ursyn Niemcewicz zwiedzajc Gniezno w roku 1812

172

nie znalaz ani ladu owych trofe�w. Bardzo moliwe, e uzupeniy garderob rajtar�w szwedzkich albo zdobi zamorskie muzea.

Zbytniej rzezi w tej bitwie - stoczonej 20 padziernika pod wsi Bucovu nad Telezyn w pobliu Ploesti - nie byo, polego jakie tysic onierzy Michaa, reszta posza w rozsypk. Nazajutrz do obozu hetmana zaczy ciga z obediencj rzesze wczorajszych wrog�w. Stosunki polityczne na Wooszczynie cechowaa do znaczna pynno, tylko sia wzbudzaa respekt i stanowia o krystalizacyjn.

Zamoyski znowu wprowadzi Jeremiego Mohi do Jass, a brata jego, Symeona, do Bukaresztu, stolicy Multan. Obaj oni byli wasalami Rzeczypospolitej i wpyw jej siga w ten spos�b po Dunaj. Wzmocni sukces starosta kamieniecki, Jan Potocki, raz jeszcze bijc Michaa.

Zoty patent sutaski nie na wiele si przyda Walecznemu, kt�rego czeka teraz los krty. Niefortunny ksi wypad z aski austriackiej, lecz odzyska j zaraz, gdy tylko w Siedmiogrodzie pojawi si inny Batory - Zygmunt. Micha dopom�g w pokonaniu go, po czym sta si zanadto niewygodny. Z rozkazu generaa cesarskiego, Jerzego Basty, zosta wic zabity sztyletem. Dugobrodej gowy nikomu nie odsyano. Dla urgowiska umieszczono j na cierwie koskim, tu�w za poniewiera si czas jaki bez pogrzebu.

Czy wdawanie si w te barbarzyskie rozprawy byo ze strony Rzeczypospolitej awanturnictwem, jak twierdz niekt�rzy? Zdaje si, e wcale nie. Czynne wystpowanie na poudniowym wschodzie poprawiao jej pooenie, wzmagao bezpieczestwo. Zamoyski twierdzi, e wpuci do Modawii silnego wroga - sutana lub cesarza - to tyle znaczy, co mie go na przedmieciu przemyskim lub lwowskim. Mocna pozycja nad Prutem stworzyaby moe podstaw do dziaa przeciwko Ordzie Krymskiej, kt�ra nieraz a pod Sanokiem przypominaa o swym istnieniu. Zreszt najniebezpieczniejszy gatunek Tatar�w, Orda Budziacka, mia siedziby w stepach, pomidzy ujciem Dniestru a Dunaju, czyli tam wanie, dokd si szo przez Jassy i Bukareszt.

Wiosn 1601 roku Zygmunt III wysa na Krym awryna Piaseczyskiego, dobrego dyplomat, autora ciekawej rozprawy o powinnociach posa. Kaza mu da uznania zwierzchnictwa Rzeczypospolitej a po Morze Czarne i niczego nie obiecywa w sprawie kozackiej.

Czynne wystpowanie na poudniowym wschodzie stworzy by mogo pole dziaania dla Zaporoa. Kozacy walczyli nad Telezyn, odznaczyli si piknie i zdobyli pi dzia. To oni wzbudzili panik w wojskach Michaa. Gdyby siy Rzeczypospolitej dziaay trwale w tym kierunku, konieczno zmusiaby moe do politycznego, a nie paszczynianego potraktowania Ukrainy.

173

Instrukcja dla Piaseczyskiego oznaczaa, e kr�l nie chce si pozbywa cennego ora - Siczy.

Nie udao si utrzyma zdobytych pozycji. Wkr�tce Multany otrzymay nowego hospodara w osobie Radua Szczerbana, kt�rego mocodawc by sutan. Turcja przywr�cia r�wnie swe zwierzchnictwo nad Siedmiogrodem.

Stao si tak przede wszystkim dlatego, e nie wypoczte, a co gorsza i nie zapacone, dobrze jeszcze modawskie spiekoty pamitajce wojsko Rzeczypospolitej musiao ruszy w strony o zgoa odmiennym klimacie. Stanisaw �kiewski zdy na jeden dzie zaledwie zajrze do domu. Zacza si wojna, o kt�rej nikt nie przypuszcza, e stanowi bdzie pierwsze ogniwo acucha niepowetowanych nieszcz. Zygmunt August w z godzin wyda by siostr do Szwecji.

Zygmunt III nie pogodzi si ze sztokholmsk detronizacj. Przeciwdziaanie rozpocz od wypenienia nieszczsnego warunku pakt�w konwent�w, o kt�rym a dotychczas byo jako cicho: odstpi Rzeczypospolitej na nic jej niepotrzebn Estoni. Dokona tego 26 marca 1600 roku, a sejm odpowiedzia odmow podatk�w, poniewa obawia si, e zostan zuyte nie w Modawii dokd wanie wybiera si Zamoyski - lecz na froncie szwedzkim, kt�rego narodzin nie pragn.

W rozmaitych dzisiaj pisanych ksikach okrela si te wypadki szumnie, jako „walk z najazdem szwedzkim". Nieco odmiennego zdania by ich wiadek, biskup Pawe Piasecki, pisarz szczery niekiedy a do granic cynizmu. Powiada on, e sejm i senat strzegy si wojny, lecz

...uwikane w ni zostay zabiegami pojedynczych os�b, kt�re chcc sobie zasuy na lask kr�lewsk, bez wiedzy Rzeczypospolitej starodawne jej z kr�lestwem szwedzkim przymierze stargay. Gdy bowiem Karol, z wojskiem do Estonii wkroczywszy, Rewel i to wszystko, co do owego czasu za dzierawy szwedzkie poczytane byo, pod moc swoj zagarn, Jerzy Fersenbach [starosta wendeski], kt�ry tylko pogranicza Inflant polskich od napaci Karola zasania by! powinien, do Estonii wtargn i wojska Karolowe czsto podjazdami urywa.

Zapytany o sens i powody swego postpowania nie odpowiedzia wcale, wysannika za szwedzkiego wyekspediowa do Warszawy. W tych warunkach Karol wola przenie dziaania na terytorium sabego wroga. Fersenbach mia pod sob co szeciuset onierzy, Zamoyski wojowa na drugim kocu wiata, w Modawii. Wkr�tce Szwedzi zajli cae prawie Inflanty a po Dwin. Utrzymaa si Ryga, pada Parnawa, potem Kies, Wolmar i Dorpat. Zdobycze Stefana I zostay stracone.

174

Tak zacza si wojaczka ze Szwecj, majca potrwa... w XVII wieku lat r�wno szedziesit i po niezbyt dugiej przerwie jeszcze co nieco w XVIII. Rzeczpospolita wysza z niej do siebie samej niepodobna.

Hetmani Krzysztof Radziwi i Jan Karol Chodkiewicz odnieli na wiosn do znaczne sukcesy, w kt�rych dzielnie uczestniczy Fersenbach. Przeszkod stanowia ta okoliczno, e wodzowie litewscy yli ze sob „jako dwaj koci". Na sejmie warszawskim wiadczono wielkie honory Zamoyskiemu, dzikowano mu za zwycistwo modawskie. Hetman stal si znowu bardzo potrzebny, dw�r chwilowo puszcza urazy w niepami. Posowie uchwalili w dw�jnas�b powikszone podatki, aczkolwiek pocztkowo rozmylali i naradzali si „o sposobach przytumienia" niepodanej wojny. Bez Estonii Rzeczpospolita moga si doskonale obej. Inflant - wasnej posiadoci musiaa broni.

W padzierniku 1601 roku, czyli r�wno w rok po dziaaniach w Rumunii, rozpocz Jan Zamoyski ostatni w swym yciu kampani wojenn. Na otwie, przeciwko wieemu wrogowi! Do mn�stwa po Jagiellonach odziedziczonych ciar�w przyby jeszcze granit szwedzki. Miara zostaa przebrana.

Z punktu widzenia zdrowego rozsdku obie strony - Rzeczpospolita i Szwecja - znalazy si w pooeniu absurdalnym. Obop�lny interes wymaga przymierza. Sawny kanclerz szwedzki Axel Oxenstierna powiedzia p�niej: „Quantilla sapientia regitur mundus" - nika mdro wiatem rzdzi. Zaiste!

Zamoyski zabra si do gorczkowych ukad�w z Prusami oraz z Gdaskiem, kt�re chcia skoni do budowy floty. Nie przynioso to oczywicie adnych rezultat�w i da ich chyba nie mogo. Marynarki wojennej zaimprowizowa nie spos�b, ten gatunek broni za wiele ma wsp�lnego z technik. Przy okazji powiedzie wolno, i Rzeczpospolit caa jej przeszo i natura skazyway na kroczenie po tej samej drodze, kt�r z takim powodzeniem przemierzya Rosja. Od potgi ldowej do morskiej, a nie odwrotnie. Piotr Wielki siami piechoty, jazdy i dzia „w Jewropu prorubit okno". Moskwa staa si wielkim mocarstwem w stuleciu XVI, jej bandera zacza co znaczy na morzach w w. XVIII. Nie lekcewac osigni marynarki rosyjskiej zauway wypadnie, e niezbyt wiele one jednak znacz w por�wnaniu z powodzeniami odniesionymi przez to pastwo na ldzie, w powietrzu, a ostatnio i tam, gdzie go ju nie ma. Twierdzenie, e brak floty przyprawi Rzeczpospolit o zgub, to jeden z naszych mit�w narodowych. atwizna mylowa r�wna tej, co spycha odpowiedzialno na charakter narodowy.

I bez okrt�w radzi sobie jako Zamoyski w zbytecznej wojnie. O wiele gorsz przeszkod byy pustki w skarbie i niedostwo koronowanego wodza naczelnego.

175

„Zaledwie a ku kocowi wrzenia nadcign kr�l Zygmunt, opieszaym postpujc krokiem dla niezliczonych zawad, jakie si wloky za tumem nieuytecznych wojnie dworzan." Liczna „zgraja" tego tylko dokazaa, e objada kraj, zanim ku poytkowi sprawy zawr�cia nad Wis. Zboe na Litwie szalenie podroao, zacz si nawet g�d, w lad za nim przysza epidemia. Pooenie walczcej armii byo krytyczne. Zacinemu onierzowi nie popacono jeszcze nalenoci modawskich, regimenty wprost odmawiay szturm�w, domagay si najpierw pienidzy.

Zajte przez Szwed�w twierdze paday jedna po drugiej, pasmo przewag zaczo przypomina Stefanowe czasy. Karol cofn si spod Rygi, potem - w kampanii zimowej, a wic nieprawdopodobnie cikiej dla oblegajcych straci Wolmar, Kirempe, Helmet, Neuhausen, Ansen, Marienburg, Adsel. W kwietniu 1602 roku przyszo pod Fellin zaledwie cztery tysice wycieczonych, skonnych do buntu wojak�w. Reszta dwudziestotysicznej armii wykruszya si lub odesza do dom�w, zdezerterowaa. Nie byo czym paci odu.

Podczas jednego ze szturm�w zwali si do rowu ranny miertelnie Jerzy Fersenbach. Konajcego wydwiga z jamy na wasnych plecach Stanisaw �kiewski. Obok kula muszkietowa przebia Zamoyskiemu klamr u pasa. Wodzowie dawali przykad zdemoralizowanemu onierzowi, szli w ogie pierwsi. Spieszona jazda dara si na mury na r�wni z piechot. Stary hetman zazibi si w zimie, poodmraa stopy, zapad na bezsenno, ale pod adnym wzgldem nie zawodzi. Zastawia swe prywatne kosztownoci, z wasnej kieszeni paci wojsku.

17 maja podda si Fellin, w czerwcu zaczto oblega Weissenstein - Biay Kamie - twierdz, kt�rej dodatkowo broniy gbokie bagna. Przez miesic cay dziaa oblnicze bezskutecznie tuky umocnienia, a Zamoyski nakaza ogromne roboty ziemne, j torowa sobie drog poprzez topiele. Podobno chcia dowie obecnym w obozie Francuzom i Niemcom, e Polacy potrafi r�wnie twierdze zdobywa, a nie tylko wygrywa w polu, czego wanie znowu dokaza Stanisaw �kiewski, kt�ry w bitwie kawaleryjskiej pokona odsiecz. „Przemoga elazna praca i usilna ch przeamania wszystkiego, co trudne i niedostpne jest: ta sprawia, e nawa zwiezionych zewszd pal�w, tram�w i chrustu zapchano na koniec moczar�w otchanie." Po groblach podtoczyy si w poblie mur�w cikie baterie. W sierpniu zaoga skapitulowaa na honorowych warunkach, oddaa zamek, lecz nie zoya broni, wysza z ni na wolno.

176

Wzicie Biaego Kamienia to ostatni czyn wojenny Jana Zamoyskiego. Hetman doczeka si, a przysano z Warszawy pidziesit tysicy zotych, doda do tego dziewitnacie tysicy wasnych, zapaci onierzowi i odjecha do Zamocia. Dow�dztwo wzi po nim Jan Karol Chodkiewicz.

Oto jedna z niedocieczonych zagadek naszej historii! Niemal jednoczenie los zuboy j o dw�ch wybitnych wodz�w. Staro sprztna z placu Zamoyskiego, mier zabraa Radziwia Pioruna. Wcale tego owe dzieje nie odczuy - w Koronie dziery buaw Stanisaw �kiewski, na Litwie Jan Karol Chodkiewicz. Przyszo wysypa jeszcze miaa na st� wojenny ca przygar talent�w. Spr�bujmy to sobie niekt�rymi tylko przykadami uzmysowi. W chwili zmaga pod Biaym Kamieniem Stanisaw Koniecpolski by dopiero chopaczkiem, Stefan Czarnecki mia trzy lata... albo nie pocz si jeszcze w onie matki (pewnoci brak, bo metryki jego nie posiadamy). Na godzin narodzin Jana Sobieskiego naleao poczeka wier wieku z maym okadem.

Skd tylu wietnych dow�dc�w w tej pacyfistycznej, wojnom niechtnej, pozbawionej licznego wojska Rzeczypospolitej? I to we wszystkich trzech tworzcych jej ciao narodach! Bo Piotr Konaszewicz Sahajdaczny, a take... Bohdan Chmielnicki byli jej obywatelami, w jej granicach dzie ujrzeli i wzroli, karmili si jej treciami.

Wobec tajemnic obowizuje pokora. Nikt nie dociecze, jak i czemu rozbyska geniusz. Mona najwyej kusi si o pr�b wskazania niekt�rych okolicznoci, mogcych sprzyja rozkwitaniu uzdolnie. Nie spos�b wszak zarozumiale z g�ry odm�wi racji tym, co twierdz, e talent�w nigdy nie brak, wiat si od nich roi, ale nie wszystkie trafiaj na pomylne prdy i mog wypyn. Natura i historia zgodnie grzesz nieopisanym marnotrawstwem.

Rzeczpospolita �wczesna otwarta bya na wpywy kulturalne caej Europy oraz przylegoci azjatyckich. Wyranie dla oka odbijao si to chociaby w strojach szlachty i mieszczan. Jeden paradowa w ubiorze woskim, inny we francuskim, trzeci w wgierskim, tureckim, hiszpaskim, niemieckim. Ten sam objaw w dziedzinie militarnej oznacza znajomo sztuki wojennej r�nych narod�w i plemion. Najpierw tych, oczywicie, z kt�rymi pastwo graniczyo, lecz sugiwali r�wnie Polacy w wojskach hugonot�w francuskich, bywali w Niderlandach, a nawet - jak „starszy nad armat" Krzysztof Arciszewski tam gdzie pieprz ronie. Krzysztof Zbaraski przez trzy lata studiowa pod kierunkiem Galileusza, aby zdoby wiedz cis potrzebn wojennemu panu. Otwarcie g�w i granic na wiatry z szerokiego wiata nikomu jeszcze szkody nie przynioso. Wszechstronna informacja, mono wyzyskiwania cudzych dowiadcze,

177

to niczym nie zastpione skarby. Aby je zdobywa, obywatele Rzeczypospolitej nie potrzebowali za kadym razem wyprawia si za granic. Mieli cudzoziemc�w u siebie w domu, zacigali ich do suby najemnej. Kraj obfitowa w drukowane przez obcych ksigi. Posuchajmy, co prawi rodakom Francuz, kt�ry zaraz po zgonie Zygmunta III przyjecha do Polski poredniczy w rozejmie ze Szwecj:

...stao i siedziao w przedpokoju kr�lewskim [w Toruniu] wielu szlachty i znamienitych m�w, tak dostojnik�w Kocioa, jak i innych, kt�rzy z sob i z nami wiedli rozmowy. Wielce mi zaiste byo mio sucha, jak oni r�nymi m�wili jzykami: polskim, italskim, angielskim, niemieckim, francuskim i w kocu acin, kt�r tu nazwa mona jzykiem potocznym. Nie brak byo i takich, co m�wi umieli po dusku i szwedzku.

Jedynie hiszpaskiej mowy nie usysza Francuz w przedpokoju toruskim.

Wolno przypuszcza, e wspomniane okolicznoci sprzyjay rozwojowi talent�w w kraju, kt�ry adnymi murami granic swych nie ogradza. Na humanistyce (to znaczy wszechstronnie) szkolone m�zgi istniay. Nadchodziy lata wojenne, historia ogaszaa werbunek dow�dc�w.

Jan Karol Chodkiewicz godnie zastpi Zamoyskiego.

W sierpniu 1605 roku wyldowaa na wybrzeach inflanckich dwunastotysiczna armia szwedzka, dowodzona przez Karola IX osobicie. Rozpoczo si oblenie Rygi, kt�rej nadmorski zamek - Dyament - ju poprzednio pad. 27 wrzenia Chodkiewicz wyda Karolowi bitw pod wsi Kircholmem. Siy litewsko-polskie liczyy najwyej cztery tysice zbrojnych, w tym tysic zaledwie regularnej piechoty. Wojsko szwedzkie, trzykro liczniejsze, zostawio na placu dziewi tysicy polegych, szedziesit sztandar�w i jedenacie dzia. Karol IX doskoczy okrtu i uszed niewoli. „Pamitna spomidzy najsawniejszych bitwa" trwaa trzy godziny tylko.

Pisze Piasecki, e „radosna o zwycistwie nowina pobudzia dw�r kr�lewski do wikszej ochoty w czynieniu przygotowa weselnych". Zamierzona swadba grozia caemu pastwu fatalnymi powikaniami. W og�le Rzeczpospolita przeywaa pod�wczas nigdy dawniej nie bywae sensacje.

Zanim si o nich zacznie opowiada, trzeba przypomnie, e dotyczyy pastwa wewntrznie przeobraonego. Trzydziestolecie przeszo upyno od wyganicia Jagiellon�w,

178

czasy Stefana I te zaczynay si ju zalicza do wspomnie odlegych. W teorii ustr�j Rzeczypospolitej pozosta ten sam Wypeniajca jego ramy praktyka odmienia si bardzo powanie.

W roku 1563 sejm walny koronny odni�s czciowe zwycistwo w walce o sawn ,,egzekucj praw", postanowi midzy innymi, e co roku czwarta cz dochod�w kr�lewskich ma i na wojsko stae, zwane z tego powodu kwarcianym. Dokadnie w trzydzieci lat p�niej ksidz J�zef Wereszczyski, tworzc projekty solidnej obrony Ukrainy, wzywa, „aby Ich Mo Panowie Starostowie sprawiedliwie czwart cz dochod�w wszystkich starostwa swego, adnego nie ochylajc" dawali, gdy obecnie niekt�rzy „miasto kwarty mao nie decym z dochod�w starostwa swego daj".

Tak wyglda konkret. Si pastwa podrywali ci, kt�rych systematycznie popiera zamylajcy o wzmocnieniu wadzy kr�l Zygmunt III. Zbliao si ju dwudziestolecie jego rzd�w, gdy przysza do Warszawy wiadomo o Kircholmie.

Czas ten czyni zacz z pojcia demokracji szlacheckiej „mied brzkajc i cymba brzmicy". Coraz wszechwadniej rozpocieraa si w kraju oligarchia magnacka. Olbrzymi szans podarowaa jej Ukraina, rozdawnictwo jej intensywnie kolonizowanych „pusty" naddnieprzaskich. Niesamowicie pczniay tam fortuny pan�w ruskich, polskich, litewskich. Jednoczenie w samej do gsto zaludnionej Koronie traci czsto swe zagony drobiazg szlachecki, roli Lubomirscy i Ossoliscy, a obok tych miejscowych potentat�w obszerne posiadoci nabywali ze wschodu si wywodzcy Radziwiowie, Zbarascy, Ostrogscy, Chodkiewiczowie. Jeden i ten sam proces ogarn wszystkie narody Rzeczypospolitej. Polsce rdzennej pewien koloryt lokalny nadaway przede wszystkim ogromne majtnoci Kocioa. W poszczeg�lnych wojew�dztwach wicej wsi naleao do kleru ni do kr�la. Jeszcze za Zygmunta Augusta ulubieniec paski Mikoaj P�kozic Wolski, proboszcz pocki, przemoc, odbijajc zamki skrzynek i sepet�w, pozabiera drobnej szlachcie sieluskiej pergaminy i zapisa j midzy swych poddanych. W roku 1598 ksidz proboszcz Jdrzej z Bnina Opaliski oboy tych biedak�w podatkiem prywatnym i przybra tytu ksicy, kt�ry si jednak nie utrzyma.

Same sejmiki ziemskie znalazy si wkr�tkce pod kuratel, nawet pod dyktatur wielmonych, narzucajcych sw wol w spos�b bezceremonialny. Twierdz historycy, e tylko trzy sejmiki w caym pastwie - opatowski, proszowicki i redzki - zdoay ochroni niezaleno. A przecie - wskutek istnienia instrukcji poselskich i jednoczesnego braku prawa o gosowaniu w sejmie wikszoci - rola sejmik�w rosa, stawaa si decydujca!

179

Na pocztku tego tomu przytoczone zostay utyskiwania szlachty, e na Litwie za Zygmunta Augusta nie takie sejmiki, jak w Koronie, e o wszystkim tam rozstrzyga wola magnat�w, kt�rzy i kijami grozi potrafi. Od czas�w pierwszej unii godna szacunku tre dziej�w wewntrznych pastwa Jagiellon�w polegaa na przenoszeniu doskonalszych urzdze zachodnich na wsch�d. Mona twierdzi, e jeli chodzi o istot i rzeczywisto ustroju pastwowego u schyku XVI wieku, to si radykalnie odmienio, prd popyn w odwrotnym kierunku. I w Koronie rozstrzyga zaczynaa fizyczna wprost przemoc wielkich pan�w. Kanclerze nauczyli si z czasem ly pos�w sejmowych. Zab�jstwa nawet uchodziy pazem, c� za m�wi o zwyczajnym biciu.

Jarema Maciszewski, autor ksiki Wojna domowa w Polsce, zada sobie benedyktyski trud zbadania pocztk�w fortuny rodu, kt�ry w niedalekiej przyszoci odegra mia rol olbrzymi, mianowicie - Ossoliskich. Podsumowanie dochodze - wzbogacone o dotyczce Lubomirskich rezultaty bada E. Trzyny - trzeba przytoczy:

Sebastian Lubomirski, zaoyciel potgi swego rodu, posiada w roku 1581 zaledwie cztery wsie i dziay na dw�ch wsiach. W roku 1629 syn Sebastiana, Stanisaw, dziery dziewidziesit jeden wsi caych, szesnacie czci wsi i miasto Winicz. Ponadto by on uytkownikiem kr�lewszczyzn w wojew�dztwie krakowskim w liczbie osiemnastu wsi dzierawnych, dw�ch miast i starostwa dobczyckiego obejmujcego pi wsi. Zbigniew Ossoliski, magnat ssiedniego wojew�dztwa sandomierskiego, przed pierwszym oenkiem posiada po ojcu tylko siedem czci wsi (ani jednej caej!). Przeprowadzajc za dziay majtkowe midzy synami w roku 1620, czyli w trzydzieci sze lat potem, posiada szesnacie wsi i folwark�w, wielki klucz zg�rski i czci w dw�ch wsiach, a nadto uytkowa szereg kr�lewszczyzn.

Nadania monarsze byy fundamentem tych fortun, powiada dalej Jarema Maciszewski. I udowadnia to, sypic faktami jak z rkawa. Nie tylko dobra ziemskie dawa Zygmunt III staremu monowadztwu lub wzmacniajcym jego zastp ludziom nowym. Potrafi darowa pienidze pochodzce z podatk�w gdaskich, szafowa arendami ce, myt, monopolem solnym, prawem wyrbu i wypalania las�w!

Dokona zdecydowanego wyboru - liczy na wielkie rody, a nie na tum herbowy. Potomek Jagiellon�w skreli, wymaza ze swej pamici najlepsz z jagielloskich tradycji politycznych - sojusz kr�la ze redni i ma szlacht. Posikujc si swym przepotnym prawem rozdawania „chleba" tworzy stronnictwo tak zwanych „regalist�w". Opr�cz magnat�w krajowych naleeli do obsypywani faworami cudzoziemcy. Za sztandar ideologiczny suy wojujcy katolicyzm, kontrreformacja.

180

Protekcja panujcych nad umysem kr�la jezuit�w znaczya bardzo wiele przy nominacjach i awansach.

Gdyby socjusze Zygmunta III yli we Francji, niechybnie zaludniliby literatur, bo czego jak czego, ale koloru nie spos�b odm�wi ich postaciom. Uwag humanist�w musiaby chyba zwr�ci na siebie ,,polski Demostenes", Mazowszanin Feliks Kryski, orator i dyplomata bardzo wybitny, czowiek tak rozmiowany w kulturze klasycznej, e potrafi przychodzi na obrady senatu, dzierc pod pach tom Tacyta. Kryski nader zrcznie popiera i propagowa wr�d szlachty wschodnie wyprawy Zygmunta III, karier za robi zacz pod patronatem niejako gronego pana, zaliczanego do g�w stronnictwa „regalist�w".

Zygmunt Myszkowski, od roku 1601 marszaek wielki koronny, wkroczy na aren pastwow jako wybraniec losu. Starannie wyksztacony za granic, wesp� z bratem - Piotrem - odziedziczy po stryjaszku, r�wnie Piotrze, biskupie krakowskim, synnym humanicie i protektorze sztuki, mnogie woci oraz osiem milion�w zotych metalowym pienidzem. Swojego czasu ksidz biskup przysuy si by znacznie kr�lowi Stefanowi, poyczajc mu na potrzeb gdask szedziesit tysicy...

Zygmunt piciokrotnie posowa z ramienia monarchy, przywoc z woja�w rozmaitej jakoci precjoza polityczne. To on, w imieniu swego suzerena, zalubi per procuram Konstancj Habsburg i towarzyszy jej w wdr�wce do oburzonej tym stadem Polski. Kilkanacie lat wczeniej powr�ci z podr�y woskiej ozdobiony przez papiea Klemensa VIII tytuem margrabiowskim, zaraz za w roku nastpnym zajania wzbogaconym nazwiskiem. Wincenty Gonzaga, ksi Mantui, usynowi przyjaciela, przyj go do herbu i miana rodowego.

Margrabia Gonzaga Myszkowski zalicza si do potentant�w krajowych, lecz wcale nie do ulubiec�w. Brutalny i pyszny pomiata drobiazgiem szlacheckim, no i stanowczo przesadnie miowa dom cesarski. Wojskiem pastwowym zaatwia swoje prywatne zatargi. Skoro magnat z familii Firlej�w nie by bezpieczny przed marszakiem, to c� si rozwodzi nad sentymentami zwykych ziemian. Dzisiejsi historycy sztuki susznie sawi jego zasugi, aczkolwiek nie da si zaprzeczy, e stryj biskup przewysza synowca dygnitarza jako protektor artyst�w, uczonych i pisarzy.

Rok 1601, kt�ry da Myszkowskiemu godno marszakowsk, przyni�s mu jeszcze jedno dobrodziejstwo. Sejm zatwierdzi ordynacj piczowsk, zaoon waciwie przez zmarego wtedy Piotra. Picz�w, Chroberz, Mir i Ksi w Maopolsce, lski Wieprz,

181

Onysz�w i Szyman�w na Mazowszu oraz inne dobra utworzyy cao, kt�ra nie moga by dzielona ani sprzedawana.

Synowie marszaka zgali bezpotomnie. W niezbyt odlegej przyszoci prawnuczka jego, Krystyna Komorowska, wniosa ordynacj jako wiano w dom Wielopolskich, kt�rzy zgodnie z postanowieniami fundator�w przyjli wraz ze spadkiem ich nazwisko.

Istniej podstawy do przypuszcze, e Aleksander hrabia Wielopolski margrabia Gonzaga Myszkowski, autor pomysu „branki" i waciwy sprawca nieszcz roku 1863, uznawa marszaka Zygmunta za sw�j idea polityczny. Pycha, samowola i przekonanie o wrodzonej gupocie og�u byy u obu takie same.

4 kwietnia 1589 roku izba sejmowa ogldaa widowisko niecodzienne, lecz mocno charakterystyczne dla wzbierajcej fali historii. O tydzie wczeniej jak si ju wspominao - nuncjusz Hannibal z Kapui zorganizowa w zakrystii katedry warszawskiej konferencj biskup�w, zarzdzi zdecydowany atak na pozycje tolerancji. Ofiarami natarcia stay si ustawy o powszechnym uspokojeniu oraz o reformie sposobu obierania kr�l�w.

4 kwietnia kasztelan nakielski, Hieronim Gostomski, zoy w izbie poselskiej publiczne wyznanie wiary katolickiej, odprzysig si herezji. Niedawno jeszcze woa o Koci� narodowy, oy na budow wityni protestanckiej w Poznaniu, biada nad postpkiem nawr�conego na papizm syna i kaza zamkn jego wychowawc. Teraz j szczodrze dawa pienidze jezuitom, wystawi im dom i koci� w Sandomierzu, fundowa inne klasztory. W trzy lata po konwersji zosta - za dorad nuncjusza - wojewod poznaskim.

Gostomski zalicza si do najwierniejszych Zygmuntowi. Wiedzia o kr�lewskich pomysach odstpienia korony arcyksiciu Ernestowi, popiera wszystkie zamierzenia pana, jak r�wnie jego projekty szwedzkie. Jana Zamoyskiego zaarcie zwalcza, zowic go „wezyrem-basz". By jednoczenie: zwolennikiem zaprowadzenia „absolutyzmu" przemoc oraz... namitnym wielbicielem caej „zotej wolnoci koronnej"! Nienawidzi i, jak tylko m�g, tak przeladowa r�nowierc�w, yd�w, tudzie mieszczan w og�le.

adne z politycznych przedsiwzi Hieronima Gostomskiego nie przynioso pomylnego skutku. Wojewoda - dobry m�wca sejmowy - zawi�d w roli dyplomaty, w innej za to sprawie okaza si niezawodny. Szlachta kaliska i poznaska wybieraa na pos�w tych tylko kandydat�w, kt�rych on zatwierdzi. Nie moga sobie pozwoli na luksus swobody.

Stara prawda potwierdzia si znowu. Kacyk prowincjonalny to jeszcze nie m stanu.

182

Gostomski mia szeciu braci, wic spadek po rodzicu - wojewodzie rawskim, Anzelmie, gospodarzu znakomitym - uleg podziaowi na siedem czci. Umierajc w roku 1609 zostawi synowi majtek bardzo znaczny. Czerpa wszak dochody ze starostwa gbiskiego, gr�jeckiego, waeckiego, wareckiego i strzeleckiego. Starostwo sannickie - w nagrod zasug - otrzyma nawet w dzieraw stuletni... na par zim przed zgonem.

Kr�l protegowa wybranych i dobranych ludzi, pomaga im rosn, i naturaln rzeczy kolej - sam si od nich uzalenia. Persony raz wpuszczone do krgu wadzy wi si pomidzy sob nawzajem, a nie jednostronnie. Nie tylko monarcha konstytucyjny, lecz take i samodzierca musi si rachowa z faktami dokonanymi. Nikt inaczej ni pod przymusem nie odda uzyskanego przywileju. Teoretycznie hodujc takiej czy innej doktrynie, w praktyce dba bdzie o porzdek polityczny, kt�ry �w jego przywilej zabezpiecza.

Stronnicy Zygmunta III wrcz po mistrzowsku zabiegali o potg swych rod�w, uprawia umieli nepotyzm, kt�rego by si i dw�r papiea Borgii nie powstydzi.

Ogromna ordynacja piczowska wystawiaa na potrzeby pastwa pidziesiciu kawalerzyst�w i stu onierzy pieszych.

Kilkakro ju cytowany Krzysztof Warszewicki napisa by i wyda ksik De optima statu libertatis, w kt�rej umieci nastpujcy wyw�d:

wiadomy, i dobrze chce i polegajcy na swoim sumieniu kr�l niech pamita, e wszelkie trudnoci jakiego bd rodzaju wszelkimi moliwymi pokonywa winien rodkami. Nikt go bowiem nigdy nie bdzie pyta o to ani z tego powodu sdzi, jakimi drogami szed do celu, tylko jak prdko, jak pewnie i dobrze do niego doszed.

Teza - dodajmy nawiasem - zastraszajco podobna do tego, co Adolf Hitler powiedzia swym generaom w przededniu napaci na Polsk. Tacy jak Warszewicki milczco w zaoeniu przyjmowali jednak istnienie granic tego, co dopuszczalne - na tym polega r�nica.

Zygmunt III stworzy sobie narzdzie dziaania. Na pocztku XVII wieku stronnictwo „regalist�w" przedstawiao si potnie. Mniej ni jedna czwarta senator�w naleaa do opozycji, tworzya ob�z „kanclerian�w", uznajcy za przyw�dc Jana Zamoyskiego.

Nadchodziy lata, kt�re miay sprawdzi, jak prdko, pewnie, dobrze i do czego mianowicie kr�l wraz ze swymi regalistami doszed.

183

W Brahiniu, na dworze Adama Winiowieckiego, jeden z modych sug ksicych poda si nagle za Dymitra, ostatniego z syn�w Iwana Gronego. Opowiedzia, e dzieckiem bdc ostrzeony przez lekarza-Niemca ukry si w por, a zamachowcy zgadzili po nocy w Ugliczu innego chopca. Teraz zdradza tajemnic i skada sw�j los w rce potnego kniazia.

Byo to w roku 1603. Gdyby carewicz Dymitr y, miaby lat przeszo dwadziecia. Od strony chronologii cakiem prawdopodobnie wygldao wic opowiadanie osobnika, kt�ry przeszed do historii jako pierwszy Samozwaniec, a w Rzeczypospolitej zwany by potocznie szalbierzem, impostorem, zmylaczem, carykiem albo Dymitraszk.

Sam Borys Godunow nie m�gby doj prawdy, przygwodzi kamstw, zabrako bowiem wiadk�w tego, co si wydarzyo w Ugliczu 15 maja 1591 roku. Wzburzona ludno miasta na miejscu ukamienowaa bowiem rzeczywistych czy domniemanych sprawc�w zbrodni. Jeli zatem Godunow naprawd j nakaza, to nie otrzyma raportu. Zaraz potem surowo ukarano mieszczan uglickich. Najbardziej czynnych przy samosdzie stracono, innym powyrywano jzyki. Wszyscy ywi - bez r�nicy pci i wieku - poszli na Syberi. Pojecha tam r�wnie dzwon, kt�ry nad wieym trupem chopca bi na trwog. wiadk�w naprawd nie byo.

Aleksander Hirschberg, zasuony badacz tych tajemnic, wyszpera sensacyjn relacj starosty orszaskiego Andrzeja Sapiehy, z kt�rej wynika, e pierwszym wskrzesicielem Dymitra by Godunow. Niepewny jeszcze wyboru na tron, rozgosi,, wielki bojarzyn", e carewicz yje, wynalaz nawet odpowiedni osobisto i wysuwa j naprz�d, aby samemu rzdzi za jej plecami. Bojarowie zdemaskowali oszustwo, na Kremlu wyniky zatargi, ale manifest Borysa o najpierwszym edymitrze dotar a do Smoleska. Przytoczone ju raz powiedzonko �wczesne: ,,atwo piwa nawarzy, nie wiedzie tylko, kto je wypije", okazao si ze wszech miar suszne.

Technika operowania samozwacami bya wtedy szeroko znana i popularna w caej Europie. Zwaszcza Kozacy i panowie ukraiscy lubili chadza na Modawi pod hasem przywracania na hospodarstwo prawowitych jego dziedzic�w. Godunow sprowadzi by do Moskwy wspomnianego ju Gustawa Erikssona Waz, by szantaowa Szwecj jego osob. Teraz przez samego cara pr�bowany or mia by uyty przeciwko niemu. Borys wiedzia zreszt, na co si zanosi. Od paru lat trwao w pastwie moskiewskim jedno wielkie ledztwo, szaleli donosiciele, oprawcy mieli pene rce roboty.

184

Wymuszali zeznania co do czarodziejskich dziaa przeciwko wadzy, lecz nigdy nie zatrcali o to, o co najbardziej chodzio. Masowe represje omackiem niejako miay naprowadzi na trop Dymitra lub udajcej go osoby. Szeptano o nim w najwikszej tajemnicy, pyta gono nikt si nie way, nawet w izbie tortur.

Kiedy z Ukrainy, Powoa i od strony Inflant mniej wicej jednoczenie przyleciay wieci o pojawieniu si Samozwaca, Borys wezwa na Kreml dostojnik�w. ,,To wasze dzieo, zdrajcy! - powiedzia im. - Ksice i bojarskie."

Niewtpliwie mia suszno. Afer zrodziy wewntrzne choroby pastwa. Nie przebierajca w rodkach opozycja dya do obalenia uzurpatora za wszelk cen. Najpierw skoczy z Godunowem, potem znajd si sposoby i na Samozwaca.

Borys przeladowa wielkie rody, sprzyja natomiast tej warstwie spoecznej, z kt�rej sam pochodzi - redniemu bojarstwu. Forytowa je srogim kosztem chopa, wpychanego w poddastwo, przytwierdzanego do roli. Los stanowczo nie sprzyja zdolnemu carowi, kt�rego kr�tkie rzdy zabiegay poniekd o to samo, co p�niej na ogromn skal osign Piotr Wielki. Godunow uzyska dostp do morza w Karelii, zakada nowe grody i miasta, intensywnie kolonizowa Syberi, jak m�g, troszczy si o szkoy, sprowadza z Zachodu uczonych, biegych rzemielnik�w, specjalist�w wszelkiego rodzaju. W Moskwie osiedlio si za jego czas�w okoo trzech tysicy Polak�w, stanu na pewno nie magnackiego ani szlacheckiego nawet. W roku 1601 w centralnych prowincjach pastwa nie zebrano z p�l jednego choby ziarna. Przez ca wiosn i lato nieustannie lay deszcze, w drugiej poowie sierpnia przyszy mrozy. Zapanowa g�d. Sprowadzeni przez Borysa Holendrzy, Anglicy i Niemcy zostawili przeraajce opisy wypadk�w ludoerstwa. Gnbiona przez ustawodawstwo wie wzburzya si na dobre. Z najwyszym trudem udao si pokona w pobliu Moskwy powstac�w, kt�rzy pod dow�dztwem niejakiego Chopki Kosoapego szli na sam stolic, goszc konieczno zrobienia i politycznych take porzdk�w. Batali przegrali, ale wojewoda carski poleg.

Wszelkie, zwaszcza za z zewntrz poparte dziaanie dywersyjne mogo w tych warunkach liczy na powodzenie. Aleksander Hirschberg mia racj: opozycja zoona z najwikszych bojar�w moskiewskich w porozumieniu z gronem litewsko-ruskich pan�w, do kt�rych nalea pewnie i Lew Sapieha, wynalaza odpowiedniego aktora. Zainscenizowaa przedstawienie, obliczone na ywe w sercach wzburzonego ludu przywizanie do dawnej dynastii.

185

Kim by mody czowiek, kt�ry czy to spowiednikowi na pozornym ou mierci, czy to w ani samemu kniaziowi Winiowieckiemu przedstawi si jako Dymitr Iwanowicz? Filologowie zbadawszy jego list do papiea stanowczo odsdzili go od polskoci. Lach rodowity nie m�gby wyraa si r�wnie nieporadnie. Nie by r�wnie nieprawym synem Stefana I. Takowy istnia, owszem, lecz y w Grodnie, a z Moskw mia tyle tylko wsp�lnego, e uczestniczy p�niej w wojnie przeciwko niej i znalaz sobie w carstwie lub, kt�r przywi�z z wyprawy do domu. Naiwny nuncjusz, Klaudiusz Rangoni, zwr�ci uwag na pikne donie edymitra. Delikatne koczyny g�rne nie stanowi jednak wystarczajcego dowodu pochodzenia z rodziny panujcej.

Godunow twierdzi i kaza swym dyplomatom gosi, e wor to zbiegy z klasztoru mnich, syn szlachecki, Grzegorz Otriepjew. Wysa nawet do Polski jego stryja, Smirnoja Otriepjewa, aby zdemaskowa oszusta. Tego samego zdania co car byli niekt�rzy �wczeni senatorowie oraz - nasz znakomity historyk, Wacaw Sobieski, zmary w roku 1935. Wywody tego ostatniego zbi najtrudniej.

Wydaje si niemal pewne, e przyszy Samozwaniec nalea do orszaku poselskiego Lwa Sapiehy, kt�ry bawi w Moskwie w roku 1600. Zosta w carstwie, z czasem pojawi si na Ukrainie, najpierw w awrze Peczerskiej, potem na dworze Konstantego Ostrogskiego. Tam pozna marszaka domu ksicego, Gabriela Hojskiego, arianina, i u niego w Hoszczy „ceremonie anabaptyst�w odprawowa". Mody czowiek wielu przyg�d dowiadczy, zanim wypyn na niebywale szerokie wody. Bo i z Kozakami wda si zdy, wraz z nimi „otrostwem si bawi", grasujc koo Kijowa. Poszukiwany za to przez Ostrogskich, schroni si u Winiowieckiego, ich wroga.

7 padziernika 1603 roku ksi Adam napisa w jego sprawie do Zamoyskiego, proszc o poparcie. Donosi, e dugo deliberowa, a przesta si waha, kiedy dwudziestu blisko przybyych z Moskwy ludzi „rozpoznao" carewicza. Stary m stanu odpowiedzia zimno, powcigliwie. Radzi wyda bohatera afery w rce kr�lewskie lub jego wasne, kanclerskie i hetmaskie. Taka propozycja niedwuznacznie oznaczaa ch ukrcenia ba sprawie, a pewnie i czowiekowi.

Borys te ze swej strony mitygowa Winiowieckiego. Domaga si odesania impostora do Moskwy, obiecujc w zamian... ustpstwa terytorialne. Kiedy pokojowe przedoenia nie poskutkoway, wojsko carskie uderzyo na Przyuki i niaty, grody wzniesione przez ksit na ziemi co najmniej spornej, spaliy je i wyrny ludno. Rozpoczy si dziaania zbrojne pomidzy carstwem moskiewskim a domen Winiowieckich. Rzeczypospolitej jeszcze

186

to w spos�b konieczny nie angaowao. Ona sama nigdy te Samozwaca oficjalnie nie popara, stany jej stanowczo opowiaday si przeciwko temu. Po cichu wplta si za to w szalbierstwo kr�l.

Winiowieccy podawali sobie zmylacza z rk do rk. Adam pojecha z nim do gniazda rodu, Winiowca, gdzie wada Micha (ojciec Jeremiego). Potem najstarszy z ksit, Konstanty, zabra go do rezydujcego w Samborze wasnego tecia, Jerzego Mniszcha.

Niebah karier zrobi czowiek, kt�ry zacz by skromnie od rajfurskich posug przy osobie Zygmunta Augusta oraz od obrabowania jego szkatu w Knyszynie. Wkrad si w aski Zygmunta III, nalea do obsypywanych dobrodziejstwami stronnik�w dworu. Gorco popiera Mniszcha brat cioteczny, Bernard Maciejowski, biskup, z czasem kardyna i prymas. Kr�l uczyni pana Jerzego starost lwowskim i wojewod sandomierskim, da mu w doywocie ekonomi samborsk, wydzierawi ruskie upy solne. ycie na paskiej stopie pochaniao olbrzymie sumy, piciu modych Mniszch�w ksztacio si za granic, dugi - zwaszcza podatkowe — zastraszajco rosy. Przywieziony przez Winiowieckiego modzian obiecywa podzieli si legendarnymi skarbami car�w Moskwy, na razie poprosi o rk czwartej z c�r Mniszchowych, Maryny, piknej odstrczajc urod, kobiety zimnej, ambitnej, a bezwzgldnej jak najgorszy lichwiarz.

Moda para dobraa si w korcu maku. Otrepjew czy kto inny, mnich-rozstryga czy opryszek, by edymitr awanturnikiem skali niezwykej. Nieduy, rudawy, o twarzy zeszpeconej dwiema brodawkami i z jednym ramieniem nieco wyszym (kt�re to znamiona zdradzay w nim rzekomo prawdziwego carewicza) odznacza si odwag, niepospolitymi zdolnociami i jeszcze wikszym mniemaniem o sobie. Skrupu�w nie miewa adnych, got�w by jutro zdradzi i napa wczorajszego dobrodzieja, a g�rowa nad swym kr�lewskim protektorem cech waciw urodzonym politykom. Nie razia go niczyja wiara, w miar potrzeby umia tolerowa i popiera wszystkie. Indyferentny cakiem, udawa arliwo przed wielu po kolei otarzami.

Najbardziej opacia mu si komedia odprawiona w Krakowie podczas Wielkiego Postu 1604 roku. Samozwaniec uzyska w starej stolicy nowego protektora w osobie wojewody Mikoaja Zebrzydowskiego, „owcy dusz heretyckich". W jego domu po raz pierwszy wysucha kazania katolickiego. Potem w zakonspirowany spos�b przyj obrzdek aciski. Do tradycji krakowskich zaliczaa si pod�wczas kwesta na rzecz ubogich, odprawiana po ulicach przez osobistoci wybitne, pookrywane na t uroczysto kapami ze zgrzebnego p�tna. Zamaskowawszy si w ten spos�b edymitr i Zebrzydowski wyszli z domu Arcybractwa Miosierdzia,

187

pokrcili si troch po miecie i dali nurka w drzwi domu jezuickiego w. Barbary, gdzie czeka ju spowiednik, ojciec Sawicki. Naleao si kry przed obecnymi w Krakowie rodakami Samozwaca.

Decydujc rol odegrao poparcie ze strony jezuit�w i nuncjusza Rangoniego, kt�ry przy pierwszym spotkaniu wyciska i wycaowa szalbierza, a wkr�tce osobicie zaprowadzi go na Wawel.

Kr�l Jego Mo sta ze zwyk swoj powag oparty o stolik i z agodnym umiechem wycign mu rk do pocaowania, co uczyniwszy carewicz pokr�tce przeoy mu aosn krzywd swoj i wsparcia, i pomocy prosi.

Na znak podkomorzego petent opuci komnat, Zygmunt chcia zosta w cztery oczy z nuncjuszem. Odpowied monarsza bya tak askawa, e Samozwaniec sowa wykrztusi nie zdoa i Rangoni musia dziki czyni w jego imieniu. Kr�l obdarzy caryka pensj roczn i pozwoli mu zabiega o pomoc „pan�w naszych". Tego samego dnia w domu Mniszcha nuncjusz wzywa swego protegowanego do rozkrzewiania wiary katolickiej tudzie do popierania jezuit�w w caym pastwie moskiewskim.

Po powrocie do Sambora podpisano umow przedlubn. Narzeczonej pretendent do tronu Moskwy przyrzek, opr�cz sreber i klejnot�w, Psk�w i Wielki Nowogr�d w wyczne wadanie. Przyszemu teciowi obieca milion zotych oraz Smoleszczyzn i Siewierszczyzn zapomniawszy wida, e poprzednio zobowiza si odstpi te ziemie kr�lowi.

Nie naley aowa miejsca na zwiz prezentacj najwikszego w naszych, a moe i nie tylko naszych, dziejach romansu kryminalnego.

Zygmunt III zaleca afer poparciu Zamoyskiego. Obiecywa sobie po niej wielkie korzyci, przede wszystkim pomoc w wojnie dynastycznej ze Szwecj, dalej widoki na wsp�dziaanie przeciwko Turcji. Postanowi nie pyta sejmu o zdanie. Temu warunkowi kanclerz sprzeciwi si stanowczo i w og�le odm�wi wsp�dziaania. To samo uczyni Stanisaw �kiewski. Charakterystycznej odpowiedzi udzieli monarsze Jan Karol Chodkiewicz, onierz grony, czowiek przeraajco porywczy. Respons jego ogosia niedawno temu Hanna Malewska w swych niezr�wnanych Listach staropolskich z epoki Waz�w. Pisa wic hetman: ,, Okazyja smakowita, lecz eventus niepewny, doma rzeczy nie ukojone, a co witsza, idzie o przymierze, kt�re wzruszone nigdy pociesznego efektu nie odnioso." Niej w licie Chodkiewicza widnieje data: 19 marca 1604 roku. Ukad o pokoju na lat dwadziecia zawarto przed dwoma zimami.

188

Zachcajc Zamoyskiego do poparcia prywatnej wojny Mniszch�w i Winiowieckich przeciwko Moskwie wywodzi kr�l: ,,Krainy nasze ledwie znie mog roj�w wrzcej i niespokojnej modziey, gdzie lepsze pole do rycerskiej zabawy?" Rzeczywicie! Miay si wkr�tce na niezmiernych przestrzeniach cesarstwa wyszkoli zastpy takich junak�w, jakich litewskie ani polskie oko dotychczas nie ogldao. I nad Renem stao si o nich gono, i kraj gorzko zapaka.

Oryginalny kawalerzysta z tego Jana Karola Chodkiewicza. Awantury odradza, wolaby „doma rzeczy koi". Gr w pik oraz zotnictwem zajmujcy si kr�l dosiada rumaka fantazji.

We wrzeniu 1604 roku prywatne puki magnackie, rozmaici wolontariusze, Kozacy i chciwa upu haastra, to wszystko, sowem, z czego skadao si wojsko Samozwaca, ruszyo z ubni�w ku granicy moskiewskiej. Wrogi caej sprawie, zwaszcza za Winiowieckim, ksi Janusz Ostrogski przeszkadza koncentracji i przeprawie przez Dniepr.

Tron cara Borysa by naprawd podminowany. Jeden za drugim poddaway si wtym, najwyej trzy i p� tysicznym, siom edymitra grody Morawsk, Czernih�w, Putywl, Rylsk, Kromy. Bitw pod Nowogrodem Siewierskim impostor wygra. Przegra za to na gow starcie pod Dobryniczami, w kt�rym sam omal nie zgin. Godunowowi przywieziono na Kreml zdobyt kopi wroga. Wojewoda Mniszech musia wraca do kraju po nowe zacigi, bo dotychczasowa armia niemal przestaa istnie.

Batali pod Dobryniczami stoczono 31 stycznia 1605 roku. Od tygodnia przeszo hucza ju wtedy w Warszawie jeden z tych sejm�w, kt�re cigaj na siebie uwag historyk�w, jako przeomowe. Obradom wspomnianego powici ksik Adam Strzelecki.

Nie wypyna wtedy oficjalnie pewna sprawa, od lat ju jtrzca umysy. Zaraz po pogrzebie kr�lowej Anny zaczy si szerzy pogoski o zamiarach nowego mariau wadcy. Podobno zastanawiano si nad tym podczas narady w Niepoomicach, lecz nikt z obywateli Rzeczypospolitej nie zna prawdy, bo Zygmunt III zaprosi na ow konferencj samych tylko Niemc�w. Kanclerza w Niepoomicach zabrako, panna Urszula Gienger figurowaa tam osob wasn.

Na kr�low Polsk i Litwy upatrzona zostaa Konstancja Habsburg. Maestwo z ni w spos�b oczywisty jeszcze silniej wizaoby pastwo z Austri, wzmagao wpywy styryjskiej, a wic najbardziej zajadej i nietolerancyjnej linii domu cesarskiego. To wanie stanowio g�wny i suszny pow�d sprzeciwu ogromnej wikszoci szlachty.

189

Istnia jednak motyw inny jeszcze, godzien rozpatrzenia, bo bardzo znamienny.

Konstancja bya rodzon siostr nieboszczki Anny. Przeciw tak grzesznemu narzeczestwu podni�s si ch�ralny krzyk zgrozy, do kt�rego i Zamoyski gos sw�j przyczy. Piotr Skarga got�w by porzuci dw�r, ale przeoeni zalecili mu siedzie cicho. Zdawaoby si, e jeli papie nie tylko zezwala na oenek, lecz zachca do, to aden katolik nie powinien ju protestowa z pobudek innych ni czysto politycznych. Mikoaj Zebrzydowski znalaz wkr�tce okazj do owiadczenia, e szybko, jeden po drugim, zasze zgony dw�ch witych Klemensa VIII i Leona XI - to widoma kara Boa za zgod na zwizek kazirodczy. Nie bierzmy tylko tej wypowiedzi za poz�r! Wojewoda gboko wierzy, e przejrza prawd.

Niewiele ponad p� wieku upyno od chwili lubu Zygmunta Augusta z Katarzyn Habsburg, siostr pierwszej poowicy Jagiellona, Elbiety. Polityczne niepokoje wystpiy wtedy, o metafizycznych lkach nie byo sycha.

Zmary w roku 1603 Mikoaj Krzysztof Radziwi Piorun przey cztery ony. Druga i czwarta z nich - Katarzyna i Elbieta Ostrogskie - byy rodzonymi siostrami. Potny hetman przeama opory i poj Elbiet, ale adne z wyzna protestanckich nie udzielio mu dyspensy.

Fanatyzm wystpowa po obu stronach barykady, bra w posiadanie wszystkie rozr�nione w wierze m�zgi. Jeszcze p� stulecia i liczni protestanci nasi ku zgubie wasnej kurczowo trzyma si bd poy wsp�wyznawc�w, Szwed�w lub Wgr�w, nawet ju pobitych. Najdogodniejszy czas do naprawy Rzeczypospolitej przemin. Za Zygmunta Augusta dominowaa w kraju postawa, przypominajca francuskich „polityk�w". Jego na zimno sfanatyzowany siostrzeniec panowa oczadziaym ludziom, z kt�rymi trudno byo doj do adu. Sam zreszt nalea do odpowiedzialnych za to.

Sp�r o drugi oenek Zygmunta III to sonda, kt�ra pokazuje, jak gboko cofna nas doba kontrreformacji. Do dna byo jednak do daleko jeszcze. Nadzieja ocalenia istniaa - pod warunkiem rachowania na wasne siy i potrzeby, liczenia si tylko z nimi.

Stronnictwo kr�lewskie wystpio w roku 1605 z programem, kt�rego urzeczywistnienie uczynioby z pastwa monarchi absolutn, narzdzie sprawnie dziaajce w rku wadzy. Nigdy owych zamierze w peni nie wyjawiono, ale historycy wyledzili je skutecznie i twierdzi wolno, e zawieray one punkty ogromnie poyteczne. Zaprowadzenie staych podatk�w oraz znaczne powikszenie staej r�wnie armii - te pomysy chwalebnie wiadcz o

190

Zygmuncie i jego doradcach. Wtpi jednak wolno, czy warto byo kusi si przy okazji o zniesienie izby poselskiej i zredukowanie senatu do rozmiar�w rady przybocznej, zoonej z obdarzonych tytuami arystokratycznymi urzdnik�w. Odrzumy pokus teoretyzowania! Praktyka tysice razy dowioda, e wysuwanie projekt�w niewykonalnych to najlepszy spos�b zaprzepaszczania tego, co moliwe.

Najgorsze za, e reforma uczyni miaa z Rzeczypospolitej narzdzie tylko, a nie silny i cakiem suwerenny podmiot polityczny. Powiada Strzelecki, e plan przeobrae zosta niejako wchonity przez zamiary o wiele szersze, a nie majce nic wsp�lnego z dobrem Polski czy Litwy.

Zygmunt zamierza wyjecha do Szwecji i na stae tam osi. W kraju pozostaby ukoronowany za ycia ojca kr�lewicz Wadysaw oraz rzdzcy zamiast niego gubernator... w postaci arcyksicia austriackiego. Szwecja miaaby oczywicie zosta zdobyta i przywr�cona do wiernoci Rzymowi. Pomocy po temu udzieli miaa opanowana przez Samozwaca i r�wnie do acistwa nakoniona Moskwa. W ten spos�b powstaaby wielka liga p�nocna, zdolna do skutecznych dziaa przeciwko Turkom.

Zamiary byy ogromne i r�wnie chimeryczne. Sam ich ideologiczny charakter wymaga oczywicie przetworzenia Rzeczypospolitej na kraj jednowierczy, zgniecenia prawosawia i protestantyzmu wprost si.

Sejm rozszed si na niczym, poniewa kr�l odm�wi podpisania uchwalonych przez izb poselsk trzydziestu piciu artyku�w, kt�re zawieray pewne elementy dodatnie, a zwaszcza punkt potwierdzajcy konfederacj warszawsk, tolerancj religijn. Wspomniany ju Francuz wtedy wanie zanotowa, e konfederacja owa wzbudzaa w Zygmuncie uczucie ywioowego wstrtu. To monarcha beznadziejnie oczadzia, wr�d poddanych zachowao si jeszcze sporo trzewoci.

adna reforma ani najbardziej poyteczna tendencja nie urzeczywistnia si nigdy i nigdzie sama, bez udziau ludzi wiadomych celu i umiejcych dziaa skutecznie. Ju przed sejmem stronnictwo kr�lewskie opanowao niemal wszystkie kluczowe stanowiska w pastwie, byo potne i pewne siebie. Z wyjtkiem jednego czowieka, krtymi zreszt ciekami chadzajcego Lwa Sapiehy, brakowao tam tgich m�zg�w i charakter�w. Opozycji przewodzi Jan Zamoyski, a obok niego Stanisaw �kiewski, Marek Sobieski i biskup kujawski, Piotr Tylicki, powszechnie szanowany za rozum i prawo. Liber chamorum wymownie przedstawia krce w kraju pogoski o modoci tego purpurata: „...be za chopca przy podkanclerzym [...] Tyl zwa go. Potem by podpiskiem u tego pana, biera od mieszczan siea, gdy im przywileje pisa, a

191

w leda jakiem odzieniu chodzie, wola chowa pienidze..." Piotr Tylicki to podobno urodzony w miasteczku Kowal skromny yczek, kt�ry trafi do senatu Rzeczypospolitej.

Skad personalny opozycji wiadczy o wartoci rzdu.

Istniaa r�wnie grupa porednia, niezalena, podobnie jak kanclerianie, reformie rozsdnej wcale niewroga, a usiujca agodzi spory. Sta na jej czele mdry kasztelan poznaski Jan Ostror�g, majcy za wsp�towarzysza usuwajcego si ju zreszt w cie Wawrzyca Golickiego, myliciela politycznego na europejsk miar, o kt�rym i w niniejszym, i w poprzednim tomie nieraz si wspominao. Ten odam te sobie nie yczy ani awanturnictwa w polityce midzynarodowej, ani przeladowa religijnych w kraju.

Wielkim kosztem publicznym stworzy Zygmunt III liczn i siln parti, kt�ra okazaa si zdolna jedynie do zagarnicia lukratywnych stanowisk i do zaartych spor�w o nie. Wyprowadzi pastwa na czyste wody nie potrafia, aczkolwiek moliwoci po temu istniay.

Sejm �w wysucha abdziej pieni Jana Zamoyskiego. Tekst ostatniej w yciu kanclerza mowy politycznej sfaszowano wkr�tce, a to w celu uzyskania materiau propagandowego dla rokoszan. W rzeczywistoci Zamoyski trzyma si w karbach, kr�la nie obraa, do przekraczania granic legalnoci ani do odrzucania wszelkich myli o reformie wcale nie wzywa. Piorunami strzeli za to w afer Dymitraszki. Oto sam fina przem�wienia, kt�re stary hetman ,,z paczem wielkim, stojc, zakoczy":

Miuj, dalib�g, Wasz Kr�lewsk Mo i su wiernie, i po wt�re m�wi, wiernie su; racz tylko Wasza Kr�lewska Mo miowa te nas, poddane swe: acno bdzie, acno o pomnoenie pastw, snadno przyjdzie wszystko, gdy mio poddanych bdzie. Uczynisz tu Wasza Kr�lewska Mo z Polaka Aleksandra, z Litwina Herkulesa; mioci tylko potrzeba, bez tej trudno co pocz.

Nie przesadzi wielki opozycjonista m�wic o subie wiernej, a wic wynikej z uczucia mioci kraju. Przecie to Zamoyski zapewni tron Zygmuntowi, potem za - innych usug ju nie liczc - rozszerzy jego wpywy a po Dunaj, wygra kampani w Inflantach. Teraz narzeka na brak dowod�w zaufania i yczliwoci wadzy ku obywatelom.

Kanclerz zmar w Zamociu 3 czerwca tego 1605 roku. W kilka miesicy co najmniej po jego Zgonie ukazaa si anonimowa broszura publicystyczna, kt�rej autor bezceremonialnie trafi w sedno sprawy, dajc od og�u szlachty przeparcia tego, „cochmy ju i dawno konstytucj sobie obwarowali, aby Kr�l Jego Mo narodem naszym si komentowa".

192

Mylcy og� jasno pojmowa, mniej bystry po prostu czu, e dla Zygmunta Rzeczpospolita jest tylko niezbyt miym narzdziem czy te chwilowym etapem na drodze do cel�w osobistych, dynastycznych oraz ideologicznych - w duchu kontrreformacji. Wspomniana broszura nosia tytu: Rzeczy naprawy potrzebujce albo sejmem, albo rokoszem w Rzplitej. Ze mierci Jana Zamoyskiego zabrako czowieka, kt�ry dziaa pragn tylko „sejmem", a mia do powagi i talentu, by powstrzyma wsp�obywateli od rokoszu.

11 marca 1605 roku, zaraz po zakoczeniu obrad, nie zapytawszy pos�w o zgod, kr�l i jego senatorscy doradcy rozstrzygnli o losie Kr�lewca. Obkany ksi tamtejszy y jeszcze, a niepotrzebnie wyznaczony przez Stefana I opiekun zosta przed dwoma laty pochowany. Kolejnym kuratorem, czyli administratorem kraju, uczyni teraz Zygmunt elektora brandenburskiego, Joachima Fryderyka. Liczy na jego poparcie w wojnie o tron szwedzki dla siebie. Widoki na wcielenie Prus Ksicych do Polski staway si coraz bardziej mgliste. Dyplomacja brandenburska usiowaa poprzednio przekupi Zamoyskiego, ale kanclerz oferty nie przyj i nada sprawie rozgos.

Uchodzi za pewnik, e wolne elekcje, artykuy henrycjaskie i pakta konwenta zanadto osabiy stanowisko kr�la, uczyniy ze bezsiln kuk. Zygmuntowi III wystarczyo wadzy na nastpujce dokonania: na zmian struktury spoecznej kraju (w sensie zdecydowanej przewagi magnackiej), na zniesienie hierarchii prawosawnej, na poparcie awantury Samozwarica i na oddanie elektorowi rzd�w nad przymorsk, hodownicz prowincj. Zatem nie szczupy rzekomo zakres wadzy odegra rol g�wn. Najwaniejszy okaza si spos�b jej uytkowania oraz zasady kierownicze.

Sejm i odbyte przed nim sejmiki wykazay, e olbrzymia wikszo szlachty potpia popieranie afery Dymitraszki. dano kary dla jej protektor�w, a ziemianie bescy przypomnieli niedyskretnie, e „Kr�l Jego Mo z teraniejszym moskiewskim hospodarem, Hodunem Borysem, przymierze wieo w Wilnie witobliwie poprzysic raczy..."

Dni cara byy ju policzone. Zbyt wielu koniunkturalnych i obaamuconych zwolennik�w liczy Samozwaniec, kt�ry z krytycznego po Dobryniczach pooenia z powodzeniem si wykaraska. Rozmaicie m�wiono o przyczynach nagej mierci Godunowa, ale najpewniej wyglda wersja o samob�jstwie. 23 kwietnia, w porze poobiedniej, poszed Borys na wykusz mur�w Kremla, skd mona byo ogarn okiem cay Plac Czerwony, obnoje Miesto i cerkiew Wasilija Baennogo, mod wtedy, bo upamitniajc zdobycie Kazania przez Gronego. Tam, w miejscu jakby stworzonym do poegnania ze stolic, porwa cara paroksyzm, wyranie zdradzajcy dziaanie jadu. Na tron wstpi po nim syn, Teodor.

193

W czerwcu Samozwaniec opanowa Moskw bez boju, a stronnicy jego oczycili poprzednio Kreml, duszc szesnastoletniego wadc i jego matk. Zwoki Borysa wyrzucono z Soboru Archangielskiego i zagrzebano w miejscu, na kt�rym sta ongi jego prywatny dom. Zwyciski edymitr rozpocz rzdy i posa do Polski po Mniszch�wn.

22 listopada wr�d niesychanej pompy i parady wzia wojewodzianka w Krakowie lub zastpczy. Zaraz potem wyjechaa do Proszowic, aby nie uczestniczy w weselisku monarszym, nie zaj drugiego miejsca po Konstancji z Habsburg�w, kt�r kr�l Zygmunt poj jednak za maonk, postawiwszy na swoim. W ksidze pamitkowej Akademii zoya wybranka losu podpis: „Maryna, carowa moskiewska, rk wasn". By to akt prowokacji politycznej, bo Rzeczpospolita tytuu carskiego nie uznawaa. Orszak, kt�ry wraz z on impostora ruszy do Moskwy, liczy trzy przeszo tysice ludzi. Tyle mniej wicej kawalerii mia Chodkiewicz pod Kircholmem.

wietne jego zwycistwo nad Szwedami oraz urzeczywistniony maria z Habsburank uskrzydliy myl kr�la, kt�ry postanowi zwoa na wiosn nowy sejm i przeprze swe projekty, nawet sil. cignito do Warszawy zacin piechot niemieck oraz dwa tysice bitnej jazdy Chodkiewiczowskiej. Jake si jednak pomyli Zygmunt mniemajc, e zgon Zamoyskiego zadanie uatwi! Nie kady zdolny jest poj, jak niesychanie wan, poyteczn rol gra w pastwie legalna, granic prawa przestrzegajca opozycja.

Teraz na jej czoo wysun si wojewoda krakowski Mikoaj Zebrzydowski, stronnik, a nawet ucze zmarego kanclerza, najzupeniej pozbawiony jego rozumu stanu. Panujc nad umysami szlachty krakowskiej spowodowa on uchwa sejmikow o zwoaniu zjazdu do Stycy. Termin wyznaczono na 9 kwietnia 1606 roku, wyprzedzajc o kilka dni kocowe zebranie parlamentu. A wic miao by i rzeczywicie stao si tak: w Warszawie legalny sejm, w Stycy nielegalna „kupa" zbrojna, wywierajca presj i gotowa do czynnych wystpie.

„Pamitny sejm!" - taki on by i tak si nazywa ksika Wacawa Sobieskiego o nim, wz�r literatury naukowej. Niepodobna tu szczeg�owo omawia debat, ograniczy si wypadnie do tragicznego finau.

Byo od pocztku jasne, e jeli sejm odprawi si pomylnie, Zebrzydowski wraz ze swym zjazdem styckim osidzie na lodzie, wyjdzie na bazna. I odwrotnie - sejm zmarnowany uczyni ze Stycy twierdz polityczn albo co jeszcze gorszego - podstaw wyjciow do ataku na rzd.

Program kr�lewski wzbogaci si tym razem o jasno postawiony, zbawienny punkt. da ustawy o gosowaniu wikszoci. Sp�r pomidzy regalistami a posami

194

zawli si ostatecznie wok� sprawy tolerancji religijnej. Opozycja daa obwarowania i zabezpieczenia konfederacji warszawskiej. Zwalczajcy ten postulat kardyna Maciejowski twierdzi, e konfederacja owa nigdy nie obowizywaa, poniewa nie wszyscy jednomylnie wyraali zgod na ni. Pozostaje niedocieczon tajemnic, w jaki spos�b mona gosi tak tez i jednoczenie domaga si prawa o gosowaniu wikszoci. Piotr Skarga zacz wkr�tce potpia antyjezuick rezolucj rokoszan, przy kt�rej uchwaleniu nie uwzgldniono... pojedynczego protestu. Zdaje si, e Zygmuntowi regalici pragnli gosowania wikszoci tylko w sprawach sobie miych.

Zwr�my piln uwag na to, o co raz za razem potykay si sejmy �wczesne. Opozycja nieugicie daa gwarancji dla swobody sumie, rzeczy susznej, dla wielowyznaniowego pastwa koniecznej. Ludzie wiedzieli, e mono gwacenia tej swobody prowadzi do nieobliczalnych rzeczy, do moralnych i materialnych zbrodni. Nie chcieli y pod presj, bo kto wprowadza jednowierstwo, ten musi powoa obdarzonych wszechwadz dozorc�w, kontroler�w myli samej. Zesp� takich str��w a uprzywilejowana kasta to jedno.

17 kwietnia 1606 roku - w przeddzie zakoczenia obrad - by ju niemal got�w projekt ustawy o „procesie", kt�rej uchwalenie miao za sob pocign zgod pos�w na podatki. Przygotowane prawo byo jak najdalsze od radykalizmu. Nakazywao tylko urzdom i zwykym sdom krajowym surowo kara sprawc�w wszelkich zaburze na tle religijnym. Biskupi nie dostrzegli w tych przepisach niczego sprzecznego z etyk i na dzie 18 kwietnia zapowiadaa si pikna pogoda polityczna. Posowie odwie mieli na sejmiki relacyjne powszechnie podan zapowied spokoju wewntrznego, a rzd otrzyma podatki na wojsko i co znacznie cenniejszego - atuty na przyszo. Przecie obwarowanie konfederacji przycignoby na stron kr�la wielu protestant�w. Wzmocniwszy si ich poparciem mona by byo pr�bowa nastpnego kroku na drodze reform, po kt�rej najwygodniej... skaka od punktu do punktu.

Tak wic posowie odoyli do nastpnego poranka ostateczny retusz tekstu i w bogiej zgodzie poszli spa. Kto inny za to oka nie zmruy. Nastpia teraz „noc jezuit�w". Niechaj przemawia oficjalny historyk zakonu, ksidz Jan Wielewicki, wsp�czesny owym wypadkom:

Najpoboniejszy kr�l uzna t rzecz za podejrzan, tote w p�n noc, przed konkluzj ostatniego dnia posa do nas tajemnie koncept uchway taki, jaki ju by na pimie, chcc, aby pilnie zbadano, czy nie zbruka jaka plama jego sumienia.

Komisja ideologiczna skadaa si z dw�ch chwalebnie czujnych m�w. Spowiednik nadworny Bartch oraz Piotr Skarga odkryli rzecz przeraajc.

195

Projekt nie tylko dawa heretykom swobod wierze i naboestw, lecz nakazywa ponadto broni kacerzy przed wszelk opresj w tej mierze! Nie mona byo oczywicie wydawa dusz prawowiernych na pastw takiej nieprawoci.

Obaj ojcowie niezwocznie wynaleli i skrzyknli kilku co arliwszych pos�w i wraz z nimi nad ranem jeszcze obeszli sypialnie biskup�w, agitujc namitnie. Do atwo sobie wyobrazi pooenie pasterzy, kt�rym dwaj czonkowie wszechpotnego, przez sam Rzym kierowanego zakonu - kaznodzieja i spowiednik kr�la! - zarzucaj karygodn mikko w rzeczach doktryny...

18 kwietnia po dugich debatach posowie zjawili si w senacie przynoszc jednomyln zgod na „proces" i podatki. Widocznie opamitali si i ci, co przed kilku godzinami pomagali Skardze i Bartchowi wyciga z �ek biskup�w. Wszyscy senatorowie wieccy przyczyli si do zdania modszej braci. W imieniu duchownych wystpi z zarzutami sam prymas, Bernard Maciejowski. Chodzio o star kwesti, o to czy skazanym w kryminalnych nawet sprawach ksiom przysugiwa bdzie prawo apelacji do papiea. R�nowiercy nastroszyli si, ale ostatecznie wyrazili zgod na formu kompromisow, nie przesdzajc o istocie sporu. Cofnli si wic, wykazali ustpliwo, a owiadczy to w ich imieniu najgorszy warcho krajowy, sam Stanisaw Diabe-Stadnicki usty wasnymi. Wicej oczekiwa nikt ju nie m�g.

Panu z acuta odpowiedziao zajade milczenie biskup�w, kt�rzy utraciwszy ostatek argument�w ustaw po prostu odrzucali.

Janusz Radziwi zgosi na to protest i sejm unicestwi.

Kr�l usiowa jeszcze pod presj wojska stworzy fikcj uchway o podatkach, ale nadaremnie. Zamiast do kasy pastwowej pienidze z niekt�rych wojew�dztw popyny teraz do mieszka obrocy „zotej wolnoci", Mikoaja Zebrzydowskiego, wodza wzbierajcego rokoszu. Katastrofa sejmu staa si buntowi ywicielk, zapobiega jego mierci z wycieczenia. A do ostatniego dnia oczekiwano w Warszawie, e si zjazd stycki „pewnie w robaczki i wielkie pomiewisko" obr�ci.

M�g kroi przejedna, moe nawet pozyska dla swego planu r�nowierc�w. Teraz - rozgoryczeni i wciekli - wsparli oni tak silnie ob�z stycki, e caa impreza zacza si wielu wsp�czesnym wydawa dzieem heretyk�w. A inicjator i gowa rokoszu to przecie wychowanek jezuit�w, dotychczasowy przyjaciel Skargi, zaoyciel Kalwarii Zebrzydowskiej, „owca dusz", m przybrany po zgonie w habit mniszy i w nim pogrzebiony.

Obd! Ludzie w delirium.

196

Zasad, kt�ra wyreyserowaa tragiczne jaseka, jasno wyoy Piotr Skarga w tym samym jeszcze 1606 roku, 17 wrzenia, w Wilicy. Broni wasnych kaza twierdzc, e si one w „polityk nie wdawaj, ale ludzie przestrzegajc i [...] od zguby ojczyzny odwodzc, polityk do teologiej nacigaj..."

Zaraz - w kilkanacie minut potem - upomnia suchaczy wielki kaznodzieja, „abycie si heretykom do adnej niezbonoci przyzwoleniem jakim na to, co jest przeciw Bogu i Kocioowi, i sprawiedliwoci, bojani ich przywodzi nie dali..." Zastrzeg, „aby do krwie, uchowaj Boe, nigdy nie przychodzio..." To w sowach. A w wiecie fakt�w - unicestwi prawo nakazujce sdom kara za gwaty.

Polska anarchia! Oto kr�l poddaje projekt ustawy sejmowej osdowi dw�ch os�b prywatnych, nie nalecych do izby poselskiej, a one owoc pracy parlamentu niszcz. Przecie to anarchia w peni. Importowana wraz z caym totalizmem kontrreformacji, wiekowej tradycji pastwa wroga. Aby oceni gbi �wczesnego regresu, wcale nie trzeba siga po pikne i mdre kryteria, kt�re doszy do gosu dziki Janowi XXIII. Za Zygmunta Augusta akt nadajcy r�wnouprawnienie prawosawnym podpisao u nas obok kr�la trzech biskup�w katolickich. Kto niszczy dorobek spoecznoci, do kt�rej naley i kt�r rzdzi, ten j wpycha w anarchi.

Trzeba przytoczy kocowe zdania Ksiki Wacawa Sobieskiego o „pamitnym sejmie".

Kr�l przez zbytnie popieranie jednego" planu: rychej rekatolicyzacji Polski - nie zdoa wykona myli drugiej - wzmocnienia wadzy.

Kr�l jednak okaza bezwzgldn konsekwencje w jednym punkcie: okaza si katolikiem bez zarzutu, stosujcym si w kadym kroku ycia do tego, co kae Koci�, kaznodzieja, duchowiestwo. Tote zarobi tym postpowaniem swoim u papiea na wielk wdziczno i dzikczynienie, kt�remu wyraz da papie (dowiedziawszy si o przebiegu sejmu) w licie do skrelonym, gdzie dzikuje Bogu, e da mu takie cnoty i wynosi go pod niebo za jego roztropno, pobono i stao w obronie caoci religii katolickiej.

Zygmunt III za wszelk cen chcia narzuci tak wi ideologiczn, kt�rej patronowie i teoretycy dobrem pastwa naszego przejmowali si mao. W roku nastpnym, 1607, Rzym podzieli Rzeczpospolit na dwie prowincje jezuickie - polsk i litewsk. Do tej ostatniej przyczono... Mazowsze wraz z Warszaw. adne protesty nie pomogy. Ustr�j, tradycja, skad narodowociowy kraju to wszystko byo obojtne autorom reformy.

197

Ponurej wiosny roku 1606 los umiechn si jednak do nas p�gbkiem i okrutnie. 27 maja wybucho w Moskwie powstanie przeciwko ukoronowanemu ju Samozwacowi. Spiskowi bojarowie zrcznie sobie poczynali. Rozgosili wr�d posp�lstwa, e Lachowie i Litwa chc zgadzi cara, i pchnli je do rzezi cudzoziemc�w, kt�rzy poprzednio pych i uroszczeniami zrazili gospodarzy, sami za uderzyli na Kreml i umiercili edymitra. Dokonawszy tego skoczyli uspokaja rozruch, bo zatargu z Rzeczpospolit wcale nie pragnli. („Ten wor i nas, i was oszuka" - powiedzia nieco p�niej jeden z nich podczas konferencji oficjalnej.) Bojarowie chcieli mie w ludzie wsp�uczestnika zamachu stanu i to wyjania ich postpowanie.

Drogo je opacili Polacy i Litwini, kt�rych koowr�t afery rzuci do Moskwy. Ocaleli tylko ci, kt�rzy zabarykadowali si w zajmowanych domostwach i walczyli do upadego, doczekawszy w ten spos�b interwencji bojarskiej. Setki ludzi pado, mordowano Bogu ducha winnych pachok�w. Smtny by los kobiet, kt�re w samych tylko koszulach albo i bez nich uwiziono, „kadej na osobnoci figiel zrobiwszy". Dosta si pod klucz wojewoda Mniszech, a wraz z nim obdarta ze wszystkich kosztownoci Maryna - wczoraj jeszcze ukoronowana carowa.

Ta para oraz wszyscy, co si na ochotnika wybrali do Moskwy, sami byli sobie winni. Ale plebejska i nawet szlachecka suba, ale kupcy, kt�rzy dla handlu przecie przycignli z zachodu na weselisko carskie? Wieci o rzezi majowej wzburzyy w Rzeczypospolitej umysy, obudziy pragnienie zemsty. Afera Samozwaca zabarwia wzajemne stosunki pastw na ton straszny, kryminalny wrcz.

Sabym argumentem byy dla ludzi �wczesnych namitne oskarenia, wytaczane wobec poselstwa Rzeczypospolitej przez tych samych bojar�w, kt�rzy dopiero co korzyli si przed edymitrem, zwali go swym panem, a przedtem nieco zgadzili rodzin Godunow�w. Do tego doszo, e jeden z naszych ambasador�w w oczy powiedzia zbyt gorliwie nawr�conemi dostojnikowi: „Wstyd, Michajo, przeciwko sobie samemu m�wi!"

Poselstwo Rzeczypospolitej zostao zreszt zatrzymane w Moskwie, de facto uwizione.

Ale dorany bilans okrutnej operacji moskiewskiej wypad dla Warszawy dodatnio. Wacaw Sobieski stanowczo utrzymuje, e Samozwaniec szykowa si do wyprawy na zach�d, a to w celu odebrania Zygmuntowi tronu. Liczny orszak Maryny Mniszch�wny mia wsp�dziaa i pozbawia przedsiwzicie cechy obcego najazdu.

198

Szalbierz pozostawa w porozumieniu ze swym niedawnym opiekunem, Mikoajem Zebrzydowskim, ponadto ze Stadnickim i Januszem Radziwiem. Prawosawnym we Lwowie ostentacyjnie okazywa ask, sa bogate dary, z protestantami od dawna si pokuma, w ostatniej chwili na gwat wzywa do Moskwy prowincjaa jezuit�w, i to w sprawach „caego Kocioa witego". Nakaza olbrzymie zbrojenia, gromadzi zapasy dla trzystotysicznej podobno armii. Zagadano w stolicy o „polskim pochodzie". Przeznaczona na wspieranie rokoszu suma stu tysicy rubli znajdowaa si ju na wozach, gdzie j zastao i przytrzymao powstanie moskiewskie. Przewidziany na wodza wyprawy Dymitr Szujski w nocy z 26 na 27 maja cichaczem wprowadzi do miasta cz wojska i przy jego pomocy dokona zamachu.

Wcale nie jest wykluczone, e potajemnie maczaa w nim palce i polska polityka. W kadym razie ju w styczniu niekt�rzy senatorowie gosili konieczno obalenia Samozwaca, kt�ry stal si wprost niebezpieczny. Agitacja na jego rzecz trwaa od jesieni, gocy uganiali po kraju na wszystkie strony. Na pocztku 1606 roku pojawi si wysunity przez Szujskich projekt powoania na tron moskiewski kr�lewicza Wadysawa.

Zygmunt III wiedzia, e impostor knuje i zamyla co niedobrego, szuka pozoru do zaczepki, obelywie traktujc poselstwo niefortunnego protektora. Jak mona byo marnowa sejm, zraa sobie tumy szlachty, majc Zebrzydowskiego w Stycy, a co najmniej podejrzanego edymitra w Moskwie? Doktrynerstwo paraliuje rozum.

Styczanie zwoali na 4 czerwca zjazd do Lublina, gdzie obwieszczono, e caa szlachta ma si pod surowym karaniem zebra w Sandomierzu na rokosz. Cikie to sowo nie oznaczao jednak wtedy koniecznie buntu, lecz pozasejmowe zgromadzenie ustawodawcze caego stanu rycerskiego - ziemiastwa i senator�w - z kr�lem na czele. Zygmunt, oczywicie, o przybyciu pod Sandomierz nie myla. Pracowa gorczkowo nad skupieniem wasnego stronnictwa, rozdajc dobra, awanse i nominacje. aski spaday na star i wie magnateri, a kade z tych dobrodziejstw to kolejna gruda gliny na trumn monarszych zamys�w reformatorskich. Naprawy pastwa nie mona przeprowadzi, opierajc si na tym elemencie spoecznym, kt�remu silne pastwo w og�le nie jest potrzebne.

Agitacja obja ca Rzeczpospolit, sejmiki debatoway, zaczynaa si istna pow�d wierszowanej bd prozatorskiej publicystyki, kt�rej poszczeg�lne utwory reprezentoway poziom wysoki, a nawet wietny, inne za byy zwyczajn grafomani.

199

Jan Czubek zebra je i wydal pidziesit lat temu w trzech grubych tomach!

Zanim doszo do pr�by si, po stronie kr�la opowiedziao si wojsko. Uczynili to nawet ci, kt�rzy domagajc si wypaty nalenego odu zeszli z frontu inflanckiego i zajli si upieniem d�br pastwowych na Litwie. I oni nie chcieli zdradzi tego, komu przysigali. Hetman Stanisaw �kiewski - najwybitniejszy z uczni�w Zamoyskiego, zdecydowany przeciwnik zamys�w monarszych - w pospnym nastroju opuci Lublin. Pojecha na Ru do swych chorgwi kwarcianych. Kiedy rokoszanie cigali pod Sandomierz, on na czele wojska dochodzi ju do Wisy. Szed Zygmuntowi na pomoc.

Regularna armia to jedna z tych si, na kt�rych opierali si wszyscy budowniczowie scentralizowanych monarchii nowoczesnych. (Francuskie puki kr�lewskie postpoway we wasnym kraju w spos�b r�wnie rozb�jniczy, jak polskie u siebie, ale rol wspornika tronu speniy. Byy dostatecznie liczne.) Skupione w Krakowie przy osobie monarszej prywatne regimenty wielmo�w duchownych i wieckich byy dwa przeszo razy liczniejsze od jazdy �kiewskiego, ramienia Rzeczypospolitej. Dobra ziemskie, dochody z ce, myt, nawet z podatk�w przeznacza Zygmunt swoim regalistom, polskim, litewskim i ruskim magnatom, a take biskupom. Na wojsko - narzdzie wasne pienidzy nie mia.

Zwleka z oddaniem �kiewskiemu osierociaej po Zamoyskim buawy wielkiej koronnej. Wierno hetmana polnego wola wynagrodzi darowizn jakich obskurnych myn�w gdaskich.

Rozwrzeszczana szlachta rokoszowa srodze si zawioda na �kiewskim i niekt�rzy z wierszoklet�w zaczli mu powica swe utwory. Oto zakoczenie jednego z nich:

Ciel by gupiem wszyscy powiadaj,

Woowi jeszcze wicej przyznawaj;

Dajemy imi: we, kt�re chcesz, sobie,

Albo we obie.

Ewa, ma nasza, za sw niestateczno

Z raju wygnana i wzita jej wieczno;

Ty, cho mczyzna, a nie biaogowa,

Chybie sowa.

Nie wszyscy rokoszanie podpisaliby si na pewno pod tym poematem, bo te ob�z ich zwarty wcale nie by. I w Stycy, i pod Sandomierzem Mikoaj Zebrzydowski udziela imienia i gra rol g�wn, marszakiem za konfederackim okrzyknito za jego zgod Janusza Radziwia. Magnaci wok� kr�la, magnaci na czele opozycyjnej szlachty!

200

Kt� wic waciwie mia ich wysadza z siode, od czego zalea ratunek pastwa?

Doszo pod Sandomierzem do k�tni, nawet do zatarg�w pomidzy przyw�dcami a rokoszaskim tumem, ziemiastwo podkrelao, e chce dziaa przeciwko zym zausznikom, senatorom, lecz nie przeciwko kr�lowi. Na aden pozytywny program nie zdobyo si jednak, w kardynalnej sprawie sejmowania bronio koncepcji najgorszych, dao, aby instrukcje sejmikowe posiaday moc absolutnie wic.

Ju przed „pamitnym sejmem" kr�lewskie projekty prawa o gosowaniu wikszoci wzbudziy w szlachcie zgroz. Teraz - pod Sandomierzem przyja ona zasad, e podczas konfederacji i rokoszu gosowanie takie obowizuje. Pow�d przyniosa wic niechccy desk ratunku! W przyszoci na sejmach zawizanych „pod wzem konfederacji" nie dziaao liberum veto, mniejszo nie moga niweczy uchwa. Konfederackim by Sejm Wielki, kt�ry da nam Konstytucj 3 Maja.

Mona ryzykowa tez, e szlachta rokoszowa, ksidz Piotr Skarga oraz kardyna Bernard Maciejowski reprezentowali ten sam poziom mylenia politycznego i na tym polegaa istota za. Godzili si na gosowanie wikszoci tylko w sprawach i sytuacjach sobie miych, nie chcieli go jako instytucji formalnej, obowizujcej bezwzgldnie. Doba kontrreformacji i baroku nie sprzyjaa myleniu obiektywnemu.

Jarema Maciszewski zebra wszystko, co si da powiedzie na korzy „radykalnego" odamu rokoszan, i to poszukiwanie stron dodatnich stanowi bardzo sympatyczn cech ksiki naukowej, wiadczcej o dogbnym zbadaniu tematu, a napisanej pikn polszczyzn. Wtpi jednak wolno, czy szlacheckie pomruki zasuguj na nazw ,,pr�by naprawy Rzeczypospolitej". Za wysoka ranga! Zanadto te sowa przypominaj tytu wielkiego dziea Andrzeja Frycza Modrzewskiego, kt�ry da naprawy prawdziwej, od fundamentu.

Skoro zmarnowano politycznie ruch umys�w rozbudzonych przez Renesans i reformacj, to tym samym skazano kraj na wyczekiwanie nowego przypywu odwagi myli, kt�rym by miao dopiero Owiecenie. Za mao zastanawiamy si nad tym, jak bardzo losy spoeczestw zale od intelektualnych koniunktur. Rzeczpospolita wymagaa wszechstronnej reformy. Do takich zada potrzeba ludzi trzewych, obcych zabobonom.

W rokoszowym popielisku wieciy iskierki, kt�re to zazwyczaj miewaj do siebie, e potrafi interesujco rozbysn, ale na zarzewie ju si nie nadaj. I same s zbyt wtle, i z zewntrz nikt nie dmucha.

201

Kr�l zwoa konkurencyjny niejako zjazd do Wilicy, sam osob wasn nad Nid przyby... i zwin chorgiewk. Oficjalnie stwierdzi i ogosi, e do absolutyzmu nie dy, woln elekcj w jej dotychczasowej formie uznaje na teraz i po wieczne czasy, dziaania swe poddaje nadzorowi senator�w przybocznych. O reformie sejmowania ju nie m�wi, potwierdzenia tolerancji religijnej nadal nie obiecywa. W podobny ton uderzy z ambony wilickiej naczelny ideolog obozu monarszego - Piotr Skarga. Najblisze wydanie jego kaza ju nie zawierao rozprawy O monarchii. Kler dokonywa gbokiego manewru, zaczyna przechodzi na stron obroc�w ,,zotej wolnoci". Okazao si bowiem, e potg Kocioa w pastwie atwiej utwierdzi w sojuszu ze szlacht ni w walce z ni. I jednej, i drugiej stronie, zar�wno duchowiestwu, jak ziemiastwu, przywieca idea zachowawczy. We wzajemnym porozumieniu mona byo przywileje zabezpieczy i rozszerzy. Dobro pastwa wymagao ograniczenia ich.

Do tak niekorzystnego dla Rzeczypospolitej zwrotu niechcco zachcia kler miaa i rozumna publicystyka �wczesna. Dzieryciel wadzy nie wysucha gos�w troski obywatelskiej. Wobec tego krytykowani postarali si zaasekurowa przed nimi, zostali z czasem wprost chorymi „zotej wolnoci", wszelkich w og�le interes�w szlachty. Manewr opaci si stanowczo, zaprowadzi duchowiestwo, a zwaszcza jezuit�w, na stanowisko oficjalnego cenzora myli ludzkiej.

Lata rokoszu zaliczaj si do bohaterskich epok antyklerykalizmu polskiego. W tym wzgldzie szlimy w�wczas na r�wni z wielu krajami Europy. Jezuici uzyskali ju wtedy prawo powrotu do Francji, ale kr�l ograniczy ich dziaalno. 16 kwietnia 1606 roku Rzym wykl Wenecj, kler tamtejszy stan jednak po stronie pastwa. Nie uczynili tego jedynie jezuici i musieli na p� wieku poegna si z republik. Usuna ich ze swych granic katolicka Bawaria. Wypdzeni z Siedmiogrodu, przenieli si do Polski.

Papie nakaza nuncjuszowi znosi si u nas z jezuitami tylko w tajemnicy, tak wielka panowaa przeciwko nim niech. Zanadto dopieky szlachcie ich anonimowe rzdy i tupet.

Rokosz zmobilizowa zatem nie tylko warcho�w i otumanionych, lecz take cho troch mylcych ludzi, kt�rzy dokonali rozpaczliwej pr�by ratowania pastwa przed ostateczn klerykalizacj. Na tym zapewne oraz na stanowczym protecie przeciwko proaustriackiej polityce rzdu polega ruchu zasuga. Niekt�rzy publicyci ostrzegali przed oddaniem rzeczywistego steru wadzy w rce kierowane z zewntrz, chcieli obarczy olbrzymie posiadoci Kocioa takimi przynajmniej (a wic wcale, nie strasznymi) ciarami, jakie ponosili wieccy, dali zamknicia granic Rzeczypospolitej przed jezuitami.

202

Og� nie posun si tak daleko, jeden z uchwalonych pod Sandomierzem artyku�w da tylko ograniczenia ich prawa pobytu do kilku miast.

Stanowczo popieszyli si ci publicyci, kt�rzy drwili pod�wczas z wycelowanej w Wenecj ,,z papieru urobionej papieskiej strzelby". Zgrzeszyli przeciwko mdremu przysowiu ukraiskiemu: „Ne kay hop, ne pereskoczywszy!" Wanie w roku 1606 ukazaa si w Polsce broszura: Consilium de recuperanda et in posterum stabilienda pace in regni Poloniae, napisana zapewne przez Jerzego Zbaraskiego. Autor twierdzi, e pastwo spokoju nie osignie, dop�ki nie wypdzi wszystkich jezuit�w. Utw�r ten y sto lat przeszo, doczeka si wielu przekad�w, europejskiej sawy i mn�stwa wyda. Samych aciskich naliczy Jan Czubek dwanacie, lecz ani jednego polskiego. „Nic dziwnego - powiada uczony - w czasach niepodzielnego panowania reakcji nie moga ocale drukowana broszura, wymierzona przeciw wszechwadnemu zakonowi."

Skoro rokosz Zebrzydowskiego mia za sztandar „zot wolno", do wyregulowania ustroju i rzdu nie dy, to wszelkie, najsuszniejsze nawet programy musiay wzi w eb. Nie spos�b przeprowadzi adnej reformy, jeli si nie posiada narzdzia dziaania. Problemu wadzy nie da si wymin, bez niej nikt jeszcze nie sprosta wyzwaniu historii politycznej. Tylko zabezpieczony przed zrywaczami sejm m�gby urzeczywistni rozumne pomysy: uchroni pastwo przed klerykalizacj, zapobiec awanturnictwu w stylu Dymitriady, trwonieniu grosza publicznego, utracie Prus Ksicych na rzecz Brandenburgii. O wszystkim tym rozpisywaa si publicystyka rokoszowa, kt�ra bez reformy politycznej pozostaa tylko bezcielesnym sowem. Piknym nagrobkiem na dugo pogrzebionego rozumu stanu.

Naley silnie podkreli, e najmielsze i najsuszniejsze dania zgaszaa �wczesna publicystyka, a nie oficjalne uchway rokoszu. Nie stracia nasza historia na tym, e Zoty Wiek umocni prawo obywatela do goszenia indywidualnego sdu. Czasy upadku ten wanie przywilej popieszyy podrze, jako niezgodny z interesami zwyciskiej kasty.

Nie doszo do ugody pomidzy Sandomierzem a Wilic. Kr�l odrzuci artykuy rokoszowe, zada od zgromadzonych zoenia broni, rozejcia si do dom�w i spokojnego oczekiwania na sejm. Tym razem Zygmunt III mia polityczn racj. Jeli nie zdecydowa si na rzecz najlepsz, nie stan na czele szlachty i nie poszed z ni przeciwko magnatom, to nie m�g kapitulowa, upokarza majestatu. Pozostawaa mu ju tylko jedna skuteczna droga przemoc. Wojskiem zgnie rozruch, poskraca przyw�dc�w o gowy, narzuci reform

203

w duchu absolutystycznym! Wiadomo, jaki los oczekiwa Rzeczpospolit. Wszystko byo dobre, co ratowao przed nim. Nawet arcyksi austriacki w roli gubernatora.

Rokoszanie zwoali pospolite ruszenie na 12 padziernika. 25 wrzenia armia kr�lewska ruszya z Wilicy i po czterech dniach przypara wycofujcego si przeciwnika do Wisy pod Janowcem. Diabe-Stadnicki ze swoimi przeprawi si na prawy brzeg rzeki, to samo zdyli uczyni inni. Na lewym pozostali z trzytysicznym zaledwie oddziaem Zebrzydowski i Radziwi, kt�rym odwagi osobistej nie brakowao. Sam Zygmunt stan na czele swych szyk�w, przywdziawszy hem i zbroj.

Zamiast ataku zaczy si poredniczce zabiegi senator�w. W kocu k�cono si ju o to tylko, czy Zebrzydowski raczy zsi z konia, aby przeprosi kr�la za zniewagi. Zlaz ostatecznie na ziemi, ale wtedy dopiero, kiedy uczynili to otaczajcy go senatorowie-regalici. Przy blasku pochodni podszed do oczekujcego w siodle monarchy, ucaowa podan sobie do.

- Tego Boga, przed kt�rego strasznym sdem stan miaem, gdym si przed chwil do boju gotowa, bior na wiadka — powiedzia - e wszystko, com uczyni, czyniem z chci dobra publicznego, obiecuj wiar, w silnej nadziei, e Wasza Kr�lewska Mo do dania narodu przychyli si raczysz.

- Com tylko czyni, nie byo z letkiego uwaenia majestatu Waszej Kr�lewskiej Moci, ale przykadem przodk�w swych opowiedziaem si przy wolnociach naszych i tych do garda, jako prawdziwy szlachcic, nie odstpi

- prawi z kolei spieszony r�wnie Janusz Radziwi.

aden z przyw�dc�w nie skapitulowa zatem, nie okaza skruchy. Tryumf korony by natury czysto teoretycznej. Pierwsza faza rozruchu, kt�ry od kilku miesicy zaburza kraj, nie przyniosa niczego opr�cz rozjtrzenia, fatalnego przykadu na przyszo.

W roku 1607 rokosz na nowo podni�s gow, i to w spos�b o wiele bardziej bezczelny ni poprzednio. Zwoany do Jdrzejowa zjazd przeni�s si do Czerska, w poblie Warszawy, gdzie obradowa sejm, spokojny i cichy, bo czciowo zbojkotowany przez opozycj. Mowy nie byo o wzmacniajcej tron reformie, uchwalono mde postanowienia wilickie. „Up�r dawny Zygmunta zmienia potrzeba w nieograniczon powolno."

24 czerwca Zebrzydowski ogosi w Jeziornej detronizacj i bezkr�lewie. Na to istnie ju moga jedna tylko odpowied. Wojsko ruszyo ze stolicy szlakiem na Wark, nastpujc na pity cofajcemu si wrogowi domowemu. Rzadko si zdarza, by nieliczny, omiotysiczny korpus mia takich dow�dc�w. Wraz z kr�lem szli przeciw Zebrzydowskiemu i Radziwiowi

204

Jan Karol Chodkiewicz i Stanisaw �kiewski. Kiedy 6 lipca doszo pod Guzowem do bitwy, pierwszy z nich komenderowa na skrzydle prawym, drugi na lewym, centrum za wiedli Jan, Jakub i Stefan Potoccy. Armia, kt�ra pokonaa rokoszan, bya w czci tylko wojskiem pastwowym. Przewaay w niej puki magnackie, prywatne. Dzi znalazy si one przy kr�lu, jutro wystpi mogy przeciwko niemu.

Jednemu z kawalerzyst�w dosta si w tej bitwie up w postaci zapasowego wierzchowca Janusza Radziwia. Siodo i rzd wieciy klejnotami i zotem, z niego zdziaane byy r�wnie strzemiona. onierz ofiarowa zdobycz kr�lowi. W nagrod za gest otrzyma r�wnie dzielnego konika oraz wioseczk, przynoszc tysic zotych intraty rocznie. Pobdzi chyba, kto powie, e wskutek regresji gospodarczej nie byo skd bra w Rzeczypospolitej grosza na wojsko. Pewien publicysta rokoszowy twierdzi, e na samych tylko muzyk�w kr�l wydaje rocznie czterdzieci tysicy talar�w. Mecenat kulturalny - rzecz pikna, ale wskutek katastrofy wojennej spada na Rzeczpospolit i polityczna, kt�ra przerobia kraj na pustyni kulturaln.

Na dziewi lat przed rokoszem Zebrzydowskiego i bitw pod Guzowem Krzysztof Warszewicki, zdecydowany stronnik Zygmunta, ogosi traktat De optima statu libertatis. Pochodzi z niego motto niniejszego rozdziau. Rozprawa zawiera r�wnie tez-pouczenie, e na wypadek buntu naley po zwycistwie agodnie potraktowa szeregowych i bardzo surowo ukara przyw�dc�w.

Kr�l zdoby dowody zdrady oczywistej, korespondencj z ksiciem Siedmiogrodu Gabrielem Batorym, przewidzianym na tron polski. Tylko Jan Szczsny Herburt i Prokop Pkosawski przesiedzieli po par lat w wizieniu, nikomu innemu nic si zego nie stao. Zjazd senator�w w roku 1608 i sejm roku 1609 ogosiy powszechne przebaczenie, zatwierdzajc wszystkie dotychczasowe prawa, ca „zot wolno". (Chorgiew z takim napisem zdobyo wojsko kwarciane pod Guzowem.)

Rokosz Zebrzydowskiego nie by adnym fenomenem na kontynencie, gdzie indziej zdarzay si rzeczy znacznie gorsze. Ale - m�wi Micha Bobrzyski - „Wszdzie gdzie indziej zwycistwo w wojnie domowej prowadzio kr�l�w do wzmocnienia rzd�w, do wadzy absolutnej, czsto terrorystycznej. Zwycistwo pod Guzowem nie sprawio tych skutk�w." Dlaczego?

Od dwudziestu lat rzdzi Zygmunt czynic fatalny, jak najgorszy uytek z tej wielkiej pomimo wszystko wadzy, kt�r mu pozostawiy artykuy henrycjaskie i pakta konwenta. Stworzy sobie stronnictwo nieprzydatne na narzdzie reformy. Regalici skadali si z magnat�w, na czele rokoszu stali magnaci - chwilowo z prywatnych take wzgld�w poobraani na tron. Najlepszych,

205

najzdolniejszych ludzi oddala kr�l od siebie, spycha do opozycji. M�g przecie zapocztkowa reformy ju w pocztkach panowania, ale do tego potrzebna bya ch wsp�pracy z Zamoyskim. W chwili pr�by �kiewski stan przy monarsze, aby go broni przed buntem. Po wygranej zacz agodzi, chroni burzycieli przed kar.

Hetman by ludzkim czowiekiem, co mu wcale nie przeszkadzao w okazywaniu srogoci, jeli zachodzia potrzeba. Przy nim, w jego oczach odbya si egzekucja Samuela Zborowskiego. cigajc rokoszan kaza �kiewski wybudowa pod Wark szubienic i przed frontem wojska obwiesi na niej szlachcica - „towarzysza", kt�ry wdawa si z przeciwnikiem, zdradzi mu haso obozowe. A po Guzowie hetman hamowa pocig.

Micha Bobrzyski mia zupen suszno, gdy twierdzi, e „�kiewski i jego zwolennicy obawiali si niemal wicej rzd�w Zygmunta ni rokoszan�w". Hetman ze wszystkich si popiera Stefana I, kt�rego niewolne od bd�w rzdy dowodziy rzetelnej troski o sam kraj. Cakiem inaczej wygldao postpowanie nastpcy Wgra i w tym chyba szuka naley wyjanienia zagadki: klski politycznej po wygranej w polu. Kr�l Jego Mo „narodem naszym kontentowa si" nie chcia. Dy do totalnego zwycistwa katolicyzmu w caej Europie, niszczc w tym celu wypr�bowan od wiek�w sp�jno moraln pastwa, i do korony szwedzkiej dla siebie. Rzeczpospolita miaa si owym wytycznym podporzdkowa, posuy tylko za odskoczni. Patriotyzm polega midzy innymi na odrzucaniu podobnych program�w.

Chodkiewicz na prawym skrzydle wojska, �kiewski na lewym. C� za duet wodz�w! Wiemy, co pierwszy z nich odpowiedzia na propozycj poparcia Dymitraszki. Jak najpierwszej wody m stanu trafi w sedno, wskazujc na „rzeczy doma nie ukojone". A drugi? Przecie to �kiewski stale posugiwa si terminem „szalbierz", moe nawet pierwszy go uy. Oni obaj wprost bali si chimer, kt�re ciga kr�l.

W rozprawie ze Zborowskimi wadza znalaza nieugitych pomocnik�w, bo zasugiwaa na to.

Rokosz Zebrzydowskiego wykolei i zwichn opozycj. Po raz ostatni zabrzmiay w nim sabe ju zreszt echa program�w reformatorskich narodzonych o cae stulecie wczeniej, za Aleksandra Jagielloczyka, a piknie rozkwitych pod niesprzyjajcymi im rzdami Zygmunta Augusta. Szlachecki i szlachetny zamiar naprawy Rzeczypospolitej nie znalaz naleytego poparcia u jej wadc�w, pad ofiar sabotau. Syte przywilej�w i dalekie ju, niestety, od renesansowej trzewoci myli ziemiastwo zaczo si odtd ogranicza do zazdrosnego strzeenia ich.

206

W latach porokoszowych Zygmunt pod pewnym wzgldem jakby si opamita, przesta nazbyt jaskrawo forytowa cudzoziemc�w, narad samych tylko Niemc�w ju w adnych Niepoomicach nie urzdza. Za p�no to si stao i w mierze zreszt niewystarczajcej. Kryzys zaufania by ju faktem a za dobrze dokonanym, pierwsze dwudziestolecie panowania Szweda nauczyo szlacht podejrzliwoci uzasadnionej, lecz rycho przerodzonej w mani przeladowcz. W kadej propozycji od tronu wszya ona teraz zamach na swe wolnoci.

Artykuy henrycjaskie i pakta konwenta wcale jeszcze nie uczyniy z monarchy polskiego cienia wadcy. Uroczycie uchwalane, pozostaway w znacznej mierze martw liter, praktyka jakby sza dalej jagielloskim torem. W teorii kr�l powinien by budowa zamki obronne, oy na wojsko. A w rzeczywistoci nawet na zamorskie, w prywatnej przecie sprawie odbywane wyprawy Zygmunta dawaa grosz Rzeczpospolita. Dopiero potwierdzenie wszystkich praw szlacheckich na sejmach porokoszowych stworzyo sytuacj politycznie katastrofaln, a to przez kracowe skrpowanie zar�wno wadzy wykonawczej, jak i parlamentu, kt�ry na dobre sta si kongresem suwerennych wojew�dztw. Absurdalne postpowanie kr�la na „pamitnym sejmie" sprowokowao rokosz, ten zmusi Zygmunta do zwinicia absolutystycznej chorgiewki, po zwycistwie nie byo przykadu grozy i kary. To katastrofalne dowiadczenie zostao zapamitane, stworzyo precedens historyczny jak najgorszej natury.

Odtd nie mona byo niczego w pastwie zmieni ani zreformowa przy pomocy prawa, obowizujcego na co dzie. Zakrzepo ono w istny marmur grobowy. Jedyny spos�b ratunku polega - o ironio! - na kroczeniu t sam drog, jak sobie wybrali rokoszanie pod Sandomierzem. Naleao zawizywa konfederacje, kt�re mogy przecie stawa przy osobach oraz zamiarach kr�lewskich, obejmowa r�wnie sejmy. Dopiero ten rodek umoliwia prawdziw robot, bo pozbawia mniejszo dyktatury. Wszelkie obrady konfederackie rozstrzygay-wikszoci gos�w.

Do czego mona by byo jednak doj z t szlacht, kt�ra w chwili buntu wyonia postanowienie rozumne.

Ale tego samego ora mona byo uywa r�wnie przeciwko kr�lom i naprawczym programom, w obronie „zotej wolnoci", prywaty. I w Targowicy obwoano konfederacj.

Po rokoszu Zebrzydowskiego, kiedy potwierdzona zostaa penia praw szlacheckich, a kler, z zakonem jezuit�w na czele, sta si wprost ideologiem ziemiastwa, zabrako w ogromnej Rzeczypospolitej pola do pracy myli.

207

Kady krytyk istniejcych stosunk�w stawa si miertelnym wrogiem uprzywilejowanych, zar�wno tych od delii i kontusza, jak i tamtych w fioletach, sutannach, habitach. W szkoach uczono wielbi „zot wolno", od m�wc�w i pisarzy wymagano przede wszystkim chwalby ustroju. Spta krytyk, odebra ludziom prawo swobodnego sdu i wnioskowania, to znaczy zarazi paraliem m�zgi. Niewesoe zaiste pooenie! - le si dzieje w pastwie, a wskazywa za nie wolno. Z reform musielimy wic poczeka, a zici si co w rodzaju cudu - a powany odam szlachty i kleru wystpi z programem ograniczenia wasnych przywilej�w. Taki by przecie polityczny rezultat przewrotu umysowego XVIII stulecia.

Ksik nazwan Srebrnym wiekiem naleaoby waciwie na rokoszu Zebrzydowskiego zakoczy. Opowiadanie doprowadzone zostao do pocztkowej granicy samouwielbiajcej si martwoty. Nie ulegy jednak na razie zmianie warunki codziennego bytowania. Jeszcze przez czas pewien niele si yo na yznych, zagospodarowanych obszarach Rzeczypospolitej, kt�ra odnosia nawet powane sukcesy w polu, rozszerzya granice, z pozoru zaliczaa si do potg europejskich. Trzeba wic docign narracj do chwil, kt�re zaday natychmiastowej zapaty za rachunek spraw nie zaatwionych, przedstawi ostatnie cztery dziesiciolecia pomylnoci Obojga Narod�w. Wzgldna to bya pomylno, lecz adne z pokole p�niejszych nigdy ju nie zaznao takiej chociaby.

VII

Kircholm tak rozsawi Rzeczpospolit, e nawet Angli zacz troch niepokoi wzrost potgi pastwa, kt�rego onierz umie cud�w dokazywa. Wojna ze Szwecj limaczya si w niemoliwy spos�b, sukcesy w polu nie przynosiy rozstrzygni strategicznych, a tym mniej politycznych.

Kiedy Jan Karol Chodkiewicz ugania po Polsce za Zebrzydowskim, w Inflantach przepad Biay Kamie, z takim trudem zdobyty kilka lat wczeniej przez Zamoyskiego, obsadzony a z Tykocina i Wilna sprowadzon artyleri, peen zapas�w. Andrzej Zborowski, mody i niedowiadczony dow�dca zaogi, wyobrazi sobie, e zdoa zaskoczy i znie cignce ku twierdzy wojsko szwedzkie. Sam zosta otoczony i wzity do niewoli, zamek bez obroc�w sta si atwym upem nieprzyjaciela, kt�ry wzi wkr�tce Fellin, Kokenhauz i Dyament.

208

Kampania 1609 roku to jeden wielki popis talentu i energii Jana Karola Chodkiewicza. Niepatne, godne i obdarte wojsko grozio buntem, hetman skoni je w same zapusty do heroicznego pochodu przez zawalone niegiem lasy, potem brzegiem zamarznitego morza - ku Parnawie. Okryty tylko burk przez p�torej doby stercza konno na trzaskajcym mrozie, czekajc na chwil sposobn. Dawa przykad wytrwaoci. Sam przecie zabroni palenia ognisk i kaza sta bez ruchu, by zaskoczy fortec. Kiedy doby szabli chcc ruszy na czele, onierze chwycili go za poy, bagali, by si nie naraa. Spieszya si i posza na mury caa kawaleria. Parnaw wzi Chodkiewicz szturmem, wysadziwszy bramy petardami, zdoby w porcie dwa pokane okrty szwedzkie i troch drobiazgu, dokupi statk�w angielskich i holenderskich, obsadzi t flot swymi bitnymi szczurami ldowymi i odni�s zwycistwo na morzu. Puci przodem wyadowane materiaem palnym odzie, zniszczy ogniem dwie due nawy i „wiele pomniejszych z caym ich ludem, reszt do ucieczki przymusi". Potem pobi pod Ryg Szwed�w — raczej nie tylko ich samych, lecz take zacinych Szkot�w, Holendr�w i Francuz�w - odebra Dyament i wkr�tce ujrza si niemal bez wojska, kt�re duej na od czeka ju nie chciao i po prostu si rozeszo.

Na szczcie i w Szwecji zaczy si perturbacje. Stany jej miay do wojny i ciar�w, sejm odmawia podatk�w, czym przejty Karol IX „wr�d piorunujcych gniew�w uczu paraliem odjt sobie mow i obkany umys". Zmar 30 padziernika 1611 roku, zostawiajc tron siedemnastoletniemu Gustawowi Adolfowi. Z uwagi na wiek nie przysugiway mu jeszcze pene prawa, ale opiekunowie - wr�d nich kr�lowa-matka Krystyna — zoyli rzdy w rce modego i naprawd bardzo obiecujcego czowieka. Wkr�tce po objciu wadzy powoa Gustaw Adolf na kanclerstwo Axela Oxenstiern, ma stanu, kt�ry dor�wnywa swemu panu geniuszem politycznym, a przewysza go rozwag. �todzi�b mia wch: w chwili nominacji liczy sobie Oxenstierna lat dwadziecia osiem.

Wysiki Chodkiewicza sabo wspiera kr�l, potnie za to niewieska linia Radziwi�w. Stary Mikoaj Krzysztof Sierotka za wasne pienidze formowa roty i sa je do Inflant, to samo czyni jego syn oraz krewni. Bez tej pomocy znakomity hetman nie daby jednak rady. By doskonaym wodzem, lecz nie cudotw�rc.

Wojna ze Szwecj rozpocza si w prywatnym waciwie interesie Zygmunta III, kt�ry usiowa na dw�ch stokach siedzie, stanowczo bardziej nci go przy tym �w sztokholmski. Istniej domysy, e niezbyt sobie yczy opanowania Inflant przez Rzeczpospolit, bo wolaby nimi wada jako dziedziczny kr�l Szwed�w, Got�w i Wandal�w.

209

Polska i Litwa znuyy si ju bezpodn wojn, sejmy uchwalay podatki, ale podobno nie wszystkie sumy zuyte zostay wedug przeznaczenia. Cz zachowano na inne przedsiwzicie.

Podczas chwilowej przerwy w operacjach Jan Karol Chodkiewicz wyprawi si osobicie przed oblicze monarchy, by koata o grosz na wojsko. Zasta kr�la w Wilnie. Zygmunt cign na wypraw moskiewsk.

Powan ulg przynie by nam mogo wystpienie Danii, kt�ra wkr�tce rozpocza wojn ze Szwecj. Lecz Rzeczpospolita z inicjatywy swego wadcy postaraa si o nowy, dodatkowy front. Szczeg�lnie wane dla oceny pooenia, e uczynia to - wystpujc zaczepnie - o cae dwa lata wczeniej. Chrystian duski doby miecza w roku 1611, Zygmunt w 1609. Zabezpieczy si w por przed koniunktur pomyln. Ba! usiowa powstrzyma Dani od akcji, mogcej wszak uszczupli domeny szwedzkiego rodu Waz�w.

Jak si ju wspomniao, Samozwaniec straci ycie 27 maja 1606 roku o wicie. Uwizawszy sznur do genitali�w zawleczono zmasakrowanego trupa na obnoje Miesto i tam go porzucono na urgowisko. Twarz nieboszczyka jak opowiadano w Polsce - znajdowaa si w takim stanie, e niepodobna byo zidentyfikowa ciaa. Stao si to zupenym ju niepodobiestwem nieco p�niej, kiedy wygrzebano zwoki z jamy i po spaleniu ich na stosie nabito popioy w wielkie dziao, kt�re wypalio na zach�d, w stron granicy.

Na tron wstpi Wasyl Szujski, co wcale nie obdarzyo kraju spokojem. Inni samozwacy zaczli si pojawia jeden po drugim. Na niu Wogi nieoczekiwan karier zrobi pewien wagabunda, imieniem Ilejko. Poniewa zna Moskw, towarzysze-Kozacy wyznaczyli go pretendentem do jej bera. Zosta przez nich mianowany „Piotrem", nigdy nie istniejcym synem cara Teodora Iwanowicza Bezumnego. Narobi sporo za i rejwachu, nie tylko wskutek bezczelnych poczyna opozycji bojarskiej, kt�ra - znacznie przewyszajc naszych Zebrzydowskich - nie gardzia i takim narzdziem. Dopomogo mu i to, e lud w pastwie burzy si naprawd. Dopiero w padzierniku 1607 roku wojska carskie dostay w sw moc „Piotraszk", zmusiwszy do kapitulacji Tu, a to przez zagrodzenie koryta rzeki Upy i grob zatopienia miasta.

Od czterech miesicy trwaa ju wtedy awantura r�wnie ordynarna, a znacznie groniejsza. W lipcu 1607 roku jaki zupenie nie znany osobnik „grubych i brzydkich obyczaj�w" da si „pozna" jako cudownie ocalony z rzezi moskiewskiej car Dymitr. Zaraz te pojawi si przy osobie jego nasz rodak, Mikoaj Miechowiecki, zausznik i znawca sekret�w edymitra pierwszego.

210

Pilnie a skutecznie zaj si on szkoleniem tudzie wtajemniczaniem drugiego.

Uwizieni w Moskwie Polacy i Litwini porozsyani zostali grupami do rozmaitych odlegych grod�w, gdzie marnie si im przewanie powodzio. W samej stolicy zatrzymano na dwa i p� roku oficjalne poselstwo Rzeczypospolitej z kasztelanem Mikoajem Olenickim na czele. Jego kapelanem by bernardyn, ksidz Pawe czycki, kt�ry ruszajc w dalek podr� zatroszczy si o lektur.

Zaopatrzy si mianowicie w synn, na wszystkie niemal jzyki europejskie przeoon, ksik Jana Botero Relazioni universali, zawierajc cay rozdzia o Polsce. Majc teraz czas, przystpi ojciec Pawe do pracy i powr�ciwszy do kraju z gotowym ju przekadem, wydrukowa go w Krakowie. Zdaje si, e jedyne prawdziwe zyski wyniesione przez Rzeczpospolit z edymitrowskich przedsiwzi byy natury literackiej. Opr�cz wspomnianego przekadu zostao nam po nich sporo fascynujcych pamitnik�w oraz poezje Sebastiana Petrycego.

Zesany do Jarosawia Jerzy Mniszech okaza si zwolennikiem prawa mimikry. Zapuci brod po pas i wosy po ramiona, jak m�g, upodabnia si do Moskwicina. Monoci korespondowania nie utraci i znosi si z wrogami cara Wasyla, wraz z nimi usilnie pracowa nad rozpowszechnianiem pogoski, e pierwszy Samozwaniec wcale nie zgin i wkr�tce upomni si o tron. Wystpienie drugiego szalbierza byo przygotowywane starannie, poprzedzone szerok propagand. Upyno jednak sporo czasu, zanim udao si znale osobisto cho troch przypominajc nieboszczyka.

W lipcu 1608 roku nowe poselstwo Rzeczypospolitej zawaro z Wasylem traktat na cztery lata, a waciwie na trzy i jedenacie miesicy. Obie strony porczyy sobie pok�j, obiecyway nie wtrca si do wewntrznych spraw kontrahenta. Przedstawiciele kr�la przyrzekli ponadto wycofanie z ziem moskiewskich wszystkich jego poddanych.

Wasyl wypuci teraz jec�w, nie bez obaw o ich lojalno. Mieli by odprowadzeni a do granicy, ale po drodze Mniszech wraz z c�rk odczyli si od czci towarzyszy i tak manewrowali, by niebezpieczestwa czasem nie unikn. Jako zagarn ich wysany przez Samozwaca podjazd i odprowadzi pod Tuszyn w poblie Moskwy, gdzie awanturnik sta obozem, wspierany przez swych moskiewskich, polskich, litewskich i kozackich sojusznik�w. Mniszech uzna go wkr�tce za zicia, zastrzegszy sobie umow trzysta tysicy rubli. Pomimo pocztkowego ocigania si i wstrtu posza w lady rodzica i Maryna, kt�ra dopiero po drodze do Tuszyna dowiedziaa si o mierci ma.

211

,,Rozpoznaa" w edymitrze drugim cudownie ocalaego maonka, ale niedugo potem w najwikszej tajemnicy wzia z nim lub kocielny.

Punkt traktatu, m�wicy o wycofaniu z carstwa poddanych kr�la, nie m�g by adn miar wykonany. Ju ze Staroduba wezwa Samozwaniec Litwin�w i Polak�w na sub sobie, „Wielkiemu Caru Dmitru Iwanowiczu, przeciw zdrajcom naszym". Obiecywa od w dw�jnas�b albo i trzy razy wikszy od kr�lewskiego. Na apel pierwszy przyby chory mozyrski J�zef Budzio, kt�rego bardzo ciekawe wspomnienia ogosia Hanna Malewska w Listach staropolskich z epoki Waz�w. On te do sp�ki z Miechowieckim by autorem pierwszego powodzenia wojennego, odniesionego w padzierniku 1607 roku pod Kozielskiem.

W obozie czowieka, kt�ry przeszed do historii jako „zodziej tuszyski", pojawiy si wielkie nazwiska litewskie i ruskie. Przyby Samuel Tyszkiewicz, po nim kniaziowie Adam Winiowiecki i Roman Royski, ustawicznie zreszt pijany. Witajc „cara" zachowywali ceremonia, caowali jego do. W sierpniu 1608 roku stan w Tuszynie starosta uwiacki Jan Piotr Sapieha, brat stryjeczny kanclerza litewskiego, Lwa. Z t chwil wmieszaa si w afer polityka.

Starosta — wojownik zdolny, m a we Woszech ksztacony - to wierny stronnik Zygmunta III, zasuony w rozmaitych wojnach, kombatant spod Guzowa. Poszed na wsch�d za namow kanclerza, kt�ry spraw moskiewskich ani na chwil z oczu nie traci. R�d Sapieh�w dorabia si dopiero, nieustannie uzyskiwa od kr�la nowe dobrodziejstwa. W utraconej za Zygmunta Starego Smoleszczynie leay jego dobra gniazdowe, Opak�w i Jelna. Ich odzyskanie podwignoby famili na szczebel bardzo wysoki. I ten wanie motyw polityki rodowej stale zabarwia plany kanclerza Lwa, zar�wno wojenne, jak zmierzajce do unii. Teraz objy one osob i dziaalno drugiego Samozwaca.

W roku 1608 siy jego wzmogy si bardzo. Rokosz wygas w Polsce, Zebrzydowski przeprosi kr�la, na wsch�d ruszyli eks-onierze z obu oboz�w. Ci, kt�rzy si uspokoi nie chcieli, oraz tacy, kt�rym po prostu nie zapacono odu. Jedni szukali tylko upu, inni - take pomocy w zamysach politycznych. Byli i tacy, co chcieli wprowadzi zodzieja tuszyskiego na tron wawelski. Na ogromnych, objtych wojn domow obszarach carstwa zaoona zostaa wysza uczelnia rozboju i zdziczenia. Wychowankowie jej utracili z czasem pole popisu nad Wog, powr�cili na ono ojczyzny, kt�rej sejm wyda musia nastpujce prawo: „Wywoaniec z kraju, jeeli zabija Lisowczyka, od kary tym samym jest wolny i ma swobodny powr�t do kraju."

212

Aleksander J�zef Lisowski by szlachcicem z rodziny pomorskiej, od dawna osiadej na Litwie. Zacz jako porucznik chorgwi husarskiej, walczy pod Kircholmem, w rokoszu sta przy Zebrzydowskim. Do Samozwaca zgosi si wczenie, dowodzi pocztkowo Kozakami Doskimi, potem nada swe imi polskiemu bractwu wojennemu, skadajcemu si z onierzy niezr�wnanych, otr�w gorszych od diaba. Nie zliczy spalonych przez konnych pirat�w Lisowskiego miast, zdobytych up�w i pomordowanych ludzi. Pole dziaania jego samego i nastpc�w rozcigao si od Morza Biaego po Multany, Wochy i Szampani. Nie byo w Rzeczypospolitej, a pewnie i w Europie narodu, kt�rego by Lisowczycy nie bijali, nie obdzierali i nie krzywdzili. W�dz i patron zwizku zmar wczenie, w roku 1616, podobno otruty. Zyska tak saw, e cae kolumny wojska rozbiegay si w panice na sam dwik jego imienia. Zaskoczony raz w nocy na kwaterach przez siy kilkakro wiksze, nie da si swym zabijakom nawet ubra. Bosych i p�nagich wsadzi na nie osiodane konie, poprowadzi do wciekej szary i wygra. W malej, pukowej skali by dow�dc genialnym. Wykipia nie tylko bez poytku, lecz ku szkodzie Rzeczypospolitej. Skoro polityk jej owadny chimery, to i obywatele chadzali na przepade.

W lutym 1609 roku car Wasyl zawar ze Szwecj ukad o wzajemnej pomocy. Zygmunt III uzna to za zamanie przymierza i rozpocz dawniej ju zamierzon wojn, kt�ra w jego rozumieniu bya wypraw krzyow katolik�w przeciwko prawosawnym. Papie Pawe V ogosi jubileusz i odpust „dla szczliwego zwycistwa Najjaniejszego Kr�la nad schizmatykami", pobogosawi dar dla „rycerza Kocioa" - miecz i kapelusz - nuncjusz za nakaza uroczyste naboestwa we wszystkich kocioach aciskich Polski i Litwy. „Propaganda katolicyzmu na wschodzie to by g�wny ce kr�la w czasie tej wyprawy" - stwierdzi Wacaw Sobieski i nie przysoni tego pewne gesty przychylne krajowemu prawosawiu. Zaraz na pocztku Zygmunt zwr�ci si do Rzymu o przypieszenie kanonizacji Ignacego Loyoli, kt�rego upatrzy na patrona przedsiwzicia. Biskupi, kler wiecki i zakonny, a zwaszcza ju jezuici od dawna namitnie zachcali do wojny.

Stanowczo by jej przeciwny Radziwi Sierotka, wz�r pobonoci katolickiej. Nowych okazji do zdobywania laur�w wcale nie pragn Jan Karol Chodkiewicz. Z wyjtkiem rodu Sapieh�w i paru dosownie innych osobistoci caa Litwa opowiadaa si za pokojem. W Koronie Stanisaw �kiewski - w dalszym cigu hetman polny tylko - wierny pouczeniom Zamoyskiego pragn wyzyska trudne pooenie Moskwy dla ukad�w, przymierza - a do unii wcznie. Wojny nie chcia, zwaszcza za takiej, kt�r by rozpoczto bez zgody sejmu.

213

Ruszajc zada zapewnienia, e „Wasza Kr�lewska Mo nic swego prywatnego, jedno pomnoenia dobrego, rozszerzenia pastw Rzeczypospolitej szukasz".

Decyzj powzito w szczupym gronie zausznik�w monarszych. Popar j na tajnym posiedzeniu cay prawie senat - przy wt�rze zacht ze strony kr�lowej Konstancji, dbaej o dobro swej rodzinnej Austrii, kt�ra wystpowaa jako g�wny chory wojujcego katolicyzmu. Wojna miaa podporzdkowa mu Moskw, a zawr�cona ze zdobytego Kremla na p�nocny zach�d - r�wnie Szwecj. �kiewski susznie podejrzewa zatem Zygmunta o szukanie korzyci prywatnych. Spodziewano si ponadto, e powane powodzenie na wschodzie doprowadzi do zmiany wyznania panujcego w Persji.

C� tu si dziwi, e i mali ludzie nieprzytomnie rzucali si do awantur, kt�re ich naturaln rzeczy kolej musiay zdeprawowa? Lisowczycy te uwaali si za nieugitych szermierzy wiary.

Olbrzymie plany kr�lewskie dziwnie odbijay od mizerii przygotowa. Nie mogo by zreszt solidnych, skoro zamiary a do ostatniej chwili tajono nawet przed sejmem. Zygmunt ruszy p�no, u schyku sierpnia, w padzierniku obieg Smolesk i utkn pod nim na dwa lata. Jeszcze Godunow opasa by twierdz murami wysokimi na siedem sni, grubymi na dwa. Nie brakowao i dodatkowych, ziemnych fortyfikacji. Dow�dca zaogi - Micha Szein - spali miasto oraz wszystkie suburbia. Mia pod sob kilkadziesit tysicy zdolnych do walki ludzi. „Nie to najgorsze, e si Moskwa podda nie chce, ale e my nie mamy czym ich dobywa. Tak si wybrali na t wojn, jakby to z Krakowa do obzowa" - biada teraz gorzko Lew Sapieha.

Nic dobitniej nie wiadczy o niedostwie kr�la, jego doradc�w, caej osawionej „rady komornej", ni to, co dzia si zaczo pod Smoleskiem. Nie byo po prostu decyzji. �kiewski radzi zostawi twierdz na zapleczu, i na sam Moskw i tam szuka rozstrzygnicia - wcale nie tylko ornego. Sapieha trzyma si Smoleska kurczowo. Z odlegego Wilna do wszystkiego wtrcaa si pena energii kr�lowa Konstancja, przy kt�rej by nuncjusz, Piotr Skarga, kr�lewicze Wadysaw i niedawno narodzony Jan Kazimierz, a take panna Urszula.

Kotowao si od intryg i spor�w, gdy tymczasem i bez tego stan rzeczy na szachownicy moskiewskiej przedstawia si zawile. W Moskwie znajdowa si wr�g oficjalny, car Wasyl. Tu pod miastem dobywajcy go zodziej tuszyski, przy nim okoo siedmiu tysicy polskich i litewskich amator�w zupienia Kremla, lecz take liczni bojarowie z wielkich wywodzcy si rod�w. Nalea do nich metropolita rostowski Filaret, mianowany przez Samozwaca patriarcha

214

(drugi, a raczej pierwszy, bo prawdziwy patriarcha, Hermogenes, znajdowa si w Moskwie i zia nienawici do Lach�w, Litwy, acistwa). Filaret, zanim go car Borys postrzyg w mnichy, nazywa si Teodor Nikitycz Roman�w i uchodzi za czoowego w stolicy eleganta, wyroczni mody.

Bojarowie skupieni w Moskwie przy Wasylu bali si rzezi, jeeli miasto upadnie. Taki sam los grozi i tym, co przebywali w Tuszynie. Wielkie powstanie ludowe Iwana Bootnikowa stumione zostao w roku 1607, ale chop ni mieszczanin wcale do posuchu nie powr�ci, sprzyja Samozwacowi, kt�rego osoba rokowaa odmian. Dziedzice na prowincji ginli od noy lub na szubienicach, wojewoda z Wielkich uk�w skoczy na palu. Bojarstwo pragno przede wszystkim ocalenia. Odzyway si wr�d niego tsknoty do panujcych w Rzeczypospolitej wolnoci, lecz nie zrozumie jego �wczesnych decyzji, kto zapomni o wiszcej nad nim grozie. Wymusia ona niejeden zawierajcy pikne sowa pergamin.

Pertraktacje ze wspierajcymi szalbierza poddanymi Zygmunta III zakoczyy si przejciem ich czci pod rozkazy prawowitego pana. od, naleny im za poprzednie „krwawe zasugi", mia by wypacony z kasy carskiej, a jeeli takowa zdobyta nie zostanie - z kr�lewskiej, w zmniejszonym, co prawda, wymiarze.

Samozwaniec, przeraony odstpstwem wielu dotychczasowych towarzyszy, uciek teraz cichcem do Kaugi. Moskwa troch odetchna, a car Wasyl rozwin na Kremlu sztandar obrony prawosawia.

Z zachodu dostarczono mu poufnych wiadomoci o wrogim stosunku Zygmunta do Cerkwi. Pastwo zaczynao zbiera owoce fanatyzmu wyznaniowego swego wadcy. Car nie potrzebowa, a w cikim swym pooeniu nie bardzo pewnie i m�g, werbowa szpieg�w na Litwie czy w Koronie. Tamtejsi prawosawni z wasnej inicjatywy sali do Moskwy informacje. Jednego z takich dobrowolnych wywiadowc�w cito publicznie w Wilnie wtedy wanie, kiedy Zygmunt III zatrzyma si tam cignc na Smolesk.

Jan Szczsny Herburt - pierwszy wydawca Jana Dugosza, warcho i rokoszanin, lecz czowiek bardzo inteligentny - opublikowa w roku 1611 broszur Zdanie o narodzie ruskim. Oto jej fragment, cytowany za Wacawem Sobieskim:

C� wdy za poytek ma Kr�l Jego Mo z tak wielu kopot�w, kt�re zay z narodem ruskim ? Ten poytek ma, e jest nas sowiaskich narod�w r�nych omnacie. Ci wszyscy skadali swobody swej ratunek na kr�lach polskich, ci wszyscy rozumieli, e nar�d polski mia ich z cikiego pogaskiego jarzma oswobodzi. Ci wszyscy na kad potrzeb kr�la i narodu polskiego garda swe da byli gotowi. A teraz, jako krzywd poczto czyni narodowi ruskiemu,

215

s nam g�wnymi nieprzyjaci�mi. Teraz wol sami pomrze na wojnie, ony i dzieci popali, jako w Smolesku uczynili, niby mieli do zgody jakiej przyj z nami, krwi swoj. A c� jest przeszkod do uspokojenia Moskwy? jeno ruska wiara...

Przesady duo - Bakany widziay w kr�lu Wadysawie, synu i nastpcy Zygmunta, prawie wcielenie witego Jerzego, czekay na jak na zbawiciela. Ale prawdy w wywodzie Herburta te sporo.

Informacje o oywiajcym kr�la duchu krucjaty wpyny r�wnie na postaw bojarstwa zgromadzonego w Tuszynie. Przybyo pod Smolesk jego poselstwo i ofiarowao tron moskiewski Wadysawowi, ale pod znaczcymi warunkami. Kr�lewicz mia si da ochrzci w cerkwi i przyj koron z rk patriarchy. adnej propagandy katolicyzmu nie wolno by byo uprawia. Ukady trway dwa tygodnie, zanim Zygmunt wyrazi zgod - dwulicowo i nieszczerze. Chcia otrzyma przysig wiernoci i zyska na czasie. Obieca przysa syna na Kreml nie wczeniej, a dojdzie do „doskonaego tej monarchii uspokojenia". Bojarowie ukad zaprzysigli, kr�l si od tego powstrzyma.

Zygmunt III - trzeba to jasno powiedzie - pragn panowa sam w podbitej Moskwie. Decyzje jego r�niy si jaskrawo od marze �kiewskiego o porozumieniu narod�w i unii dynastycznej. Wie o poczynionych przez kr�la „ustpstwach" wzburzya rezydujcego w Wilnie nuncjusza, kt�ry wtedy dopiero ucich, gdy mu wyjaniono, e chodzi tylko o taktyk. Zygmunt znajdowa si pod nieustann presj, a by psychicznie uksztatowany w spos�b uniemoliwiajcy wyzwolenie. Zalicza si do entuzjastycznych niewolnik�w.

Car Wasyl pchn na zach�d siln armi pod buaw brata, Dymitra Szujskiego. Z maym korpusikiem-wyszed mu na spotkanie Stanisaw �kiewski. Gdyby dow�dc zosta faworyzowany przez kr�la Potocki, wysyane w kierunku Moskwy oddziay byyby liczniejsze.

3 lipca 1610 roku hetman dowiedzia si od kilku zbiegych najemnik�w niemieckich o pooeniu nieprzyjaciela. Zostawi cz swoich pod Carowym Zajmiszczem, kt�re oblega, sam za na czele dwu i p� tysica kawalerzyst�w i dwustu zaledwie piechur�w ruszy wieczorem. Po drodze utraci uwizie w bocku jedyne dwa dziaka. 4 lipca, w niedziel o wicie, zaskoczy Szujskiego pod wsi Kuszynem.

„ma niezliczona, ae strach byo pojrze na nie wzgldem maej liczby wojska naszego!" - pisze uczestnik tej bitwy, Samuel Maskiewicz, towarzysz roty husarskiej kniazia Poryckiego. Ze stosunkiem si byo jeszcze gorzej ni pod Kircholmem,

216

nieprzyjaciel posiada przewag co najmniej szeciokrotn.

Jedna tylko chorgiew zostaa w odwodzie, pozostae po osiem i dziesi razy przychodziy do sprawy podczas pi godzin trwajcego boju. Chwila przeomowa zaskoczya tych, co sami rozstrzygnli. Przeciwko przemczonym, zdesperowanym niemal ludziom wysuny si dwa wiee kornety najemnej rajtarii i rozpoczy kunsztowny manewr, wynalazek taktyczny Zachodu. Gdy pierwszy szereg, dawszy ognia z pistolet�w, zacz si wycofywa przez luny szyk wasny, by zrobi pole nastpnemu - najblisza chorgiew husarska przypada z szablami. Kopie, g�wna bro tej jazdy, dawno ju leay potrzaskane. Zamana od jednego zamachu rajtaria wpada w bram obozu, jadcy na jej karku pocig przebi go na wylot. „I tak zwycionych ju Pan B�g zwycizcami uczyni raczy; gonilimy ich na mil i dalej" - bez uniesie opowiada o wasnych przewagach Maskiewicz.

Zaniechay walki stojce w osobnym obozie zacine puki cudzoziemskie. Po pertraktacjach cz z nich zmienia nawet front, przesza na sub i od �kiewskiego. Dymitr Szujski uciek do stolicy, niechajc wasnej buawy i chorgwi z czarnym orem dwugowym.

Hetman zawr�ci pod Carowe Zajmiszcze. Skoni do kapitulacji jego zaog, o wiele silniejsz od wojsk, kt�re mia pod Kuszynem. Poddajcych si zaprzysig na wierno Wadysawowi, przyj pod wasn komend i potnie wzmocniony znowu ruszy w kierunku Moskwy. Okaza si nie tylko wielkim wodzem, ale i politykiem znacznie bardziej przewidujcym od kr�lewskiej „rady komornej". Od dawna namawia przecie do szukania rozstrzygnicia na drodze do Kremla.

Zaledwo o kilka mil bylimy - prawi Maskiewicz - ali przypadnie Moskwa do p. hetmana z stolicy, e cara Wasyla Szujskigo postrzygli w czerce i Dymitra z Iwanem braci jego rodzon za przystaw dali, a na nas czekaj z ochot i wielce chc kr�lewica wzi na pastwo.

Prostoduszny wojak nie wiedzia, e jego przeoony nie tylko orem walczy, lecz i „praktykami czyni". Wspierany przez Jana Piotra Sapieh Samozwaniec znowu podstpi pod Moskw, a �kiewski przez tajnych wysannik�w obieca bojarom obron przed nim i w ten spos�b przechyli szal. 5 sierpnia w cieniu mur�w „Biaokamiennej" rozpoczy si ukady, spod Smoleska za szy do hetmana przykre listy. Kr�l krytykowa jego postpowanie, zaleca ton ostry i rk tward. Nie podobao si misjonarzowi w koronie i to nawet, e �kiewski wystpi w obronie ycia Szujskich, nie do przyjcia byy dla

217

g�wne warunki strony moskiewskiej, kt�ra daa absolutnych gwarancji dla prawosawia, Wadysawa na carstwo i nie dopuszczaa myli o ustpstwach terytorialnych. Szwed przypomnia sobie, e jako Jagielloczyk po kdzieli pochodzi z krwi ksit ruskich - a mianowicie od narodzonego z Julianny twerskiej Jagiey i syna Sonki Holszaskiej, Kazimierza - i zgasza prawa dziedziczne do Kremla. „Korona carska na gowie Zygmunta III wydawaaby mi si najlepsz gwarancj odrodzenia religijnego Moskali" - pisa do Rzymu nuncjusz i te sowa wyjaniaj... program polityczny.

28 sierpnia �kiewski zawar ukad z bojarami. „Chrest caowaa stolica", to samo uczyni hetman. Spisano dokument obioru kr�lewicza Wadysawa na cara Moskwy.

Dopiero w padzierniku zaoga polsko-litewska usadowia si na Kremlu. �kiewski pocztkowo nie chcia jej tam wprowadza, wola trzyma wojsko po wioskach, aby unikn podejrzenia o okupacj. Nie yczy jej sobie naprawd. We wasnorcznie pisanych listach wyraa pogld, e z zamtu chwili moe si wyoni nowy i lepszy rzeczy porzdek. Wszake i unia Polski z Litw formowaa si i krzepa przez lat sto kilkadziesit...

Dow�dztwo zaogi Kremla obj Aleksander Gosiewski, referendarz Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Uroczycie i po czci przynajmniej serdecznie egnany przez Moskw hetman ruszy pod Smolesk, zabierajc ze sob obalonego cara Wasyla oraz dw�ch jego braci, Dymitra i Iwana.

Zwycistwo pod Kuszynem i zajcie Kremla utwierdziy Zygmunta III w jego zamysach. Kr�l uzna oba te wypadki za sukcesy wasne. �kiewskiego przyj do cierpko, „bardziej gniewliw twarz ni wdziczn spojrzawszy na hetmana, rzek: �i dla susznych przyczyn synowi memu nie dopuszcz by carem moskiewskim)) i dane dyploma ze wzgard odrzuci". Tryumfator spod Kuszyna musia jeszcze pene osiem lat czeka na buaw wielk koronn. „Zygmunt III zbyt si przestraszy i nakopota takim olbrzymem, jakim by nieboszczyk Zamoyski, aby mia si pieszy z wskrzeszeniem drugiego olbrzyma" - napisa Wacaw Sobieski. Sztuka odpychania ludzi wybitnych wesza u nas w stadium doskonaoci.

I pod Smoleskiem, i w Wilnie wrzao od intryg, a twierdza odpara wszystkie szturmy. Sawy �kiewskiego nie udawao si zami. Z wiosn hetman opuci ob�z, wsiad na statek rzeczny i puci si wod do Kijowa pilnowa tamtejszych kres�w. Odm�wi powrotu do Moskwy i udziau w jej pacyfikacji.

Zygmunt III uwizi pos�w bojarskich, metropolit Filareta i kniazia Wasyla Golicyna,

218

kt�rzy obstawali przy Wadysawie. Obaj na dugie lata powdrowali do Polski.

Pozostawiony w Moskwie Aleksander Gosiewski postpowa przezornie. Kiedy jeden z onierzy upiwszy si strzeli do ikony Matki Boskiej, znajdujcej si na Nikolskiej Bramie Kremla, dow�dca kaza odrba mu rce i nogi, kadub za spali ywcem na stosie wzniesionym w miejscu zbrodni. Donie skazaca przybito ponadto bretnalami tu pod zniewaonym wizerunkiem Bogurodzicy. Innego, kt�ry uderzy po twarzy popa, wyprosi od mierci patriarcha. Gosiewski uaskawi winowajc, poprzesta na rozkazie ucicia mu prawego ramienia. Rozstrzela dwudziestu siedmiu Niemc�w spor�d tych, co po Kuszynie przeszli do �kiewskiego, dwudziestu innych wyda na tortury. Inteligentny a bezwzgldny oficer zdawa sobie spraw, e siedzi na podminowanej beczce prochu, tpi „swawolestwo". Okolicznoci od razu rozwiay mit o wrodzonym rzekomo Polakom i Litwinom wstrcie do okruciestwa. Bez trudu dostroilimy si do europejskiej normy.

Z czasem jednak Gosiewski podda si, zaniecha usiowa pywania pod prd.

Zanim jeszcze odjecha �kiewski, rozoeni wok� stolicy onierze

...tak sobie bezpiecznie poczynali, e co si komu podobao i u najwikszego bojarzyna, ona albo c�rka, brali je gwatem. Czym si wzruszya Moskwa bardzo, a miaa czym zaprawd [...] yjem z nimi [...] nie dufajc sobie z obu stron; kumamy si z nimi, a kamie (jak oni m�wi) za pazuch; bywamy u siebie na bankietach, a przecie myl o nas. My te ostrono wielk okoo siebie miewa musielimy, stra we dnie i w nocy po bramach i na pewnych miejscach krzyowych ulic.

W grudniu Piotr Urusow, „Tatarzyn krzczony", zamordowa Samozwaca podczas ow�w i bojarstwo odetchno. Przesta mu grozi czowiek zdolny wezwa lud do rzezi, „car kozacki". Mao strasznie wyglday zabiegi powt�rnie owdowiaej Maryny, kt�ra w styczniu 1611 roku urodzia syna i pragna uczyni go pretendentem do korony.

Zaoga Kremla podwoia ostronoci, przetrzsaa wszystkie wjedajce do miasta sanie. Ilekro wykryto „paubie, jako dugie i wielkie rusznic peno naoonych, a z wierzchu zboem jakim przysutych, to si oddawao do Gosiewskiego i z chopy, a on ich pod l�d kaza coraz sadza".

W marcu 1611 roku wybucho w Moskwie powstanie. Walki trway kr�tko, miasto zdyo jednak spon, z rozmysem podpalone przez naszych. Domy nie chciay si jako zajmowa, uyto wic smoy i wtedy dopiero ,,ogie wzi moc swoj".

219

13 czerwca pad nareszcie Smolesk. Kawaler maltaski Bartomiej Nowodworski wsadzi min w kana odprowadzajcy z twierdzy nieczystoci, Jakub Potocki pierwszy wtargn na mury. Doczeka si nareszcie laur�w, kt�rych tak bardzo zazdroci �kiewskiemu.

Stracony przed dziewidziesiciu siedmiu laty Smolesk wraca do Rzeczypospolitej. Wszelkie plany szersze, zar�wno unii, jak podboju, zostay skrelone raz na zawsze. Pozostawaa miertelna nienawi rozpalona przez ten drugi zmys, wszystkie zwizane z nim hasa krucjaty i poprzednie afery Samozwac�w. Trzeba ju teraz przytoczy sowa, kt�re w kilka lat p�niej wyrzek Teodor Szeremietiew podczas pertraktacji pokojowych:

Rozwizy onierz wasz nie zna miary w obelgach i zbytkach: zabrawszy wszystko, co tylko dom zawiera, zota, srebra, drogich zapas�w mkami wymusza. Niestety! Patrzeli mowie na gwaty lubych on, matki na bezwstyd c�rek nieszczsnych! wie jeszcze rozpust i wyuzda waszych zachowujemy pami [...] Jtrzylicie serca nasze najobraliwsz pogard, nigdy rodak nasz nie by przez was nazywany inaczej, jak psem Moskalem, zodziejem, zmiennikiem. Od wity nawet Boskich nie umielicie rk waszych powcign. W popi� obr�cona stolica, skarby nasze, dugo przez car�w zbierane, rozszarpane s przez was, pastwo cae ogniem i mieczem okropnie zniszczone. Nie dosy, e dugo cierpielimy te wszystkie zniewagi i klski?

Stanisaw �kiewski oraz wszyscy jego stronnicy chcieli, czuli i postpowali inaczej. Dymy poncej Moskwy zasoniy posta hetmana.

Zaodze na Kremlu wkr�tce powodzi si zaczo zupenie le. Poszed jej na pomoc sam Jan Karol Chodkiewicz, kt�rego Zygmunt zjedna dla swych plan�w. Napotka po drodze i zawr�ci do Moskwy poselstwo bojarskie, zdajce do Warszawy po Wadysawa. Nie zraajc si tym moskiewscy zwolennicy kr�lewicza wyprawili jeszcze jedno, bezskuteczne i ju ostatnie.

Chodkiewicz dziaa na wschodzie cay rok i mao wsk�ra. Nawet on nie zdoa zapewni dostatecznej aprowizacji Kremlowi, a kraj objo wielkie powstanie narodowe. G�wnym jego orodkiem by niedosiony Niny Nowogr�d, a przyw�dcami mieszczanin Kuma Minin i knia Dymitr Poarski, kt�rych nie naruszony przez rewolucj pomnik stoi na Placu Czerwonym.

Cz zaogi odesza na zach�d, to samo zrobi Aleksander Gosiewski. Dow�dc zosta gorco popierany przez Potockich Mikoaj Stru, dny sawy „dotrzymania stolice kr�lewicowi". Ostatnia Chodkiewiczowska pr�ba dostarczenia ywnoci zawioda, hetman nie zdoa si przebi przez zaarcie bronione pogorzeliska Moskwy. Odcign ku granicy, a obleni - walczc uparcie nadal - zjedli najpierw pergaminowe ksigi cerkiewne, wiece, zwid traw spod niegu, rzemienie, sioda i pasy,

220

zaczli wreszcie zjada padlin, jec�w, trupy z szubienic i samych siebie nawzajem. Poddali si 7 listopada 1612 roku. Wielu „nad przysig" stracio ycie, bo nie dotrzymano warunk�w kapitulacji, caa piechota posza pod n�.

Kr�l, kt�ry dugo marudzi z odsiecz, utkn w niegach pod Fiodorowskiem, skd wysa do Moskwy poselstwo. Oznajmia przybycie wasne i Wadysawa. Powr�ci do Warszawy przez Smolesk.

Wypada powiedzie par s�w o losach wojewodzianki sandomierskiej. Maryna zwizaa si z Iwanem Zarudzkim, chopem z Zarudzia pod Tarnopolem, atamanem Kozak�w Doskich, czowiekiem niemaych zdolnoci i jeszcze wikszych ambicji. ,,Rzdy kozackie" dokuczyy wtedy Moskwie co najmniej tak samo, jak ckie. I Docy, i Zaporocy rozhulali si po pastwie bez hamulca. Zaatwiwszy si jako tako z Polakami oraz Litwinami zaczto robi porzdek i z nimi. Rozruch coraz bardziej ustpowa na poudnie. Zarudzki i Maryna wraz z synem schwytani zostali 5 lipca 1614 roku na Niedwiedzim Ostrogu rzeki Ural, zwanej wtedy Jaikiem. W Moskwie czeka atamana pal, trzyletnie dziecko szubienica. O Marynie zachoway si r�ne podania. Jedni twierdzili, e zgina na stosie, inni - e j uduszono czy utopiono. Prawdopodobnie skoczya inaczej. Zmara uwiziona w Koomnie, w wiey warownej, kt�rej fotografia widnieje w powiconej Mniszch�wnie ksice Aleksandra Hirschberga.

Wyroki te zatwierdzi nowy car Moskwy.

W lutym 1613 roku zosta nim siedemnastoletni Micha, syn Teodora, Roman�w. Obra go sob�r ziemski, a potwierdziy elekcj uroczyste pisma wikszych miast, do kt�rych jedziy specjalne delegacje. Akt nosi wyrany charakter konsolidacji narodowej, aczkolwiek nie obyo si bez intryg wr�d arystokracji.

Micha III - czowiek spokojny i skromny - pochodzi z rodu staroytnego, spowinowaconego z Rurykowiczami. Anastazja z domu Romanow�w bya pierwsz on Iwana Gronego i zostawia po sobie dobr pami. Nie uczestniczya w adnych represjach ani okruciestwach, staraa si nawet chroni ludzi, pomaga im. Romanowowie nie ponosili odpowiedzialnoci za poczynania Iwana czy Borysa, sami duo ucierpieli i od tego ostatniego, i od kogo jeszcze... Ojciec modego cara, metropolita Filaret, wiziony by nadal w Polsce, najpierw w Gostyninie, potem w Malborku. Po nowej dynastii spodziewali si poddani uspokojenia pastwa i... odwetu.

Nie udao si Moskwie odzyska Smoleska, Szwedzi nadal trzymali Wielki Nowogr�d, pochwycony w chwili sposobnej. Wojna trwaa i jakby nie do jeszcze byo krwi

221

i cikich rachunk�w, chadza po carstwie, czynic po swojemu, Aleksander Lisowski. Sejm zdj z niego banicj, kr�l przyj go na sub, Chodkiewicz wystawi list przypowiedni mieszczcy zastrzeenie, e odu pocztkowo nie bdzie - y naley zatem z upu. Pod czarno-czerwon chorgiew Lisowskiego garn si potrafili ludzie okrelonej formacji moralnej, a bez wzgldu na narodowo - obok Litwin�w i Kozak�w take rodowici Moskwicini - lecz wikszo i sam rdze bractwa stanowili zawsze Polacy.

Bojarowie moskiewscy nie tak od razu zawiadomili Wilno i Warszaw o wyborze i koronacji Michaa III, uwaali bowiem, e mdrzej bdzie zabezpieczy si, notyfikujc najpierw akt odleglejszym stolicom, na przykad Stambuowi i Wiedniowi. Niezalenie od tych zabieg�w, w Rzeczypospolitej utrwalao si wida przekonanie, e polityka kr�lewska zawioda. Zbigniew Ossoliski nie waha si twierdzi na pimie, e stron bardziej od Moskwy poszkodowan jest Polska.

W 1613 roku zoy urzd kanclerski biskup Wawrzyniec Gembicki, ten z regalist�w, co w spos�b najbardziej ostentacyjny popiera zamiar uszczliwienia Kremla osob samego Zygmunta. Gembicki by wraz z kr�lem pod Smoleskiem, potem sprawowa nie lada funkcj, na czas nieobecnoci pana zosta w kraju namiestnikiem. Teraz, wobec oczywistego fiaska, zoy piecz w donie swego rywala, Feliksa Kryskiego, kt�ry r�wnie opowiada si za aktywnoci na do odlegym od Warszawy wschodzie, czyni to jednak w spos�b o wiele bardziej gitki. Zalicza si w og�le do najwybitniejszych indywidualnoci wr�d regalist�w.

W dwa lata p�niej Zygmunt III mianowa Wawrzyca Gembickiego prymasem. Arcybiskup do koca pozosta sztandarowym mem kontrreformacji, kt�rej nie przynosi wstydu swym wyksztaceniem, przychylnoci dla nauki i sztuki. W polityce wewntrznej zawsze dawa pierwszestwo interesom Kocioa, na zewntrz za - z cesarzem chcia y dobrze, z Turcj w pokoju, a siy wyta przeciwko Moskwie.

7 kwietnia 1617 roku wystpi jako koryfeusz majestatycznego widowiska, zorganizowanego w katedrze warszawskiej. Zanim wrczy kr�lewiczowi Wadysawowi powicony miecz oraz chorgiew, wygosi do mow, zakoczon nastpujcymi sowami:

Jakie ci przeznaczenia gotuj Nieba najwysze, nie do ludzi jest bada. Jeeli rozka, by raz obrany osiad na tronie moskiewskim, sprawujc cnotliwie to pastwo ogromne, nie zapominaj nigdy ziemi Jagie�w i Piast�w, ziemi, gdzie powzi ycie, gdzie spoczywaj popioy macierzyskich naddziad�w twoich, gdzie kr�luje sdziwy tw�j ojciec, sowem: gdzie yj kochajcy ciebie Polacy.

222

Zygmunt III zrezygnowa ju by nareszcie z wasnej kandydatury i pozwoli Wadysawowi upomnie si o tron carski... na podstawie traktatu �kiewskiego, kt�ry jednak udziau w obecnym przedsiwziciu odm�wi.

Wadysaw i Jan Karol Chodkiewicz raz jeszcze zbliyli si do Moskwy, ale do niej nie weszli, aczkolwiek jednorki kawaler Nowodworski znowu popisa si mstwem, wysadzi bram petard. Stali w miejscu osawionym - w Tuszynie. W roku 1619 zawarto nareszcie rozejm, zwany dywiliskim. Wr�d jego warunk�w widnia punkt znamienny. Strona moskiewska stanowczo daa zwrotu ze szczerego zota odlanej, sadzonej klejnotami a naturalne wymiary majcej figury w. Mikoaja Cudotw�rcy. Car Szujski pr�bowa uratowa j swego czasu, przewoc z Moajska na Kreml, lecz nie zdy tego wykona i wito wpada w polskie czy te litewskie rczta.

Rzeczpospolita zatrzymywaa Smolesk i Siewierszczyzn, kruczki dyplomatyczne pozwoliy obu rywalom zachowa sporny tytu. Micha pozosta rzeczywistym, ukoronowanym carem, Wadysaw dugo jeszcze pisa si jako „obrany".

A co by mogo nastpi, gdyby to on zasiad na Kremlu? Nie spos�b wprost wykrci si od tego pytania.

Poniewa mia wielu wrog�w, wcale nie wykluczone, e le i rycho by skoczy, w ten czy inny spos�b poszed ladem Godunowa. Wykaz carob�jstw powikszyby si o jedn pozycj. Odrzucajc to przypuszczenie nie naley jednak mniema, e rzdzona przez Wadysawa Moskwa zaczaby dmucha w nasz fujark, uprawia polityk polsk. Sam bohater zagadnienia niezbyt si ni przejmowa p�niej, kiedy zacz panowa w Warszawie, za Polakami i Litwinami wcale nie przepada, o koronie szwedzkiej marzy bez przerwy. Prawdopodobnie Rzeczpospolita uzyskaaby koniunkturalnego sojusznika przeciwko Szwecji, na pewno za - mniej byoby zych wspomnie, powod�w do zemsty. Moskwa nie zostaaby spalona, Puszkinowi zabrakoby jednego z temat�w! Stanisaw �kiewski mia suszno i dobrze radzi, jeeli nawet jego ukochany pomys unii by nierealny, zanadto szlachetny. Panowanie Wadysawa na Kremlu musiaoby si przyczyni do zblienia narod�w, szerzej otworzyoby drzwi przed wpywami kulturalnymi, uatwioby wzajemne poznanie. To znacznie lepsze od przepaci, kt�r wykopay bdy. A w Rzeczypospolitej? Wczeniej zaczby panowa kolejny Waza - kr�l Jan Kazimierz.

Zostawmy teraz w spokoju tryb warunkowy, bo pora oceni to, co si rzeczywicie stao.

Biskup Pawe Piasecki utrzymywa, e przecignicie rycerzy edymitra

223

do obozu kr�lewskiego przynioso szkod, bo zmniejszya si ilo czynnik�w siejcych zamt w domu ssiada. Naley przecign ekscelencj w cynizmie.

Tron Borysa Godunowa by podminowany, wyganicie Rurykowicz�w rozpoczo w Moskwie ciki kryzys. Afery Samozwac�w - niemoralne i nieuczciwe - pogbiy go wydatnie, dolay oliwy do ognia. Wasyl Szujski nie m�g sobie poradzi z oszustami najrozmaitszych maci, zagraay mu due ruchy ludowe, spiski bojarskie. Nasi magnaci wspierali impostor�w, ale powanych przewrot�w nigdy si znikd nie importuje. I w danym wypadku istotne przyczyny zamtu tkwiy wewntrz carstwa. W oczywistym interesie Rzeczypospolitej leao, aby „smuta" trwaa jak najduej, osabiaa ssiada. Katastrofalnie pod wzgldem politycznym przeprowadzona wojna zaczepna, kt�r Zygmunt III rozpocz, skr�cia b�le porodowe nowego porzdku. Uatwia Moskwie konsolidacj narodow, dostarczya jej hasa i sztandaru. Zapisaa ponadto ze wspomnienia na rachunek wroga zewntrznego. Liczmy: kr�l ruszy na wsch�d w sierpniu 1609 roku, Micha Roman�w - kandydat narodowy! - zosta carem w lutym roku 1613. Niepene cztery lata zakoczyy ,,smut". Wzicie Smoleska to adna rekompensata za dostarczenie przeciwnikowi fatalnego dla nas kapitau.

Bardzo wczenie senatorowie zaczli mawia kr�lowi, e za cz tylko tych koszt�w, jakie pochono wspieranie pierwszego Samozwaca, mona byo wytargowa od Borysa znaczne ustpstwa. Fantazje Zygmunta narobiy wicej szkody ni poczynania Mniszcha i Winiowieckich.

Pomysy podboju carstwa moskiewskiego wiadcz o gupocie swych autor�w. Polityka porywajcego si na rzeczy niewykonalne naley po prostu uzna za p�g�wka. Nie wystarczyo wej na Kreml i uatwi przez to Szwedom zajcie Nowogrodu Wielkiego. Trzeba byo jeszcze zdoby Niny Nowogr�d, Kaug, Astracha, Archangielsk... wyludni sowem Rzeczpospolit, a to w celu mobilizacji za�g okupacyjnych.

Jeli orodki rzdzce popeniaj bdy, to z reguy na koszt rzdzonego og�u.

Jesie 1611 roku obfitowaa w uroczystoci. 5 listopada elektor brandenburski, Jan Zygmunt, klkn na oba kolana przed kr�lem Zygmuntem III, zasiadajcym na wysokim podium na Krakowskim Przedmieciu, przed Bernardynami. Zoy przysig wiernoci, przyj podan sobie chorgiew czerwon z Biaym Orem porodku oraz pergaminowy dokument. Otrzymywa w dziedziczne lenno Prusy Ksice. Ich obkany wadca jeszcze y, by ostatnim z tej linii rodu, kt�rej Zygmunt Stary przed stu prawie laty niepotrzebnie i bezmylnie odda Kr�lewiec.

224

Gdyby jednak wykonano warunki tamtego hodu pruskiego, wspomniane miasto staoby si wkr�tce wasnoci Polski. Zygmunt III odstpi lenno elektorom brandenburskim, ksitom Rzeszy Niemieckiej. Nasze Pomorze zaczynao przypomina... korytarz.

Jak do tego doj mogo, przecie poprzednio sejmy sucha nie chciay o przeniesieniu lenna! Ano, postarajmy si zrozumie sytuacj psychologiczn, posmakowa �wczesnej atmosfery.

Tydzie wczeniej odby si w Warszawie tryumf, jakiego nikt u nas jeszcze nie oglda. Przez to samo Krakowskie Przedmiecie „sza kareta sk�rzana otworzysta Kr�la Jego Moci, szeci koni". Siedzia w niej car Wasyl Szujski, przybrany w szat z biaego zotogowiu i wysoki szyk futrzany. „Oczu oparzystych, ponurych, surowych" - patrzy w ulic, na kt�rej „konkurs by wikszy ludzi". W sali senatorskiej zamku hetman Stanisaw �kiewski odda go kr�lowi, w piknej i ludzkiej przemowie uszanowa jec�w, poleci ich askawoci zwycizcy. Wasyl pochyli odkryt gow, dotkn doni posadzki, ucaowa wasne palce. Dymitr Szujski, niefortunny w�dz spod Kuszyna, uderzy czoem raz jeden. Iwan uczyni to po trzykro i paka.

Car w niewoli, Smolesk wzity, referendarz litewski komenderuje na Kremlu... Nie zauwayli upojeni ludzie, e Pomorze polskie upodabnia si do cienkiej szyjki objtej ostron na razie doni Hohenzollerna.

Elektor przyj rozmaite zobowizania, a doranie wygodzi pustej kasie kr�lewskiej sum trzystu tysicy zotych.

Turcja bez zachwytu patrzya na moskiewskie poczynania rzdu Rzeczypospolitej. Dawne plany Stefana I nie byy Stambuowi tajne. Dziaajc na pewno po myli sutana ksi siedmiogrodzki Gabriel Batory zlikwidowa wpywy polskie w Modawii, wyrzucajc stamtd w 1612 roku Konstantego Mobile. Na jego miejscu osadzi niejakiego Stefana Tomsz, kt�ry poprzednio suy u nas w piechocie wgierskiej. Przedsiwzita przez Stefana Potockiego prywatna pr�ba interwencji skoczya si klsk. Przyw�dca na dugo poszed do niewoli tureckiej.

Zasig wpyw�w Rzeczypospolitej na poudniowym wschodzie skurczy si wtedy wanie, gdy pole tamtejsze zaczynao nabiera wyjtkowego znaczenia. Dymitriady oraz wojny moskiewskie ogromnie wzmogy siy i samopoczucie Kozaczyzny ukraiskiej. Moojcy, nawykli do szerokich lot�w, bywali wszdzie, take pod Smoleskiem, w Moskwie i jeszcze dalej. Rozpocza si dla nich heroiczna doba - zar�wno na ldzie, jak i na morzu. Poczynajc od roku 1606 ofiarami napad�w kozackich staway si kolejno: Warna, Perekop, Trapezunt, Synopa, a wreszcie osiemdziesit czajek wyldowao na przedmieciach Stambuu-Konstantynopola.

225

Archioka i Mizewna zostay doszcztnie zupione i spony, a przebywajcy opodal sutan Ahmed I musia si temu bezsilnie przyglda. Napad zaskoczy wszystkich. Wysan w pogo flot wojenn Kozacy pokonali w bitwie morskiej, kapudana-pasz -czyli admiraa - wzili do niewoli. Byo to w roku 1615. Tylko front perski powstrzyma wtedy Turcj od wojny. Dyplomaci kr�lewscy przyrzekali powcign Sicz, ustawy i umowy ograniczyy ilo Kozak�w rejestrowych, to znaczy pozostajcych na odzie Rzeczypospolitej. Lecz kiedy kr�lewicz Wadysaw i Jan Karol Chodkiewicz po raz ostatni uderzyli na Moskw, przyszed im na pomoc Piotr Konaszewicz Sahajdaczny na czele dwudziestu tysicy Zaporoc�w. W roku poprzednim on sam podpisa ukad w Olszanicy, zgodzi si na ograniczenie rejestru do tysica g�w! Teraz otrzyma od Wadysawa oznaki wadzy hetmaskiej - buaw, chorgiew i bbny. Nikt go oczywicie nie pyta, jakim prawem zwerbowa tylu zbrojnych, ani nie wypomina dow�dztwa w niedawnej wyprawie czajek na Kaff. Konaszewicz upi w carstwie moskiewskim nieludzko, pali miasta, wyrzyna ludno - nie chcia w og�le wraca na Ukrain.

Wyczyny Sahajdacznego znacznie przypieszyy rozejm dywiliski, zawarty w styczniu 1619 roku. A w nastpnym -jak si ju wspominao - hetman Piotr bawi wraz z poselstwem kozackim w Moskwie, rozmawia z diakami na temat pooenia prawosawia w Rzeczypospolitej, potem za odprowadza do Buszy patriarch Teofanesa, klcza przed nim i otrzymywa rozgrzeszenie za niedawne dokonania w subie kr�la.

Rozrost Kozaczyzny, utrata przedpola modawskiego i rozjtrzenie Turcji le wr�yy o najbliszej przyszoci. Wszystko to zaszo podczas Dymitriad i wojny moskiewskiej. Trwaa ona jeszcze, kiedy rozebrzmiaa w kraju pie, piewana poprzednio w obozie drugiego Samozwaca.

Kto nam chce skarby wydrze,

Nie wydrze, nie wydrze, nie wydrze!

Trwogi si ba, trwogi si ba, trwogi si ba.

Nic nie ba!

Bromy, bromy, bromy!

Niechaj nas znaj.

Nas niewiele,

A ich wiele.

Bi, bi, bi, siec, broni,

A nieprzyjaci� gromi!

Kto wykroci, kto wykroci?

Nie ugro, nie ugro,

Ale si sro.

Nie dba, broni,

A skarb�w chroni!

Wygraj - nie wygraj!

Niechaj nas znaj!

226

Powr�ciy do kraju nie tyle chorgwie i puki, co hordy rozbestwionych, przywykych do gwatu i rozboju ludzi. cignli nie zapaceni zacini z Inflant i spod Smoleska, ochotnicy, co wspierali edymitr�w, ci, kt�rzy wraz z Gosiewskim wyszli zawczasu z Kremla, sapieyscy wojownicy zmarego „na pokojach carskich" starosty uwiackiego, Jana Piotra. Polsko-litewska okupacja kosztowaa siedzib monarch�w moskiewskich dziewiset tysicy rubli oraz trzysta czterdzieci tysicy zotych. Od skarbu Rzeczypospolitej da teraz zbuntowany onierz sumy dwudziestu milion�w. Byli tacy, co liczyli swe „zasugi" od roku 1604, to znaczy od chwili wyjcia z ubni�w pod sztandarem pierwszego Samozwaca. Obrocy Kremla domagali si odu powikszonego, bo szlachcic uwaa, e pomimo zacigu nie obowizuje go suba „murowa". W nastajcy o pienidze tum wkrcio si wielu takich, co nigdy za wschodni granic nie bywali i nie powchali prochu.

Zawizay si konfederacje we Lwowie, Brzeciu Litewskim i w Bydgoszczy, utworzyy pastwo w pastwie i zaczy same wybiera sobie nalenoci. Ich rachmistrze obliczyli, e poowa dochodu rocznego z d�br kr�lewskich, biskupich oraz opackich cakowicie wystarczy na pokrycie pretensji. Przystpiono zatem do dziea wedug norm, przypominajcych obyczaje tuszyskie. Nikt nie by bezpieczny - miasta, dwory szlacheckie ani chop na polu.

Sejm uchwali najpierw w tr�jnas�b powikszone pobory, a kiedy i tego okazao si za mao... oboy Koron szeciokrotnym, Litw za piciokrotnym podatkiem! Nigdy Stefan I nie otrzyma takich pienidzy na swe zwyciskie wojny.

Do wysiku finansowego pastwa przyoy si i kler skromn, jak na jego moliwoci, kwot trzystu tysicy zotych. A wyprawa na Moskw nosia wszak charakter krucjaty... Duchowiestwo na pewno mogo da wicej, skoro Wawrzyniec Gembicki sam jeden wyoy pidziesit tysicy i wcale nie zuboa, o czym wiadczy przepych jego prymasowskiego dworu oraz dostatki protegowanych usilnje krewniak�w.

W roku 1613 sejm zbiera si dwa razy. Powan rol odegra na nim kasztelan poznaski,

227

Jan Ostror�g, polityk z grupy niezalenych, nie regalista wcale. Skoni pos�w do zgody na uchwa cik bardzo, lecz ratujc kraj przed wojn domow. Daway si ju sysze gosy o potrzebie nowego rokoszu i detronizacji.

Zastrzeono jednak wtedy, e w przyszoci kr�l nie ma prawa rozpoczyna wojny bez zgody sejmu i wyjanienia sejmikom jej powod�w. Polityce pastwowej przybyo jedno wicej pto, w kt�re mia si beznadziejnie zaplta syn i nastpca Zygmunta. Zakamieniay pacyfizm szlachty nabra cech alergii. Bo te bodce ujemne zaliczy wypadnie do nie lada jakich.

Na drug sesj sejmow 1613 roku przybyo czterech „pos�w" od konfederat�w, a wraz z nimi wiele zbrojnej braci. Noszono ich w Warszawie na rkach, ze strachu pozwalajc na wszystko.

W nocy, o p�nocy zbroi co, posiec, zabi wolno; aden nie mia sowa rzec. Warty wic mimo id, a nasi, co takowego robi, nie rzekn nic, jakby nie widzieli; i ju natenczas w przysowie byo weszo, gdzie kt�rego obaczono z naszych idc albo brojc, to „siedem tysicy za nim chodzi, da mu pok�j" - bo naszego wojska tak wiele byo...

Do jednak atwo udao si sterroryzowa buczuczn szlacht, a take magnat�w. Czterem wspomnianym „posom" przydzieli stanowniczy kr�lewski pi izb w domu przy ulicy Mostowej, kt�ry przedtem wynaj dla siebie ksi Korecki. Kr�lewi zawczasu zapacio i nic nie rzeko na „dokwaterowanie". Mikoaj Zebrzydowski przed rokoszem obrazi si by miertelnie na kr�la za usunicie z kamienicy na Wawelu.

Mona wyrazi przypuszczenie, e gdyby Rzeczpospolit rzdzi kt�ry z Walezjuszy lub Burbon�w, to stanby na czele skonfederowanego onierstwa i przeprowadzi zamach stanu. To samo uczyniby zapewne Karol Sudermaski czy Gustaw Adolf. Kt� winien, e najmniej zdolny z Waz�w dosta si nam wanie? Przecie Zygmunt III ju w roku 1606 w spos�b skrajnie niedony pr�bowa straszy sejm wojskiem. Mia w Warszawie dwa tysice kawalerzyst�w Chodkiewicza i niemieck infanteri Wejhera. Parter i sklepy zamku zapchane byy zbrojnymi. No, ale jeli kto najpierw pyta o zdanie jezuit�w, prowokuje zerwanie sejmu, a potem nie potrafi nic zadzi, to trudno... Polityka to technika take, jeli nie przede wszystkim. Musi znajdowa odpowied na jednostajne zawsze pytanie: jak to wykona?

Wspomnijmy o jeszcze jednym czynniku, kt�ry wadca energiczny m�g wyzyska z powodzeniem... byle w por. Piotr Konaszewicz Sahajdaczny chadza pod Moskw, pywa do Kaffy. Na wezwanie •kr�lewskie znalazby drog i do Warszawy. Dwadziecia tysicy Zaporoc�w, maa rzecz! Konfederat�w byo zaledwie siedem,

228

a zdoali wydusi fantastyczne pienidze, kt�re ju staroytni mdrcy ogosili za g�wne narzdzie polityki.

Pacyfistyczna szlachta wyonia spor�d siebie tylu naprawd strasznych wojak�w. Osobliwe zjawisko! Sp�jrzmy na spis tych, kt�rzy kolejno dowodzili bractwem czarno-czerwonego sztandaru. Lisowski, Czapliski, Rogowski, Kleczkowski, Rusinowski, Strojnowski, Kalinowski, Noskowski, Gromadzki... s wr�d nich Mazowszanie, czycanie, Sandomierzanie, urodzecy najgciej zamieszkaych prowincji Korony.

Wadysaw Czapliski (profesor! nie lisowczyk) m�wi w swych bardzo cennych studiach o znacznym wzrocie zaludnienia Polski i caej zreszt Europy. Przybywao zwaszcza dzieci szlacheckich, bo w warstwie zamoniejszej mniej niemowlt umierao. Szczupy nieraz zagon czy folwark ojcowy nie m�g wystarczy dla wszystkich synaczk�w. Faworyzowana przez polityk kr�lewsk magnatem wykupywaa tymczasem owe zagony, latyfundia rozpocieray si nie tylko na Rusi, lecz i w Maopolsce waciwej, a take gdzie indziej. Ksita Zbarascy nabyli dobra w Pilicy, Koskowoli i Solcu, kt�re nie byy wprawdzie metropoliami, ale do bezludzi adn miar si nie zaliczay. Kto musia zaniecha uprawy yta i konopi, aby zrobi miejsce ogrodom w stylu woskim. Coraz wicej byo modej szlachty bez ziemi, zajcia i chleba. Szukaa go ona, gdzie si dao, a przede wszystkim onierskiego. Nawet w Turcji, nawet w walczcej z Janem Zamoyskim armii Michaa Walecznego.

Z modych a bezrobotnych szlachcic�w rekrutowa si na pewno znaczny odsetek kremliskich i tuszyskich szeregowych junak�w. Ten sam element m�g potnie wesprze kr�la, kt�ry by si zaj jego losem i werbunkiem, czynnociami bardziej niewtpliwie opacalnymi, ni darowywanie magnatom myt, ce tudzie podatk�w gdaskich. Syn szlachecki to kandydat na onierza, wojsko to prawe rami monarchy. Szaraka mona byo pozyska dla zot�wki odu, wielmony wymaga kroci.

Przecie Zygmunt III zna omawiane zjawisko,, pisa do Zamoyskiego o rojach niespokojnej modziey, co si w granicach pastwa pomieci nie moe. I jaki zrobi z niej uytek! Pozwoli jej i za Samozwacem, to znaczy wyj z zasigu wasnych rk.

Konfederaci otrzymali swoje pienidze i w kwietniu 1614 roku uroczycie spalili w katedrze lwowskiej akt zwizkowy. Grasoway ju tylko lune watahy, ale z tymi nie robiono ceremonii. Jedn z nich rozdusi pod Haliczem Stanisaw Koniecpolski, kolejna z polskich gwiazd wojennych, na razie obony koronny. Pochwytanych herszt�w o nic nikogo nie pytajc kaza powsadza na pale.

229

Zdziczenie obyczaj�w trzeba te zaliczy do spadku po zbyt szerokich, bujnych a le prowadzonych przedsiwziciach wschodnich. Gruntowna demoralizacja wojska naley tu r�wnie.

Tak wic konfederaci ukoili swe ale i przed ostatecznym zakoczeniem spraw zwizkowych musieli si zastanowi nad losem g�wnego upu. Raz jeszcze posuchajmy naszego znajomego spod Kuszyna i z warszawskich przyg�d sejmowych, im pana Samuela Maskiewicza:

Zastaw z Moskwy murowanych zasug mielimy spena na kupie, z kt�r tskno nam byo, bo wolelimy pienidze gotowe. Salimy do kr�la, nie chcia; salimy do cesarza chrzecijaskiego, do ksit brandenburskich, do Rzeszy Niemieckiej, do gdaszczan i gdziemy jeno rozumieli, eby te klejnoty m�g kto kupi; nigdzie nic nie wsk�ralimy [...] i tak rezolwowalimy si ama te klejnoty midzy siebie. Poamano koron dwie: jedn Fiedorow, drug Dymitrow; siodo husarskie w zoto oprawne z kamieniami; jednoroc�w trzy, a posoch cay zosta; ten si dosta Gosiewskiemu i Dunkowskiemu w zasugach murowych, z szafirem z korony, na dwa palce wielkim, we dwadziecia osiem tysicy zotych. Kamie ten u nas szacowano cztery tysice zotych, a w Moskwie dziesi tysicy rubli, bo u nich droej i nad dyjament [...] Mnie si dostao dyjament�w ostrych trzy, rubin�w cztery, zota na sto zotych, jednoroca ut�w dwa [...] ut po trzysta zotych...

Zaraz potem eks-konfederat kupi na jarmarku w Rzeszowie par „wonik�w szpakowatych" za zotych piset. Musiay to by tgie konie, bo za wasne „mudziny siwe" wzi pan Samuel zotych sto dwadziecia.

Na skroniach Michaa Romanowa spocza w roku poprzednim korona nie opromieniona tradycj. Po kapitulacji Kremla znaleziono j w toboach jednego z polskich czy litewskich godomor�w.

VIII

W caym rzymskim cesarstwie, we wszystkich kr�lestwach i ksistwach chrzecijaskich uznano za czyn zy i karygodny, e osoby wywodzce si z Czech i z dw�ch wyszych stan�w popeniy wystpek r�wnie haniebny i w adnej kronice wiata niespotykany, bezlitonie rzucajc z okna w gboki r�w dw�ch namiestnik�w Najjaniejszego Pana, a do tego najwyszych dygnitarzy czeskich...

Synna defenestracja praska odbya si 23 maja 1618 roku. Daa haso do powstania narodowego Czech�w, kt�re stao si pierwszym aktem wojny trzydziestoletniej, stoczonej przede wszystkim na terytorium niemieckim. Pod pozorem walki obozu katolickiego z protestanckim stary si ze sob siy,

230

majce co do powiedzenia w Europie i zdolne do czynnego zabrania gosu. Nowoczesne pastwa tworzyy sobie podstawy istnienia i dziaania na przyszo.

Oto dalszy cig cytowanego przed chwil dokumentu, dajcy jakie takie pojcie o mentalnoci aktor�w dramatu; Hrabia Martinic:

...w czasie spadania, woajc bezustannie imi Jezusa i Marii, tak cicho zlecia na ziemi, jakby sobie usiad i tak dziki ordownictwu Panny Marii i opiece Boej adnego przy tym strasznym upadku nie poni�s szwanku mimo swej otyoci. Byli te ludzie poboni i wiarygodni, kt�rzy zeznali, e idc w�wczas wielkim mostem z procesj widzieli na wasne oczy Najwitsz Pann Mari, jak paszczem swym podtrzymaa owego pana w powietrzu i zniosa go na ziemi. Sam hrabia Martinic tego nie widzia, ale podczas spadania mia widzenie, jakoby niebo si rozwaro a B�g mia go przyj do wiecznej radoci. Jeden z rycerzy, a mianowicie Ulrych Kinsky, rzucajc go, zadrwi: „Ot� zobaczymy, czy mu jego Maria pomoe!", gdy za zobaczy przez okno, e hrabia Martinic siedzi na ziemi yw i cay, wykrzykn: „Przysigam na Boga, e jego Maria przysza mu z pomoc!"

Czesi porwali si do powstania, kiedy niezbyt wprawdzie tolerancyjny, ale znony jeszcze cesarz Maciej da im na kr�la Ferdynanda, rodzonego brata obu polskich kr�lowych, nieboszczki Anny i yjcej Konstancji. Arcyksi - od roku 1619 cesarz Ferdynand II - kt�remu od dziecistwa „wszczepiano mio cnoty i pragnienie d�br wiecznych", by czowiekiem o zdecydowanych pogldach. Niech o tym zawiadcz urywki jego list�w, pisanych grubo przed koronacj.

Wolabym si raczej wyrzec kraju i ludzi i odej w samej koszuli, zanimbym si mia zgodzi na ustpstwa, mogce wyj na niekorzy religii. [...] Spis zwierzyny, kt�r ubito, r�wnie otrzymaem; do tego duo, ale m�wic prawd, to obawiaem si, e straty bd znacznie wiksze. Pragnbym, by za to pozdychao tylu predykant�w lub buntowniczych przyw�dc�w.

Wojna o znamieniu ideologicznym prowadzona te bya w spos�b waciwy. Szwedzka rada pastwa otrzymaa obszerny raport o zdobyciu przez stron katolick Magdeburga:

Najgorzej obszed si nieprzyjaciel z pastorami; pomordowawszy ich we wasnych ich bibliotekach, spali ich nastpnie wraz z ksikami; ony i c�rki przywizane do koni zawleczono do obozu, gdzie je gwacono i straszliwie okaleczano. Koci� w. Jana by przepeniony kobietami, kt�re, jak m�wi, zamknli z zewntrz, a przez okna podpalili wntrze. Kroaci i Walloczycy zncali si w spos�b okrutny, dzieci wrzucali do ognia, najdostojniejsze i najurodziwsze obywatelki przywizywali do strzemion, e musiay tak za nimi pdzi z miasta; niemowlta brali na dzidy i kilkakrotnie zatoczywszy nimi myca w powietrzu, wrzucali nastpnie do pomieni. Jednym sowem, Turcy, Tatarzy i poganie nie mogliby si gorzej pastwi.

231

Ani lisowczycy, dodajmy. Strona przeciwna postpowaa zreszt wcale nie lepiej.

Gustaw Adolf szwedzki zaraz po bitwie pod Breitenfeld wygosi mow:

Kr�l [...] dzikowa Bogu za tak wspaniae zwycistwo: pragnie, by wyszo ono na korzy sprawie ewangelickiej, jako e nie ywi adnej innej ambicji i adnej innej nie poda korzyci krom chway Boej, utrzymania religii ewangelickiej, utrwalenia pokoju w pastwie i zachowania wolnoci niemieckiej, wolnoci nas wszystkich i dobrobytu naszych kraj�w, jeeli tylko sami bdziemy sobie radzi i jemu powierzymy spraw. Nie poda dla siebie ani pidzi ziemi i niechby diabe to porwa (od czego niechaj B�g zachowa), jeliby nawet najdrobniejsza czstka przylepi si miaa do jego kaftana. (Bi si w piersi...)

Szwecja zdobya w wojnie trzydziestoletniej Wismar, ujcia trzech wielkich rzek, pyncych przez Niemcy �wczesne - Wezery, aby, Odry - a wic i Szczecin. O innych korzyciach jeszcze si wspomni. Rozpoczynaa rozb�jniczy okres swych dziej�w, wchodzia na drog, kt�ra wprost zmuszaa do ycia z upu i szukania coraz to nowego.

Opuszczajc ojczyzn wygosi Gustaw Adolf przem�wienie, godne najbardziej rygorystycznego pastora. Stanwszy na kontynencie przyj subsydium od katolickiej Francji w kwocie miliona liwr�w rocznie. Po jego mierci kardyna Mazarini, kierownik polityki „najstarszej c�ry Kocioa", tak pisa oficjalnie:

Zaufanie, jakie panowie Szwedzi pokadaj w niezmiennym i doskonaym usposobieniu Francji wobec sprawy sprzymierzonych, nie moe by bardziej usprawiedliwione ni lepiej uzasadnione. Moecie ich zawsze upewnia, e Najjaniejszy Pan nigdy ich nie opuci i zoy bro jedynie przy pokoju powszechnym...

Przyni�s on olbrzymie korzyci Francji, wielkiemu pastwu katolickiemu, kt�re ostatecznie nawet ornie wystpio po stronie prostestanckiej. By szczytowym, nigdy wicej nie powt�rzonym tryumfem polityki Parya:

...za zgod, rad i wol elektor�w, ksit i stan�w Rzeszy, gwoli dobrego pokoju uchwalono: po pierwsze, e najwiksza wadza, prawa zwierzchnoci i wszystkie inne nad biskupstwami Metz, Toul i Verdun, miastami teje nazwy tudzie diecezj tych biskupstw [...] tak jak dotd naleay do cesarstwa rzymskiego, na przyszo nalee maj do korony francuskiej i by do niej wcielone po wsze czasy i nieodwoalnie...

232

Opr�cz tego Alzacja. Ale nabytki terytorialne nie byy najwaniejsze. Trzeba teraz przytoczy cakiem niedawno temu napisane sowa historyka francuskiego, Piotra Lafue:

Pok�j Westfalski z 1648 roku stworzy [w Niemczech] wicej ni dwa tysice enklaw, republik, biskupstw, ksistw, margrabstw, hrabstw, kt�re stanowiy zesp� tak skomplikowany, e zwano go drog krzyow geograf�w.

Na korumpowanie Niemiec, na utrzymywanie plejady tamtejszych dwor�w i dwork�w, na chaos u ssiada wyda kardyna Mazarini nieprawdopodobn sum trzystu milion�w liwr�w.

Habsburgowie utwierdzili swe panowanie w krajach dziedzicznych i w wyludnionych Czechach, ale nie zdoali osign g�wnego celu, kt�ry polega na przetworzeniu Niemiec w monarchi jednolit. Zygmunt III sprzyja polityce cesarskiej, zmierzajcej do rzeczy dla Polski najstraszniejszej. Nasze waciwe miejsce byo tam, gdzie si znalaza Francja. Powinnimy byli stworzy Habsburgom drugi front, a bralimy na siebie dla nich przeznaczone uderzenia Szwed�w oraz przychylnych obozowi protestanckiemu Turk�w.

Postawa wikszoci szlachty uniemoliwia przynajmniej jedno, ale najwaniejsze - czynne wystpienie po stronie Austrii.

Potencjalnie jednak Rzeczpospolita do obozu habsburskiego naleaa. Nie liczc ju dawniejszych oznak przyjani, kt�rych Zygmunt nie skpi, dwukrotnego spokrewnienia si i godnoci szwagra cesarskiego, oficjalnie czyo j z Wiedniem przymierze zupenie wiee, bo zawarte w roku 1613. Prymas, Wawrzyniec Gembicki, otwarcie opowiada si przeciwko powstacom czeskim, czyli po stronie cesarza oraz najmodszego z jego licznych braci, arcyksicia Karola Habsburga, bdcego wtedy biskupem wrocawskim. Wszyscy wrogowie Ferdynanda musieli wic traktowa Warszaw co najmniej nieufnie i na wszelki wypadek zabezpiecza si. Kr�l postara si zreszt wkr�tce o wymown zacht.

Dopiero teraz zaczynaa Rzeczpospolita spaca koszta tego, co zaj zdyo podczas trzydzieci lat ju przeszo trwajcych rzd�w sugi doktryn. Miaa na karku wojn ze Szwecj, kt�r protestanci pragnli co rychlej cign na niemiecki teatr operacyjny. Kontrreformacja i jej umiowane dzieo, unia brzeska, powanie nadwtliy wi moraln, spajajc wielowtkowe pastwo. Lojalno r�nowierc�w, niewtpliwa w zasadzie za Stefana, teraz staa pod wielkim i nieustannie rosncym znakiem zapytania. Wsp�lny front prawosawnych i protestant�w by ju faktem. Jego przyw�dcy, a wr�d nich pozbawieni monoci legalnego dziaania biskupi greccy,

233

zaczynali bez adnych ceremonii znosi si z zagranic. W owych odlegych czasach poczucie wsp�lnoty wiary utosamiao si czsto z narodowym, stanowio motyw bardzo silnie oddziaywajcy na postpki ludzkie. Byo to szczeg�lnie wane tu, na wschodzie, bo trudno by zaiste przyszo wykreli wtedy granic plemienn czy „rasow", oddzielajc Ru od Moskwy. I tu, i tam rozbrzmiewa po wityniach dialekt bugarski, zwany jzykiem cerkiewno-sowiaskim.

Zblieniu pomidzy r�nowiercami w kraju doskonale - czyli gronie sekundowao to, co dzia si zaczynao na zewntrz. Wystpoway wyrane objawy porozumienia protestantyzmu z caym prawosawiem. Politycznie wyraao si to w projektach koalicji, majcej obj Siedmiogr�d, Moskw, Szwecj oraz Turcj, a zwr�conej przeciwko daleko na wsch�d wysunitemu bastionowi kontrreformacji - Rzeczypospolitej.

Wyjedajcy w tym czasie do Warszawy nuncjusz otrzyma od Sekretariatu Stanu niedwuznaczn instrukcj:

Polska jest zewszd prawie przez nieprzyjaci� religii katolickiej, mahometan�w, heretyk�w, schizmatyk�w otoczona [...] Powinni tedy kr�l, biskupi, senatorowie, ministrowie mie cigle zwr�con uwag na czci skrajne, nie pozwala herezji szerzy si od granic ku rodkowi, nie dopuszcza zaraonych cudzoziemc�w, mianowicie kaznodziej�w, wspiera misje i cokolwiek stan duchowny dla pokrzepienia wiary obmyli: pewn albowiem jest rzecz, e z por�nienia umys�w zasianego przez sekty wylga si niezgoda pomidzy obywatelami, z ni przyszo nieposuszestwo, bunty, a na koniec ujma nie mniej potgi, jak godnoci kr�la i Rzeczypospolitej.

Zupenie mylna diagnoza, aczkolwiek tu i �wdzie powtarzana a do naszych czas�w. Zo zrodzio si z odstpstwa od naszego wasnego, pastwowego wyznania wiary, kt�re polegao na r�wnouprawnieniu wyzna, a wic i narod�w, zapewniao zgod pomidzy nimi. Problemem g�wnym nie byy wcale niedawno powstae „sekty", lecz omszae, znacznie wszak od Lutra i Kalwina starsze prawosawie. Prostym nastpstwem posuchu wobec poucze sfanatyzowanego przez kontrreformacj kleru byo to chociaby, e w roku 1622 nielegalnie z musu wywicony wadyka przemyski, Izajasz Kopiski, bagajc Kreml o wsparcie pienine dla pewnego klasztoru, przekaza jednoczenie wiadomo nastpujc: „prawosawni chrzecijanie i wszyscy Kozacy Zaporoscy gotowi s przej pod wadz Moskwy z powodu ucisku, jaki cierpi prawosawni od Polak�w". Jeszcze cztery lata i t sam myl podejmie Gustaw Adolf! Pojawi si rycho pomysy oderwania Zaporoa od Rzeczypospolitej i utworzenia z niego odrbnej republiki, pozostajcej pod protektoratem pastw ssiednich. Zakorzeni si u nas niefortunny nawyk uwaania sprawy kozackiej za odruchy ciemnej, zaciankowej czerni.

234

Nic podobnego! Ta kwestia ywo interesowaa dyplomacje cesarsk, holendersk, angielsk, francusk, szwedzk, siedmiogrodzk, tureck i moskiewsk. Bya powanym problemem europejskim.

A c� Kreml na to? Waciwym jego kierownikiem by patriarcha Filaret, po rozejmie dywiliskim uwolniony nareszcie z Malborka, ca dusz nienawidzcy acinnik�w, „suszczich aki psow, wiedomych wragow Boiich". Kreml sucha przedoe i zachowywa si tak, jakby m�wi: jeszcze nie pora, nieco cierpliwoci... Inni dziaali na jego korzy.

Du rol gra pod�wczas Grek z Cypru, Cyryl Lukaris, patriarcha aleksandryjski, a od roku 1621 carogrodzki (kilkakro obalany przez Turk�w, znowu przywracany do godnoci i ostatecznie uduszony z rozkazu sutana). Zna on dobrze Rzeczpospolit. Uczy w szkoach prawosawnych Ostroga i Wilna, podczas zawierania unii przebywa w samym Brzeciu, zwalczajc j oczywicie. Lukaris nalea do tych, co podsycali op�r kniazia Konstantego Ostrogskiego, cieszy si duym mirem wr�d Kozak�w, a w gbi duszy i jawnie niemal by ewangelikiem (sobory prawosawne potpiy p�niej jego pisma jako heretyckie). Tym atwiej mu wic przychodzio dogadywa si z rezydujcymi w Stambule ambasadorami pastw protestanckich. Im wanie przyrzek Lukaris podburza Zaporoc�w. Najwaniejszym z owych dyplomat�w by pose holenderski, Korneliusz Haga, od lat dziesiciu przebywajcy nad Bosforem znawca stosunk�w miejscowych. W jego rku zbiegay si nici knowa antypolskich. Wrogiem niepodlegoci Holandii byli Habsburgowie, kt�rym kr�l Zygmunt III sprzyja. Naleao wic dziaa przeciwko niemu i jego pastwu. Inny kierunek polityki warszawskiej uczyniby z tego Hagi naszego sojusznika.

Niech, wrogo nawet szlachty polskiej wobec Austrii, zasada oddzielania polityki od ideologii, zdecydowana nieufno wzgldem dyplomacji papieskiej... to byy cakiem suszne pryncypia. Wyznawali je i uparcie gosili mdrzejsi spor�d rokoszan Zebrzydowskiego, nie chciaa ich uzna oficjalna polityka pastwowa. Rzeczpospolita nie stworzya Habsburgom drugiego frontu. Wobec czego sama zacza spenia jego rol.

Czesi powoali na sw�j tron elektora Palatynatu Fryderyka, kt�remu historia nada miaa wkr�tce przydomek „kr�la zimowego". Pooenie zmienio si radykalnie na ich korzy, odkd lennik turecki Gabriel Bethlen, ksi Siedmiogrodu,

235

wznieci bunt w podlegych cesarzowi Wgrzech p�nocnych, opanowa Koszyce oraz Preszburg, ruszy na sam Wiede i obieg go. Naturalnie popieszyy mu z pomoc posiki czeskie.

Ratunek dla Ferdynanda przyszed z Polski. Z uwagi na Turcj i opozycj wewntrzn Zygmunt III nie m�g wystpi otwarcie. W porozumieniu z czci senatu pozwoli za to werbowa lisowczyk�w i sam si groszem przyoy. Hieronim Kleczkowski poprowadzi za Karpaty dziesi tysicy tej lekkozbrojnej, ale pod wszelkimi innymi wzgldami arcycikiej konnicy i 13 listopada 1619 roku zni�s siy wgierskie pod Humiennem. Lisowczycy umieli r�wnie dobrze bi si, jak mordowa, gwaci i grabi. Pooyli siedem podobno tysicy Madziar�w i ocalili cesarza. Gabriel Bethlen wycofa si spod Wiednia, oni za z Wgier do Maopolski, kt�r zaczli pustoszy niczym kraj nieprzyjacielski. Pokrzywdzeni ziemianie podnieli larum, a opozycja gow. Przewodzili jej ksita Zbarascy, Jerzy i Krzysztof, kt�rzy cenili publicystyk, a propagand uprawia umieli. Z jednej z broszur �wczesnych pochodzi teza, e „posidzieli ten cesarz, do czego my mu pomagamy, i poamie te Wgry i lutry, a z drugiej strony Angielski z Hiszpanem Niderland zajmie, bdziem mieli wiar katolick, ale te i niewol niemieck". Ta zagraaa w dalszej perspektywie. Na razie przyszo si broni przed tureck.

Bethlen ledwie zdy odej spod Wiednia, a ju wysa do Stambuu list, przedstawiajcy kr�la Polski jako sprzymierzeca cesarza i Hiszpanii, zwolennika wytpienia islamu. Stosunki z Turcj, od duszego czasu naprone do najwyszego stopnia, teraz si ostatecznie popsuy. Mody i krwioerczy sutan Osman II zapowiedzia na pocztku roku 1620, e powiesi kae kadego, kto by mu odradza wojn z Lechistanem. W sierpniu Kozacy ponownie zdobyli Warn i pucili j z dymem. Niedawna ugoda z �kiewskim zabraniaa im wypywania na morze, ale Zaporocy twierdzili, zasaniajc si liter tekstu, e nie wolno wypada z ujcia Dniepru, z pomniejszych za rzek mona.

Stanisaw �kiewski - ju nie tylko hetman, lecz i kanclerz wielki koronny - mia siedemdziesit trzy lata i tak podupada na siach, e po raz ostatni zabierajc gos w sejmie musia przeprosi kr�la i przemawia siedzc. W �wczesnym jego postpowaniu zna jak sztywno i brak konsekwencji. Ostrzeeniom przed potg tureck, daleko posunitej, a przez wielu krytykowanej ostronoci od tej strony towarzyszya zgoda na procesarskie posunicia Zygmunta (z wyjtkiem wyprawy lisowczyk�w jednake). Starzec szed ju wiernie za otrzymywanymi z Warszawy „naukami". Zdaje si, e wywary one wpyw na jego decyzje, powzite u schyku lata 1620 roku.

236

Iskander pasza przekroczy Dunaj i poczy si z Kantymirem murz, wodzem Tatar�w budziackich. Z rozkazu padyszacha szli oni zoy z godnoci i ukara sprzyjajcego Rzeczypospolitej hospodara Modawii, Gaspara Gratianiego. Wiedli armi, kt�rej potga o wiele przerastaa wspomniane zadanie. Widoczne byo, e po zaatwieniu si z Gratianim zechc co jeszcze przedsiwzi. List otwarty sutana do Zygmunta zapowiada zr�wnanie Krakowa z ziemi i wykorzenienie w Polsce chrzecijastwa.

Szczupe - dla braku pienidzy, lecz take i czasu - siy Rzeczypospolitej miay dwie moliwoci. Obsadzi graniczny Dniestr i czeka - wysyajc na przedpole chtnego do tej misji Stanisawa Koniecpolskiego - albo przekroczy rzek i rusza w gb Modawii. Hetman wybra to drugie.

Rozmaite wzgldy wpyny na jego decyzj, ale Pawe Piasecki - polityk czynny - twierdzi, e najbardziej zawayy rady „konsyliarzy dworskich". Trwoya ich myl, e pasza nie zechce si kusi o forsowanie bronionego Dniestru i „niezawodnie" obr�ci swe zastpy na zach�d, przeciwko cesarzowi. Gratianiego, kt�ry przejmowa i odsya do Warszawy korespondencj Gabriela Bethlena z sutanem, skompromitowa by wobec Turk�w podkanclerzy koronny Jdrzej Lipski. Jeden z owych list�w odesa on z gorzkimi wyrzutami Bethlenowi, wyjaniajc przy tym, jakimi drogami wszed w posiadanie pisma. Zadziwiajca naiwno u zawodowego polityka i dygnitarza! Lipski, wyniesienie na podkanclerstwo „winien bdc kr�lowej, mocno Austriakom sprzyja". Piasecki twierdzi, e �kiewski ruszy zaraz po otrzymaniu jego przynaglajcego listu.

2 wrzenia 1620 roku omiotysiczne wojsko przekroczyo Dniestr. Kozacy zawiedli, gdy chwilowo wzio wr�d nich g�r niechtne Polsce stronnictwo Jacka Nierodowicza, zwanego Borodawk. Do nielicznych Zaporoc�w, kt�rzy poszli jednak z �kiewskim, nalea mody Bohdan Chmielnicki. Zawioda r�wnie nadzieja na pomoc Gratianiego. Hetman spotka .po drodze uciekajcego do Polski hospodara i na wasne nieszczcie skoni go do zawr�cenia i wsp�lnego marszu. Zamiast spodziewanych pitnastu czy wicej nawet tysicy Modawian, zyska ich szeciuset. Reszt sterroryzowaa sama wie o pochodzie Iskandera paszy.

�kiewski zaszed w to samo miejsce, w kt�rym przed wierwieczem zwycia przy boku Zamoyskiego. Rozbi ob�z w starych umocnieniach pod Cecor i tutaj 18 wrzenia zacz odpiera ataki. W dwa dni p�niej Gratiani uszed noc, nam�wiwszy do tego samego cz wojska. Tabor polski rozpocz odwr�t ku Dniestrowi przez podpalane stepy. Z nieprzyjacielem walczy dobrze, ale wrza wewntrz. Granica bya ju niedaleko, kiedy sterany

237

dow�dca znalaz chwil czasu na skrelenie listu, kt�rego fragmenty brzmi tak:

Miociwa jejmo pani, a pani maonko ma sercem ukochana i wieczycie mia! [...] Tu w obozie mym jakby jakowy rokosz powsta, tak si rycerstwo spikno, by na wasn zgub, i chc koniecznie odchodzi od sprawy, e onych ledwo uhamowa mogem. Skinderbasza i Gaga nie chc ju wiedzie o ukadach i gotuj si da stanowcz bitew. Przeto nie turbuj si, w. mio, najukochasza maonko, B�g czuwa bdzie nad nami: a chociabym i poleg, te ja stary i na usugi Rzeczypospolitej ju niezdatny, a Pan B�g wszechmocny da, e i syn nasz, miecz po ojcu wziwszy, na karkach pohan zaprawi, i chociaby tak byo, jak rzekem, pomci si krwie ojca swego. Na wypadek jaki bd zalecam w. mioci, najukochaszej maonce, mio dla dziatek, pami na me zwoki, bo je styraem ku usudze Rzeczypospolitej [...] Co Pan B�g zechce z swej aski da, niech si stanie; wola jego wita bdzie nam miociwa do ostatka ycia naszego; z tym mnie modlitwom i asce w. mioci, najukochaszej jejmci, polecam i dziatki nasze na Pana Boga pamita upominam. W obozie pod Cecor die 6 Octobris. Jejmo do zgonu kochajcy maonek i ojciec, Stanisaw �kiewski, hetman wielki koronny. [Stanisaw �kiewski i Regina z Herburt�w przeyli ze sob lat trzydzieci i jeden. Jedynak hetmaski, Jan, ranny w kocowej fazie operacji cecorskiej, zmar w roku 1623, wkr�tce po wykupieniu go z niewoli tureckiej. Dokonaa tego matka, kt�ra rozstaa si z yciem w rok po synu. Starsza z c�rek, Zofia, wysza za Jana Daniowicza, modsza - Katarzyna - za Stanisawa Koniecpolskiego.]

Zaraz po skreleniu tych s�w (kt�re autor jakby symbolicznie datowa spod Cecory, znajdujc si ju w pobliu Dniestru), w nocy z 6 na 7 padziernika nastpi koniec. Wybuch w taborze zamt i panika, wzito bowiem za Tatar�w wasnych ludzi, kt�rzy przyzostali, by nabra siana z mijanych brog�w, i doganiali poch�d. Ciurowie obozowi poodczepiali konie od woz�w i rzucili si ku Dniestrowi, unoszc upy. Szlachta nieostronie odgraaa si przedtem, obiecywaa porachunek za spldrowane namioty i opr�nione sepety. Tabor pk, Tatarzy mieli ju teraz atwe zadanie.

Gow Stanisawa �kiewskiego odesa Kantymir murza do Stambuu. Zawisa przy bramie, przez kt�r sutan co dzie chadza do meczetu na mody. M�g do woli oglda trofeum, naznaczone nad prawym uchem szerok ran. Na pobojowisku zostao ciao z odrbanym prawym ramieniem. Hetman wielki koronny poleg, walczc do ostatka.

19 padziernika Tatarzy doszli do Lwowa. Ze szczuplutkimi, miesznymi wrcz siami przeciwstawia si im Stanisaw Lubomirski. Ojcowie bernardyni stanli na murach swego klasztoru uzbrojeni w muszkiety. Miasta orda nie wzia, za to okolice jego wymiota do czysta.

238

Nie doszo do tego, czego si tak bardzo bali „konsyliarze dworscy". Iskander pasza na cesarza nie poszed. W miesic po klsce �kiewskiego - 8 listopada 1620 roku - wojska Ferdynanda II rozgromiy Czech�w pod Bia G�r, pooon o godzin drogi od Pragi. Powan rol odegrali w tej bitwie lisowczycy. Zamali jazd wgiersk, wpdzili j na szyki czeskie, zdobyli chorgiew „kr�la zimowego".

Rezultat tryumfu cesarza i rozpocztych zaraz represji by taki, e zaludnienie Czech skurczyo si z czterech milion�w do omiuset tysicy. Kontrreformacja administrowaa nad Wetaw w ten spos�b, e podobiestwa miay dostarczy dopiero rzdy Adolfa Hitlera w rodkowej i wschodniej Europie.

Listopadowy sejm obradowa w Warszawie w atmosferze grozy. Byo jasne, e Osman ruszy w roku nastpnym dokoczy dziea. Metafizyczne wprost przeraenie ogarno stolic, kiedy szlachcic Micha Piekarski zrani czekanem kr�la, idcego do katedry w. Jana na naboestwo niedzielne. Torturowany i wr�d strasznych mczarni publicznie stracony zamachowiec nie wyda adnych wsp�lnik�w, bo ich nie mia. By czowiekiem nienormalnym, urzdowo pozbawionym prawa zarzdzania swym mieniem i o to wanie rozgniewanym na Zygmunta.

Sejm uchwali niebywae, osiem razy podwyszone podatki. Zabiegi o pomoc zagranicy, a w szczeg�lnoci cesarza, nie day oczywicie nic. Ferdynandowi II cakiem dogadzao, e sutan znalaz sobie zajcie gdzie indziej ni w austriackiej stronie. Papie przyrzek subsydium w kwocie dziesiciu tysicy zotych miesicznie, podczas gdy czterotygodniowy od wojska wynosi milion. Pienidze rzymskie przyszy zreszt ju po wojnie.

Sutan - teoretyczny protektor, a niewtpliwy zwierzchnik polityczny patriarchy carogrodzkiego - uderzy mia od poudniowego wschodu, trafi najpierw na ziemie Rzeczypospolitej zamieszkae przez prawosawnych. Zygmunt III zwr�ci si wic z prob do tego samego Teofanesa, kt�ry dopiero co nielegalnie wskrzesi w Kijowie hierarchi greck. Prosi go uprzejmie o wsparcie moralne. Teofanes nie odm�wi, wystpi z ordziem do „przesawnego i przezacnego pana hetmana, przeoonych wojskowych i wszystkiego przechrabrego rycerstwa" kozackiego. Wezwa do mnej walki w obronie chrzecijastwa i zaleci upomina si gono o zatwierdzenie „podniesionej przez nas w w. Cerkwi waszej ruskiej hierarchii".

W sejmie posowie prawosawni woali, e pora zaniecha dotychczasowej polityki, kiedy poowa chyba wystawianego przeciwko Turkom wojska skada si ma z Rusin�w. Wypominali krzywdy i ponienie. Izba gotowa bya do zadouczynienia, ale...

239

„pilno nuncjusza i pobono kr�la sprawiy, e dyzunici nic nie dokazali".

W czerwcu 1621 roku tumna rada kozacka w Fastowie uchwalia wesprze Rzeczpospolit. Byy to wielkie dnie Siczy. Pose kr�lewski wstpi na przykryte dywanem podium z beczek, przemawia w imieniu monarchy, grzmiay salwy z dzia, a upojony Jacek Borodawka krzycza: „Przed wojskiem zaporoskim dry ziemia polska, turecka, wiat cay!" Kto takie chwile przey, tego ju adna sia nie skoni do zgody na role chopa paszczynianego. Stosunek Rzeczypospolitej do Kozaczyzny nacechowany by faszem i bezmylnoci. W godzinach pr�b odwoywano si do niej, gdy tylko potrzeba si skoczya, zaczynano Zaporoe gnbi, a ju co najmniej ogranicza.

W naradzie fastowskiej uczestniczyy setki duchownych. Przez cay pierwszy dzie zebrani suchali ich skarg, potem dopiero Piotr Konaszewicz Sahajdaczny sytuacj opanowa i przecign Kozak�w na swoj, to znaczy i Rzeczypospolitej stron. On te wraz z trzema towarzyszami wyruszy w poselstwie do Warszawy. Nie znamy treci jego rozmowy z kr�lem. J�zef Tretiak, autor Historii wojny okocimskiej, susznie na pewno wtpi, czy to wtedy wanie Zygmunt III owiadczy, e prdzej koron utraci, ni pozwoli metropolicie prawosawnemu osi w Kijowie. Powiedzia to zapewne innym razem i przy innych wiadkach. Sahajdacznemu da musia odpowied nieszczer, bo Zaporoec „z wielkim ukontentowaniem" opuci stolic.

Tymczasem Jacek Borodawka wykry w Biaej Cerkwi witokradztwo. W domu najbogatszego z tamtejszych yd�w „znaleziono" sprofanowany wizerunek Chrystusa! Oburzony ataman pozwoli wic moojcom grabi Izraelit�w po caej Ukrainie.

Tak wic wojsko kozackie skierowa przeciwko Turkom Sahajdaczny. Na czele puk�w pozostaych dw�ch prowincji tr�jdzielnego de facto pastwa postawi kr�l Litwina. Noc z 6 na 7 padziernika 1620 roku pozbawia bowiem Koron obu wodz�w. Hetman wielki zgin. Hetman polny, Stanisaw Koniecpolski, kt�ry te bi si do ostatka, raniony strza trafi do niewoli.

Jan Karol Chodkiewicz modszy by znacznie od �kiewskiego. Mia lat szedziesit i cakiem sterane zdrowie. Trudy wojenne, porywy szalonego gniewu wyczerpay siy epileptyka, kt�remu w dziecistwie duchowny wychowawca zwyk by zasania oczy, ilekro zauway pierwsze oznaki pasji. Reszty dokonao pewnie wiee maestwo. 24 listopada owdowiay hetman poj liczc sobie dwadziecia wiosen Ann Alojzj Ostrogsk. Nie chcia zej ze wiata nie zostawiajc na nim potomka pci mskiej. Jedyny jego syn - Hieronim - zmar w wieku chopicym.

240

Niebiosa nie zaspokoiy jednak pragnie starego wojownika.

Chodkiewicz poprowadzi wojsko nad Dniestr i zrobi tam rzecz nader ryzykown. Przeprawi si na prawy brzeg i okopa p�kolem przed zamkiem chocimskim. Rzeka pozostaa wic tu za plecami, odcinaa drog odwrotu. Dziwny postpek mia cel cile okrelony. Gwarantowa Zaporocom, e Polacy i Litwini zamierzaj bi si naprawd i nie uchyl si od niebezpieczestwa kozackim kosztem.

Przepraw ogromnie uatwi jaki nie znany z nazwiska Rusin, czek „na posta prosty i lichy", kt�ry ofiarowa si w przecigu kilku dni wznie most stay i dotrzyma sowa. „Nogi cikie dosy na ukos parami w wod stawia, u dou je przecie trzeci jakoby te nog spajajc dosy cienk", na tym usa pomost. Za prac sw domorosy inynier otrzyma sto zotych. Towarzysz husarski bra w�wczas trzydzieci zotych odu miesicznego, rajtar pitnacie. Szeregowym Kozakom dano w Fastowie po zot�wce na dw�ch. Ale dla nich najwaniejszy by up.

Zaporocy nadcignli niemal jednoczenie z Turkami. Sahajdaczny przez pomyk natkn si nawet na ob�z sutanski i odni�s ran postrzaow, kt�ra nie przeszkodzia mu uczestniczy w dziaaniach, lecz zaraz potem kosztowaa ycie. Obrona Chocimia bya wielkim popisem mstwa Niowc�w. Nieatwo im laury przyszy, bo oddziay pozostaych dw�ch narod�w pastwa biy si te bardzo dobrze. Lisowczycy stawali mnie, podobnie zreszt jak w roku poprzednim pod Cecor. (Bo cz z nich tylko posza na Wgry i pod Bia G�r; lepszych, tych, co pozostali w kraju, Walenty Rogawski poprowadzi pod rozkazy �kiewskiego.)

24 wrzenia 1621 roku zmar w zamku chocimskim Jan Karol Chodkiewicz, wyczerpany cigle si powtarzajcymi atakami epilepsji, kt�re mu jednak nie przeszkodziy dowodzi i walczy osobicie. Na kilka dni przed zgonem sta si jednak niezdolny do adnego dziaania - opr�cz myli. W przededniu mierci, nie mogc ju nawet m�wi, milczco poda Stanisawowi Lubomirskiemu sw buaw, co oznaczao przekazanie dow�dztwa. Przydaa si teraz obecno w obozie dwudziestopicioletniego kr�lewicza Wadysawa. Litwinom nie umiechaa si suba pod rozkazami koroniarza, nie majcego w dodatku szary hetmaskiej. Niezadowolonych skonia jednak do posuchu powaga syna kr�lewskiego. Objaw godny zastanowienia. Wadysaw nie by przecie nastpc tronu, bo Rzeczpospolita nie znaa takiej godnoci. Nie przysugiway ma adne uprawnienia... z wyjtkiem moralnych. U Kozak�w cieszy si on mirem powszechnym. Znali go dobrze z czas�w wyprawy moskiewskiej i lubili.

241

O zgonie Chodkiewicza wojsko dowiedziao si od Turk�w, kt�rzy przez szpieg�w przeniknli i zaraz rozgosili tajon nowin. Lubomirski odpar jeszcze dwa szturmy, podczas kt�rych dziaa nieprzyjacielskie biy z obu stron Dniestru, i 9 padziernika stan traktat, zawierajcy beznadziejne warunki: sutan przyrzeka powstrzyma od najazd�w ord, Polska za Kozak�w. Rzeczpospolita milczco wyrzekaa si zwierzchnictwa nad Modawi, przyrzekaa nadal paci „od" Tatarom, stanowczo za to odrzucia domagania si okrelonych z g�ry „upomink�w" dla sutana, czyli grzecznej formy haraczu. Na zakoczenie posowie jej poszli przywita padyszacha, ale odm�wili odkrycia g�w przed nim. Ocalay zar�wno granice, jak honor.

Armie rozeszy si kada w swoj stron. Brnce przez wczesny nieg wojsko Lubomirskiego przedstawiao widok aosny. Godowao ju w Chocimiu od dawna. A jeli chodzi o zapasy bojowe - w chwili przerwania ognia rozporzdzao jedn beczk prochu.

Nie pom�g lekarz francuski, kt�rego kr�lewicz Wadysaw przyda Sahajdacznemu. Hetman kozacki zmar na wiosn 1622 roku.

Tak wic na poudniu Rzeczpospolita wysza z opa�w obronn rk. Za to na p�nocy Gustaw Adolf wyzyska sposobno. Wyldowa w dwadziecia tysicy ludzi, zdoby Ryg, Dyament i Mitaw. T ostatni odebra wkr�tce Szwedom Krzysztof Radziwi, hetman polny litewski. Nic wicej zrobi nie m�g - mia dwa tysice onierzy, bo reszta posza z Chodkiewiczem. Ujcie Dwiny, o kt�re walczy zacz Zygmunt August, przepado dla Wielkiego Ksistwa na zawsze.

Mogo by znacznie gorzej, gdyby Kreml poszed za rad Cyryla Lukarisa i uderzy jednoczenie z sutanem. Moskwa czua si jeszcze zbyt saba i odpowiedziaa patriarsze, e wystpi tylko w takim razie, jeli kr�l pok�j naruszy. Na razie Rzeczpospolita unikna trzeciego frontu.

Pok�j z Turcj, z trudem utrzymywany od czas�w Zygmunta Starego, zosta naruszony i zielony sztandar Proroka pojawi si na dugo w programie zatrudnie wojennych Rzeczypospolitej. Warto wic rzuci z lekka okiem na egzotyczny wiat, kt�ry coraz wicej uwagi polskiej na siebie ciga, nci kolorem i ju przez to samo wywiera wpyw kulturalny. Rozporzdzamy, na szczcie, a trzema oryginalnymi diariuszami dziaa poselstwa, wyprawionego przez Rzeczpospolit nad Bosfor, aby tam zatwierdzi traktaty chocimskie. Dwa z tych opis�w s prozatorskie, trzeci uywa mowy wizanej. Dworzaninem ambasadora by bowiem poeta, Samuel ze Skrzypny Twardowski, autor Przewonej legacji Janie Owieconego Ksicia Krzysztofa Zbaraskiego, koniuszego koronnego... od Najjaniejszego Zygmunta III... do Cesarza Tureckiego Mustafy...

242

(wznowionej we fragmentach ostatnio przez PIW w pierwszym tomie Poet�w polskiego baroku). Moemy wiec podziwia pejzae ottomaskie oczyma wsp�czesnych.

Ucze Galileusza „literackim podawa si zatrudnieniom" w swej po pasku urzdzonej Koskowoli i tam zasta go rozkaz monarszy. Ksi ju wiedzia, e przyjdzie mu stan przed obliczem nowego sutana, gdy dotychczasowego - a z nim razem i wezyra - sprztn przewr�t paacowy. Postponowani przez wadc janczarowie nagle otoczyli seraj, wywlekli pady szacha z kryj�wki, kt�r znalaz w ustpie, i wydali na mier. Podobno wasnorcznie ci Osmana jego nastpca, imieniem Mustafa.

Zebrawszy odpowiednie zasoby tudzie orszak jecha Zbaraski przez Bugari, kt�rej mieszkacy „za jeden r�d z Polakami si maj". Cierpia w wdr�wce od straszliwego fetoru, bo przy drogach peno byo nie pogrzebionych trup�w ludzkich. Panowaa epidemia, ,,a tak zalepionymi s Turcy, e morow zaraz za pospolit uwaaj chorob, mier za z niej wynikajc za zwyczajny koniec ycia lub przeznaczenie, kt�rego nikt unikn nie moe". Oglda nad Morzem Czarnym krainy, „niegdy uprawne i ludne, dzi guche i puste, okryte rdz wszystko poerajcego wszechwadztwa". W Adrianopolu podziwia potne supy kamienne, kt�re Osman kaza by niedawno wyciosa, aby je ustawi na nowej granicy imperium - nad Batykiem. W samym Stambule z daleka tylko spojrzeli przybysze na Aj Sofi oraz na meczet Sulejmana, zbudowany i ozdobiony z up�w zdobytych pod Mohaczem na Ludwiku Jagielloczyku.

Wjazd posa zaimponowa stolicy, wspaniae dary olniy dostojnik�w i samego sutana. Inteligentny czowiek umia bysn przepychem, kiedy byo potrzeba, wiedzia te, e nie ma „na dum bez odwagi pewniejszego ukr�cenia sposobu, jak niezatrwoenie i miao". Wrogo usposobionemu wezyrowi przypomnia niedawne spiski i rzezie w Stambule i zapowiedzia, e potrafi znale drog do... janczar�w. W rzeczywistoci mieli oni zagrozi najpierw jemu, ambasadorowi.

Wielki wezyr szepn domagajcej si odu gwardii, e wszystkiemu zemu winien pose Lechistanu, ocigajcy si z zapat haraczu. odactwo z wyciem wylego na ulic, legacja zabarykadowaa si w zajmowanym przez si domu. Nasta wiecz�r,

...gotowano si, by drogo przeda ycie. Wr�d tak cikiego zamieszania, gdy wielu przed kapanami usprawiedliwia si Bogu, przyjemna muzyka pod oknami sysze si daje: otwieraj si drzwi, wchodzi dwie dziewic czerkaskich, opuszcza na ziemie opony, okazuje najpikniejsze lica i hoe ciaa postacie, pod cienkimi muliny niene przebijay si piersi, na gowie misiurki i bindy zote,

243

farbowana twarz, farbowane nawet rzsy duych i czarnych oczu, mae stopy w cienkich ozute safianach. Wziy one cytary i przygrywajc jy piewa dum o siedzcej nad morzem i opakujcej ojczyzn sw kr�lewnie. Spokojnie ksi Zbaraski poglda na ich piewania i tace i nagrodziwszy odesa.

Nie wiadomo, kto i w jakim celu przysa owe hurysy - na pociech przedzgonn, urgowisko czy na wabika dla zaprztnicia uwagi.

Rano przypad pod wrota konny Turek, woajc o bakczysz za dobr nowin. Janczarowie zmusili sutana do zmiany wezyra, wynieli na t godno przychylnego Lachom Husejna pasz. Nowy dostojnik zoy ju zdy padyszachowi hod powinny. Pochyli si do ziemi i wasnorcznie odsun zason, za kt�r „nabalsamowane gowy pocinanych i poduszonych wezyr�w na bawenie leay".

„Niech i moja gowa tu legnie, jeeli ci - cesarzu - wiernie suy nie bd" - powiedzia.

Sutan wrczy mu piecz i obdarzy kaftanem na znak aski.

Samuel ze Skrzypny Twardowski obszernie opisa zabawy, odprawiane w Stambule z racji objcia wadzy przez nowego wezyra.

Kt�re ceremonije do trzech dni wic trwaj,

Skde art i przypowie one Turcy maj,

Lekko swoje subtelnym wyraajc tyrem,

e dosy wezyrowi trzy dni by wezyrem.

Jako i rzadko kt�ry na tym si urzdzie

Zabawi; ledwie drugi Dywanu dosidzie,

A za lada przyczyn zrzucaj go snadnie

I zabij, gdzie odzi, a w czas, nie dopadnie.

Przeto i ten Husseim, w rzeczach swoich czuy,

Na Proponcie gotowe mia zawsze gonduy,

Kt�re, gdy przeczu tumult, nawaywszy zotem,

Do Egiptu za morze wion prdko potem.

Z tym to Husejnem doszed Zbaraski do zgody na warunkach chocimskich. Powr�ci miay stosunki, jakie panoway za ostatnich Jagiellon�w. Dniestr stanowi granic pokojowo usposobionych monarchii.

Podczas kocowej narady kaza Zbaraski wydoby ze zocistej teki oryginay dawnych um�w, w kt�re si by przezornie zaopatrzy. Stoczyli si wzruszeni dostojnicy tureccy. Kady chcia przyoy palce do pergaminu, kt�rego dotykaa ongi do Sulejmana Wspaniaego. Oto ostatnie zdania traktatu zawartego przez Dawc Praw z Zygmuntem Starym:

244

Ja kocz ju lat siedemdziesit i ty ju sdziwy, dowijaj si nici ycia naszego, wkr�tce ujrzymy si w szczliwszych krainach, gdzie peni tryumf�w i sawy oba siedzie bdziem obok Najwyszego, ja po prawej rce, a ty po lewej, i rozmawia bdziem o naszej tutaj przyjani. Pose tw�j, Opaliski, powie ci, w jakim szczciu widzia siostr tw, a on moj. Polecam go majestatowi twojemu uprzejmie. Bd zdr�w.

Owa „siostra" Zygmuntowa to Roksolana, pikna popadianka z Rohatyna, na arkanie tatarskim zawleczona do kariery z tysica i jednej nocy.

Husejn pasza musia by rozsdnym czowiekiem, skoro powiedzia Zbaraskiemu:

I c� by dla nas za korzy wicej pusty przyczynia, wszake z nich najwicej ottomaskie skada si pastwo, osadmy je wprz�dy ludmi ni o cudze kusi si mamy [...] yjmy wic w zgodzie.

Ilu wrae dostarczy jednemu i temu samemu czowiekowi bujny wiek XVII! Od pracowni Galileusza po dw�r sutana...

Posowi Rzeczypospolitej powanie dopomogli ambasadorowie Anglii oraz Francji, kt�rzy maczali palce w nagym przewrocie paacowym. Rzdy ich wolay, aby Turcja zostawia Polsk w spokoju i zaja si cesarzem. Wojna trzydziestoletnia trwaa.

Po powrocie do kwatery zasta w niej Zbaraski ku wielkiej swej radoci kilku wyndzniaych, dugobrodych ludzi o nogach pokaleczonych przez kajdany. Byli to najwaniejsi z jec�w, wzitych przez Turk�w podczas klski �kiewskiego, teraz uwolnieni - wcale nie za darmo. Trzeba byo da za nich pidziesit tysicy bitych talar�w, a pose opr�ni ju kiesy. Kaza wic zgarn reszt swych ruchomoci - zastawy stoowe oraz temu podobne sprzty - i odnie do mennicy.

al byo patrze - powiada wiadek naoczny - jak pod cikimi moty pkay kosztowne roztruhany, zociste, sadzone nomizmami kubki, nalewki, miednice, konewki, stoy, tyle innych zbior�w staroytnego rodu Zbaraskich, jak tyle staroytnoci, tyle kunsztownej roboty pod nadtymi topniao miechami.

Zarzucano Zbaraskiemu, e zanadto si wysadzi i zdemoralizowa Turk�w, kt�rzy oczekiwali p�niej takich samych hojnoci od innych naszych poselstw. Bajeczn sw legacj odprawi ksi przewanie na koszt wasny. Kr�l da) tylko prezenty przeznaczone dla sutana i jego matki. Mnogie soroki soboli, kompas morski „cudnie oprawny", zegary, z nich jeden w „zotopi�rej papudze", flasze srebrne, puchary zote, tysic „koronat�w" indyjskich

245

got�wk, szuby zotolite, zwierciada, jaspisy, biae bursztyny, „drogie wonie, wyborne soki", dla dam z haremu cenne szachy, tace do sodyczy, kubki do sorbet�w i kawy, dla mionik�w ow�w charty podolskie, strzelby o hebanowych oach i mn�stwo innych kosztownoci rozda opozycyjny magnat sumptem wasnym. Sam utrzymywa i ubiera orszak sug, diet nie bra. Co zreszt nie stanowio wyjtku, bo Zamoyski, Chodkiewicz, �kiewski czy Radziwiowie nieraz pacili z wasnej kieszeni na przykad wojsku. I z najjaniej wielmonych moga by pociecha... pod rk dobrego kierownictwa.

Wr�d wykupionych jec�w znajdowa si hetman polny koronny, Stanisaw Koniecpolski. Mia si on wkr�tce bardzo krajowi przyda na froncie p�nocnym.

Opowie niniejsza idzie wiernie w lad za �wczesnymi losami Rzeczypospolitej. Z jednego pola bitwy przeskakuje na drugie.

Mogo owego frontu p�nocnego od dawna nie by, utrata Inflant i Rygi nie stanowia adnej koniecznoci. Gustaw Adolf got�w by zawrze pok�j pod warunkiem zrzeczenia si przez Zygmunta III roszcze do korony szwedzkiej i zaniechania propagandy w Skandynawii. Protestanci zachodni gorco pragnli wcign do Niemiec wojownika, kt�ry mia si wkr�tce okaza najwikszym wodzem w dziejach Europy. Ju Henryk IV usilnie pracowa nad pogodzeniem Rzeczypospolitej ze Szwecj, po tragicznym jego zgonie dyplomacja francuska sza dalej wytyczon rozumnie drog. Kardyna Richelieu, kt�ry w roku 1624 zosta pierwszym ministrem, wyznawa pogld, e Szwecja nie oddzieli si nigdy od Francji, moe wic by uwaana za narzdzie do zaatwiania spor�w z cesarzem i ksitami niemieckimi. Polska i Moskwa - twierdzi wielki m stanu - s Francji prawie nieuyteczne. Mona najwyej krzyowa przy ich pomocy zamiary cesarza, sprzedawa im sukna oraz jedwabie, a kupowa futra.

Francuskim usiowaniom poredniczenia przyszy w sukurs brytyjskie. Pok�j jednak nie stan, zawierano najwyej rozejmy.

Zygmunt III - twierdzi Wacaw Sobieski - wr�g protestantyzmu a zwolennik propagandy jezuickiej, nie m�g w aden spos�b zrzec si swych pretensji do tronu szwedzkiego, gdy przez to by aprobowa utrat Szwecji dla katolicyzmu.

By psychicznie uksztatowany w ten spos�b, e naprawd nie m�g. Doktryny zakorzeniaj si najlepiej w umysach z natury tpawych i dokonywaj tam strasznych spustosze. Kardyna Richelieu sprzyja protestanckiej Szwecji przeciwko katolickiemu cesarzowi. To samo czyni pomocnik, a moe i mentor znakomitego Francuza - czowiek, od kt�rego pochodzi samo pojcie

szarej eminencji - ojciec J�zef, zakonnik, kapucyn! W Rzeczypospolitej te nie brakowao ludzi umiejcych odr�nia religi od polityki. Nie do nich jednak naleaa wadza i prawo decyzji. W sprawach wymagajcych gitkoci Zygmunt postpowa ze sztywn powag czowieka ograniczonego.

Ryga mogaby duej wytrwa i doczeka pomocy pilnie si starajcego Radziwia. Wielu jednak obywateli luteraskiego miasta,

246

tak z urzdnik�w, jako i z gminnych os�b yczyo sobie nowego rzeczy porzdku, udrczeni bdc nieznon pieni, jakiej doznawali w cigych zatargach i sporach prawnych z jezuitami miejscowego kolegium, ustawicznie pocigajcymi ich do sd�w kr�lewskich...

Podczas oblenia malkontenci owi „atwo lud zniechcony od posuszestwa swojej zwierzchnoci i od wiernoci kr�lowi odwiedli". Wojewod, kasztelana i zaog wypuci Gustaw Adolf z broni i honorami, wszystkich jezuit�w natychmiast z Rygi wypdzi.

Warto wsucha si w sowa, kt�re p�niej nieco kr�l szwedzki powici Rzeczypospolitej, a raczej istocie jej nieszcz. Wiele treci w zwizej opinii genialnego technika wojny i polityki:

W wojsku polskim jest wielu ludzi rycerskich, ale B�g sam zna, jak ich prowadz. Ju to nie ten dawny nar�d wolny i niepodlegy: win kr�la swego stali si igrzyskiem Rakuszan�w.

Dalej wielki w�dz pofolgowa swemu obyczajowi, dorzuci par grubiastw odackich.

W kraju znowu wiza konfederacje i grasowa nie zapacony onierz, lisowczycy upili cae miasta, chop cierpia dotkliw ndz, sejmy zaguszay kadego, kto si omieli zaleca wojn, day zaprzestania pocigu za nieosigalnymi celami, odmawiay podatk�w na zbrojenia przeciw Szwecji, z kt�r chciay zawrze pok�j. Para monarsza oraz ich cudzoziemscy przewanie doradcy woleli sucha podszept�w cesarza i Hiszpanii, obiecujcej pomoc swej floty na Batyku! Zwycistwa strony katolickiej w Niemczech napaway nasze kierownictwo polityczne otuch. Zygmunt nie da zdolnemu Krzysztofowi Radziwiowi buawy wielkiej litewskiej, poniewa ksi by heretykiem. Obdarzy ni osiemdziesicioletniego Lwa Sapieh, dobrego w modszych latach polityka i zawsze kiepskiego oficera. Przyda mu, co prawda, do boku wojownika sprawnego, Aleksandra Gosiewskiego, tego z Kremla, ale sdziwy Lew wola zatrzyma splendory we wasnym rodzie. Mianowa swym zastpc nieudolnego syna.

247

Gdy w roku 1625 rozejm wygas, Gustaw Adolf, nie poprzestajc ju na Inflantach, wtargn na mud i wzi Bire. Szedziesit zdobytych tam dzia oraz inne dobra natychmiast wyprawi za morze. By nie tylko znakomitym onierzem, lecz i upiec na rzadko spotykan miar.

Jak za najgorszych dni przed wyprawami Stefana Litwie pozosta ju tylko Dyneburg. Obroni go Aleksander Gosiewski rotami najtymi za pienidze Lwa Sapiehy i Krzysztofa Radziwia, kt�ry zapomnia urazy.

Gustaw Adolf mia stay zwyczaj osobicie wieci podkomendnym przykadem, rzuca si w najgortszy ogie. Tym razem zabito pod nim konia.

Wobec tego, co zaszo na p�nocnym wschodzie, sejm uchwali podatki na wojn, lecz senatorowie nie przestawali baga kr�la o zrzeczenie si roszcze i wytargowanie t drog ustpstw terytorialnych. Zygmunt by nieugity. Pomimo pakt�w konwent�w i potwierdzenia ich po rokoszu monarcha znaczy co jednak w Rzeczypospolitej, i to dlatego, e by pomazacem. Nie rzuca s�w na wiatr Jan Ostror�g, kiedy m�wi sejmowi w roku 1605: „Bo albo trzeba byo pana ze Szwecji nie bra, albo, wyni�sszy go tak wysoce, teraz w przeciwnociach nie odbiega." Szlachta nie chciaa i moralnie nie moga poniy wasnego kr�la, pozbawiajc go praw dziedzicznych wbrew jego woli. Uznawaa je za nieosigaln i szkodliw mrzonk, ale na zasad legitymizmu si nie porywaa. Rzeczpospolita nie tylko formalnie bya monarchi.

Oczekiwano wystpie wroga od strony Inflant i zlekcewaono doniesienia Gdaska, kt�ry lojalnie i zawczasu ostrzeg Warszaw o podejrzanych ruchach szwedzkich na Batyku. Ju i przedtem Gustaw Adolf demonstrowa i blokowa port, przeszkadzajc pracom przy budowie marynarki wojennej. Uznano, e znowu zaj si tym samym.

W lipcu 1626 roku flota szwedzka wysadzia silny desant na wybrzeu pruskim. Dziaa Pilawy day ognia lepymi nabojami, port i miasto skapituloway. W przecigu dwudziestu dni wzi Gustaw Adolf, przewanie bez wystrzau, szesnacie grod�w, wr�d nich Frombork, Elblg, Braniewo, Puck i Malbork! Twardy op�r postawi Gdask, kt�ry wytrwa w wiernoci i biaej chorgwi nie wywiesi. (Niezy to argument przeciwko tym wszystkim, kt�rzy twierdz, e Stefan I m�g by zama metropoli batyck. Nie poradzi jej Gustaw Adolf, w�dz genialny, rozporzdzajcy flot, a nie majcy na karku adnego Iwana Gronego.)

Zbrojni, kt�rzy wyldowali pod Piaw, bardziej podobno przypominali „kopacz�w" ni onierzy. W Prusach Gustaw Adolf odku si, mocno stan na nogach. Zaciga pod swe sztandary licznych Niemc�w, bez litoci wyciskane kontrybucje i rabunki dostarczay rodk�w pieninych. Z Braniewa natychmiast wywieziono za morze wielki i cenny ksigozbi�r jezuit�w,

248

katedra we Fromborku zostaa spldrowana po barbarzysku. Nie ostay si nawet grobowce kanonik�w, komunikanty poniewieray si na stopniach otarzy. Ofiar grabiey pady Oliwa i Pelplin.

Zygmunt III zebra okoo omiu tysicy wojska i ruszy z odsiecz. Pod Gniewem doszo do bitwy, w kt�rej uczestniczyli obaj blisko spokrewnieni kr�lowie. Polski te poczyna sobie mnie, dowi�d odwagi, by w ogniu. Jeszcze gorszy wojownik ni polityk nie wyznaczy naczelnego dow�dcy i kady dziaa na wasn rk. Kiedy lewe skrzydo brao ju g�r, marszaek Wolski kaza zatrbi na odwr�t.

Odbyo si to 1 padziernika. W dwa tygodnie p�niej forsownym marszem nadcign z Ukrainy hetman polny, Stanisaw Koniecpolski, i zacza si robota powana, a nadzwyczajnie cika. Mino dwadziecia lat od Kircholmu, czterdzieci od bitwy nad Jeziorem Lubieszowskim, bro palna ulega znacznym udoskonaleniom. Ju nie tak bardzo nasza jazda pancerna g�rowaa nawet nad kawaleri szwedzk. Na szczcie Koniecpolski potrafi nie tylko manewrowa i szarowa husari, r�wnie dobrze operowa piechot i wojowa „po holendersku", to znaczy, ry si w ziemi. Umia take kombinow dziaania si ldowych z akcj okrt�w i w ten spos�b w roku 1627 odzyska Puck. W dwa lata p�niej, ju u samego schyku wojny, dokaza sztuki, kt�ra nie udawaa si najsynniejszym dow�dcom europejskim owego czasu. W bitwie pod Trzcian pokona Gustawa Adolfa. Przy pomocy wasnych chorgwi lekkich oraz posik�w austriackich zwiza go od czoa, sam za dokona dalekiego obejcia i uderzy husari na artyleri i lewe skrzydo.

Bya jeszcze zwyciska bitwa morska pod Oliw, stoczona 28 padziernika 1627 roku. Eskadra szwedzka zrejterowaa, tracc admiraa i dwa wielkie okrty. W roku nastpnym flota polska marnie skoczya pod Wismarem, zagarnita przez Duczyk�w i Szwed�w. Kr�l wysa j tam w porozumieniu z dyplomacj habsbursk, kt�ra udzia go wielkimi wizjami. Wyobrania ju ogldaa agle hiszpaskie na Batyku, desant w Szwecji i krocie talar�w zasiku. Tak porywajce widoki udaremniy - rzecz jasna - pok�j z Gustawem Adolfem. Tym razem da on ju zwrotu koszt�w wojennych, ale zobowizywa si odda wszystkie zdobycze terytorialne z wyjtkiem Estonii. Ani jeden okrt z Kadyksu nie pokaza si na naszych zimnych wodach, ani jeden dukat nie zabrzcza. Nic wic Szwedzi nie oddali, wskutek zdrady francuskiego dow�dcy zaogi zajli za to Brodnic, pobili Stanisawa Potockiego pod Gorznem i zagrozili Toruniowi, na szczcie, bezskutecznie.

Obfitowaa ta wojna w zwycistwa i klski, a take w dramatyczne wydarzenia.

249

Wodzowie stron obu walczyli w pierwszych liniach i doznawali sensacyjnych przyg�d, mogcych wpyn nawet na los kampanii. W pewnej potyczce Koniecpolski zwali si wraz z koniem i nie zdoa utrzyma porywajcego si na nogi wierzchowca, kt�ry pobieg sobie prosto do obozu nieprzyjacielskiego. Przekonany o mierci hetmana Gustaw Adolf uderza wkr�tce potem osobicie, a zaczajony w jakiej chaupce piechur polski pakuje mu kul muszkietow w same piersi, pod lewy obojczyk. Bya to ju druga rana odniesiona przez walecznego Szweda. Pierwsz zada mu z pistoletu w pachwin onierz gdaski podczas obrony fortyfikacji na uawach. O tym, co si stao pod Trzcian, dugo kryy legendy. Gustaw Adolf dwukrotnie cudem jakim unikn mierci. Pochwycony ju za pendent od szpady zrzuci go przez gow i uszed bez kapelusza. Niedugo potem... jedni opowiadali, e rajtar szwedzki w ostatniej chwili strzeli w ucho husarzowi, kt�ry ju podni�s szabl nad kr�lem, inni, e schwytany i prowadzony na mier monarcha uda ciur i jako si wykrci.

adne przewagi Koniecpolskiego ani opowieci o perypetiach wodz�w nie przesoni nieprzyjemnej prawdy. Caa ta wojna bya z naszego punktu widzenia szczytem absurdu dziejowego.

Gustaw Adolf rwa si do Niemiec, na g�wny teatr wojny trzydziestoletniej. Bi si tam mia o cel dla Rzeczypospolitej, zwaszcza ju samej Polski, poyteczny w stopniu najwyszym, o to wanie, do czego ze wszystkich umysowych, pieninych, a ostatecznie i ornych si dya Francja. O utrzymanie Rzeszy Niemieckiej w stanie rozproszkowania i saboci. Chcc przystpi do dziea musia najpierw Szwed boryka si z Polsk, kt�rej kr�l zagradza mu drog. Sztokholm nadawa si na sojusznika Warszawy i na wschodzie, i na zachodzie. Od trzech ju prawie dziesicioleci walczy z ni, przyczyniajc Rzeczypospolitej strat coraz to wikszych.

Gustaw Adolf okaza si gbokim mylicielem politycznym, kiedy zadrwi: „B�g sam zna, jak ich prowadz."

W kocowej fazie wojny pojawiy si w Prusach i na Pomorzu posiki austriackie, chtnie zreszt przysane. Pomogy w bitwie pod Trzcian i w innych operacjach. W�dz ich zachowywa si tak dwuznacznie, e trzeba byo zada odwoania go. Rozbestwiony w Niemczech onierz zawodowy pustoszy kraj, knechtowie nieraz po prostu przechodzili na stron szwedzk. Obecno tych posik�w bya pod wzgldem politycznym zjawiskiem wprost gronym, z czego zawczasu zdawano sobie spraw w Polsce. Habsburgowie zamierzali podda swej wadzy absolutnej cae Niemcy a po Morze P�nocne i Batyk. Pod Gdask, Toru i Malbork przychodz regimenty niemieckie

250

bdce ramieniem dynastii, kt�ra roci sobie pretensje do zwierzchnictwa nad Prusami w caej ich rozcigoci oraz nad Pomorzem. W razie generalnego zwycistwa strony cesarskiej perspektywy przeraajcej. Rodzeni bracia Ferdynanda II (i polskiej kr�lowej) piastowali godnoci komtur�w, nawet wielkich mistrz�w Zakonu Niemieckiego.

W wojnie o Pomorze polskie Korona dziaaa w pojedynk, Litwa uchylia si cakiem. Miaa zawarty poprzednio na wasn rk rozejm ze Szwecj i przeduaa go cigle. Ponadto jeszcze nie chciaa zaniecha wywozu zboa i ziarno jej ywio armi Gustawa Adolfa.

Okoliczno ta dowodzi wielu rzeczy. Tego przede wszystkim, jak solidnie a niezachwianie ugruntowane s twierdzenia, e unia lubelska odebraa wielkiemu Ksistwu osobowo. W najbardziej krytycznej fazie wojny - gdy tylko niebezpieczestwo odsuno si od granic litewskich - Wilno podejmowao decyzje samodzielnie, zostawiajc niejako Warszaw wasnemu jej losowi. Zwamy, e zdarzyo si to mniej wicej na wierwiecze przed wydarzeniami, kt�re w tak niezr�wnany spos�b rozsawi Henryk Sienkiewicz w Potopie. Kilkakro tu wspomniany Krzysztof Radziwi by ojcem znanego z tej powieci Janusza.

Dynastyczno-misjonarska polityka Zygmunta III nie tylko od strony kwestii wyznaniowych powanie naruszya spoisto pastwa. Wynike z niej wojny szwedzkie - wyniszczajce kraj i w najwyszym ju stopniu niepopularne naraziy na kryzys struktur Rzeczypospolitej. Przecie powstrzymanie si Litwy od pomocy Koronie to powr�t niejako do czas�w Kazimierza Jagielloczyka, kiedy to Krak�w sam ama si z Krzyakami o ujcie Wisy i wsp�ln przyszo. Ale wtedy byo si dopiero na pocztku drogi, teraz stawa pod znakiem zapytania dorobek lat stu kilkudziesiciu!

W roku 1629 za porednictwem Francji - popieranej przez Angli, Holandi i Brandenburgi - stan w Altmarku koo Sztumu rozejm na lat sze, kt�ry pozbawi Polsk czci zdobyczy, wywalczonych ongi przez kr�la Kazimierza, a przypiecztowanych w Toruniu. Tylko Gdask i Puck zostaway przy nas, Szwedzi zatrzymali w swym rku Elblg oraz porty pruskie z wyjtkiem Kr�lewca. Elektor brandenburski, na wasn korzy przez cay czas dziaajcy lennik Rzeczypospolitej, bra w sekwestr Malbork, Sztum i uaw Wielk. Zobowiza si wyda te miasta i ziemie Skandynawom, gdyby po upyniciu terminu rozejmu nie doszo do pokoju trwaego. Inflanty a po Dwin miay by naturalnie szwedzkie, ksi kurlandzki dostawa Mitaw. Na wiosn roku 1630 Gustaw Adolf i Axel Oxenstierna, kt�ry podczas wojny peni obowizki gubernatora okupowanych prowincji, zawarli dodatkowy ukad z Gdaskiem.

251

W porcie pobierano co, wynoszce pi i p� procenta. Odtd trzy i p� zagarniaa Szwecja, reszt przeznaczono dla miasta, kr�la i ksicia pruskiego. Polskimi pienidzmi finansowa wic Gustaw Adolf swe p�niejsze operacje w Niemczech, kt�re przyczyniajc si do osabienia Rzeszy oraz cesarza wychodziy i nam na korzy. Mona byo osign t sam albo i wiksz nie oddajc podatk�w gdaskich ani ziem pomorskich.

Za pomoc austriack przyszo zapaci p� miliona zotych got�wk.

W kocowej fazie pertraktacji w Altmarku, kiedy penomocnicy stron obu rozmawiali ju ze sob bezporednio, wszed raz do namiotu obrad Stanisaw Koniecpolski. Axel Oxenstierna i wszyscy Szwedzi podnieli si natychmiast z miejsc i z oznakami wielkiego szacunku przywitali hetmana. Saba std pociecha, e wojsko zarobio sobie na dobr opini u nie lada specjalist�w.

Sejm ostro krytykowa warunki rozejmu, a kanclerz wielki koronny - biskup Jakub Zadzik - odpowiedzia posom w tym duchu: jeeli uwaacie, e pastwo moe dalej prowadzi wojn, to wydajcie Szwedom nas, kt�rzymy podpisali ukad, i ruszajcie w pole.

Nie znaleziono na to kontrargumentu, izby zatwierdziy traktat.

Rzeczpospolita bya rzeczywicie do dziaania na razie niezdolna, musiaa zaczerpn tchu. Jeszcze waciwie nie zaznaa pokoju w wieku XVII, kt�ry liczy ju sobie trzy lat dziesitki. Obywatele jej najpierw przysuchiwali si z oddala echom wojny toczonej w Inflantach oraz edymitrowskich przedsiwzi, ale mieli spok�j u siebie. „Pamitny sejm" i „noc jezuit�w" popchny koowr�t rokoszu, kt�ry zaburzy wntrze kraju wojn domow. Rok 1606 to naprawd data graniczna. Naruszenie chwiejnego adu zalicza si niekiedy do zada zdumiewajco atwych. Dwudziestu czterech godzin a nadto wystarczy. Lepszy jednak ad chwiejny ni aden.

Po rozejmie spore poacie ziemi pomorskiej pozostay pod okupacj. W ostatniej chwili Zygmunt pisa do Jakuba Zadzika, e nieustpliwo w kwestiach wyznaniowych jest waniejsza od uwolnienia Fromborka czy Braniewa. Zagrzewa w tej mierze... biskupa. Pryncypia, kt�re gboko naruszyy lad, utrzymyway si zatem w mocy.

Specjalne komisje zajy si spisywaniem strat na obszarach oswobodzonych od nieprzyjaciela, ale spustoszonych. Okazao si, e w kadej spalonej wiosce kocielnej ofiar wojny pada szkoa. Dotychczas istnienie ich byo rzecz powszechn, zdumiewajc tylko cudzoziemc�w. Szalaa po kraju zawleczona z obozu szwedzkiego epidemia, gnbi cae pastwo ciki kryzys ekonomiczny. Dzisiejsi ekonomici utrzymuj, e u podstaw jego lea fakt niewaciwego podziau dochodu spoecznego. Warstw wszechstronnie, a przede wszystkim materialnie uprzywilejowan byli magnaci,

252

kt�rzy na rynku wewntrznym kupowali mao, bo potrzebne im towary dostarczaa zagranica, reszt wytwarzali poddani w latyfundiach i miastach prywatnych. Trudnoci, wynikajce ze staego obniania si wartoci pienidza, przezwyciali wzmoonym wywozem zboa, oczywicie kosztem paszczynianego chopa, ten za popada w bied i r�wnie na rynku wewntrznym mniej kupowa, bo c� mia pocz. Nie bdzie wic moe bdu w domniemaniu, e kryzys gospodarczy spowodowao, a ju co najmniej pogbio, zjawisko natury czysto politycznej wiadome protegowanie magnat�w przez rzd, stawka na najwiksz wasno ziemsk. Herbowi musieli w�wczas rej wodzi w naszym pastwie, skoro wodzili w tylu innych, lepiej rozwinitych. Jeli tak, to niechby przynajmniej poparciem wadzy cieszyli si ci pomniejsi, bezporednio zainteresowani jarmarkiem w miasteczku powiatowym. Nie tylko rozum stanu, lecz i gos rynku opowiada si za poniechan, niestety, jagiellosk tradycj sojuszu kr�la ze rednim i drobnym ziemiastwem. Podczas rokoszu Zebrzydowskiego mdrzejsi ze szlachty brali w obron stan mieszczaski.

Po zawarciu rozejmu altmarskiego wojsko koronne powr�cio na Ukrain i od razu rozhulaa si po caym wschodzie wielka propaganda. Wykrzykiwano, e dominikanie lwowscy powicili u siebie szabl Stanisawa Koniecpolskiego i w uroczystej procesji obnosili �w or, kt�ry mia teraz posuy do wytpienia wiary prawosawnej i narodu ruskiego. Odchodzc przed trzema laty na Pomorze oderwa hetman rce od tych samych zatrudnie, co go teraz, niczym zy magnes, znowu cigay nad Dniepr. Trzeba wic zawr�ci nieco w czasie i bardzo zwile przedstawi dzieje poudniowego wschodu po bitwie chocimskiej.

Uczestniczyo w niej okoo czterdziestu tysicy Kozak�w, kt�rzy powr�ciwszy do dom�w ani myleli wtacza si w ciasne ramy ustawodawstwa. 20 kwietnia 1622 roku zmar Piotr Konaszewicz Sahajdaczny, zabrako autorytetu. W dwa lata p�niej Tatarzy urzdzili taki najazd, e otrzaskana przecie z podobnymi niespodziankami ludno jakby zapomniaa o dawniejszych nieszczciach. Zaczo si odtd na nowo liczy napady, poczynajc od „pierwszych Tatar�w", czyli tych, co si pojawili w czerwcu 1624 roku i spalili a Iwonicz. Koniecpolski rozbi ich pod Martynowem koo Halicza, uwolni mn�stwo jasyru, po czym zabra si do pacyfikowania Kozaczyzny, kt�rej wypady morskie i konszachty ze zbuntowanym przeciwko Turcji Krymem groziy sprowokowaniem wojny. Doszo na Ukrainie do kr�tkiego i nie rozstrzygnitego starcia, zakoczonego tak zwan ugod kurukowsk. Rzeczpospolita zobowizaa si paci od szeciu tysicom Kozak�w rejestrowych.

253

Mieli oni stanowi legaln si zbrojn powoan do strzeenia pokoju i spokoju, zapobiega najazdom ordyskim oraz... wyprawom Zaporoc�w na Morze Czarne. Rejestrowi utworzyli wic uprzywilejowan elit, poza obrbem kt�rej znalazy si dziesitki tysicy czerni kozackiej. Kogo nie wpisano do rejestru, ten pozostawa czowiekiem wolnym - jeeli zamieszkiwa w kr�lewszczyznach. W dobrach prywatnych obowizywaa coraz to cisza paszczyzna. Uadzono wic sprawy... na papierze. A w yciu realnym - zaraz po ugodzie kurukowskiej Sicz zacza wprost pcznie od nowo przybyych. Koniecpolski rusza na Pomorze dokadnie zdajc sobie spraw, od wentyli jakiego kota do odejmuje.

Hetman dociera wanie do teatru wojny g�wnej, kiedy w opuszczonych przeze stronach rozegra si pikny akt podrzdnej, lecz kto wie czy nie potrzebniejszej w tym sensie, e bardziej logicznej. Pozosta na Ukrainie Stefan Chmielecki, regimentarz, wojownik mniej wybitny od �kiewskich, Zamoyskich, Chodkiewicz�w czy Koniecpolskich, ale take znakomity. Do sp�ki z Kozakami rejestrowymi pokona on w kilkudniowej bitwie pod Bia Cerkwi o wiele od siebie mocniejszych Tatar�w. W decydujcej fazie spotkania lun rzsisty, padziernikowy deszcz. Rozmiky ciciwy uk�w ordyskich, onierzom proch przemieni si w papk. Pod Bia Cerkwi rozstrzygna biaa bro. Kozakami dowodzi w tym spotkaniu Micha Doroszeko, kt�ry w trzy lata p�niej zgin na Krymie, dokd poszed broni Mechmeta i Szahina Girej�w przeciwko wiernemu Turcji Kantymirowi. Zawie perypetie dostarczyy Rzeczypospolitej niewyzyskanej okazji. Za jej powt�rzenie si wiele by da Wadysaw IV w mizerne dwadziecia lat p�niej.

Kr�tko m�wic - pozbawiony przez Turk�w wadzy chan Mechmet-Girej zada od Polski pomocy, zobowizujc si zosta jej lennikiem. Swoist form przychylnej odpowiedzi byo udzielenie mu chwilowego schronienia na Ukrainie. Jeszcze wyraniejsz - trzy due wyprawy kozackie na Krym, odbyte za wiedz i zgod zastpcy hetmana, Stefana Chmieleckiego, oraz Jerzego Zbaraskiego i Mikoaja Potockiego. Doroszeko - zanim zgin uwalniajc Bachczysaraj - zdoby i zburzy twierdz Islam-Kermen, kt�r Turcy ku wsp�lnemu niezadowoleniu i szkodzie Zaporoa oraz Rzeczypospolitej wybudowali nad dolnym Dnieprem. Ale c�! - na p�nocy toczya si wojna rozpoczta przed trzydziestu niemal laty z motyw�w familijno-wyznaniowych. Nie mona byo wesprze Kozak�w. Nie byo czym i kim.

Wolno wtpi, czy absolutn suszno maj ci, kt�rzy twierdz, e „koncepcja podporzdkowania Krymu Rzeczypospolitej nie bya realna, gdy feudaowie tatarscy

254

byli zainteresowani w napadach upieskich na ziemie ruskie, skd osigali zdobycze w jecach i upach". Czy to aby nie za daleko posunity determinizm? Trudno uzna dotychczasowe przyzwyczajenia „feuda�w marskich" za dyktatora dziej�w. Nie sama tylko Ukraina moga zreszt dostarcza zar�wno jec�w, jak up�w, nie brakowao w pobliu innych zasobnych w nie kraj�w. Historia widywaa wiksze znacznie odwr�cenia przymierzy i nieprzyjani.

Ukraina wchodzia w skad Rzeczypospolitej. Magnaci ruscy kulturalnie, wyznaniowe, a wic i narodowo przeszli na stron polsk, przedstawicielstwem z natury odrbnego kraju stao si bractwo wojenne, Sicz Zaporoska. Z tych wzgld�w czynne wystpowanie na poudniowym wschodzie byo dla pastwa koniecznoci. Tylko konsekwencje akcji wsp�lnych mogy narzuci sejmowi przekonanie, e Kozak to jednak co innego ni kandydat na parobka, uzmysowi problem polityczny w caej jego rozcigoci i grozie. Wystpowa czynnie, dostarczajc przez to moliwoci rozwoju Kozaczynie, wiza j ze sob albo bra rozw�d z Ukrain - innych dr�g nie byo. Podzia kraju pomidzy Polsk a Moskw stanowiby tylko wstp do nowego rozwodu i wielu jeszcze gorszych rzeczy. Historia dowie miaa tego wszystkiego w spos�b a nazbyt wyrazisty.

Jesieni 1629 roku Koniecpolski powr�ci zatem na Ukrain, gdzie kotowao si jeszcze bardziej ni przed odmarszem hetmana. Pastwa r�nowiercze, p�ksiycem od p�nocy, poudnia i wschodu opasujce Rzeczpospolit, uprawiay wielk propagand, gray na rozjtrzonych uczuciach religijnych. Pok�j ze Szwecj stan, lecz mimo to Zygmunt III przyjacielem Habsburg�w by nie przesta. Zaraz po wojnie pruskiej niekt�re oddziay polskie za wiedz swego kr�la poszy do Niemiec wspiera stron katolick; Naleao nadal przyczynia Rzeczypospolitej trudnoci, a najlepiej pcha do wojny wewntrznej, wicej jej siy.

W marcu 1630 roku Zaporocy zamordowali lojalnego wobec Polski dow�dc rejestrowych, Hryka Sawicza z przydomkiem Czarny. Zaczo si nowe powstanie, na czele kt�rego stan Taras Fedorowicz. Wojska koronne poniosy poraki, straciy Korsu. Mieszkacy miasta opowiedzieli si przy Kozakach. Koniecpolski ruszy z Baru na czele korpusu g�wnego, przeprawi si przez Dniepr i 17 maja uderzy na obwarowany ob�z pod Perejasawiem.

W�dz, kt�ry potrafi sobie radzi z Gustawem Adolfem, z Zaporocami nie przegra, ale te nie zdoa ich pokona. Pawe Piasecki zapewnia, e pod Perejasawiem - nie liczc ju szeregowego onierza - polego do trzechset„szlachetnego rycerstwa [...]

255

a rzadko kt�ry koni co lepszych nie straci". Walki zakoczyy si ukadem. Obie strony zachoway twarz - palce problemy paliy nadal. Hetman przesta si domaga wydania Tarasa, podni�s rejestr do omiu tysicy. Zaporocy ponownie przysigli sucha kr�la, y w zgodzie z rejestrowymi, na Morze Czarne „z Dniepru nie chodzi i cesarza tureckiego nie najeda", a nawet popali czajki...

Gboko si omyli, kto przypisze kompromis agodnoci, wielkodusznoci hetmana. To Stefan Chmielecki - syn ubogiego dzierawcy, czowiek, kt�ry z chudopacholskiej mizerii wspi si na szczebel regimentarza i wojewody kijowskiego - to on umia y z Kozakami i ludem, by ogldny i wyrozumiay. Koniecpolskiego cechowaa srogo. Waciciel ogromnych latyfundi�w w Bracawszczynie, a rdzenny Polak z pochodzenia, potrafi uspokoi plebs bezwzgldnie, take stryczkiem, toporem i palem. Wysoki, brodaty, okazaej postaci rycerskiej, silny tak, e z duej odlegoci przebija strza pancerz, jka si - szlachta ukua wic powiedzonko: „Pan Stanisaw wprz�d uderzy, ni wym�wi." Nie wprz�d jednak ni pomyli... Grony onierz i twardy dziedzic nigdy w sprawach polityki i wojny niczego nie uczyni bez gruntownej rozwagi. Atakowa ob�z kozacki i wysnuwa wida wnioski z wasnych dowiadcze, a wyrazem tego by w por zawarty kompromis. W osiemnacie lat p�niej Mikoaj Potocki i Jeremi Winiowiecki, klasowi towarzysze Koniecpolskiego, tacy sami jak on obszarnicy, dziaajc w tych samych korsusko-perejasawskich stronach rozumem nie zawiecili.

Bohdan Chmielnicki, kt�ry trafi do niewoli tureckiej jednoczenie z Koniecpolskim, cierpia w niej dwa lata i ju od dawna znajdowa si na wolnoci.

Przed chwil bya mowa o sposobach zaatwienia sprawy Ukrainy. Teoretycznie rzecz biorc istnia jeszcze jeden: zgnie Sicz przemoc, wypali Kozaczyzn czerwonym elazem. Perejasawskie dowiadczenia Koniecpolskiego pouczaj, czy atwo byo kroczy po tej drodze. Raz jeszcze trzeba przypomnie, e Rosja odniosa na niej sukcesy dopiero w stuleciu XVIII.

We wrzeniu 1631 roku „starszy" Kozak�w rejestrowych, Iwan Kuaha Petraycki, zawiadomi przebywajcego w Barze hetmana o przyjedzie do Kaniowa dw�ch „Niemc�w", odesa te w nie rozpiecztowanym stanie przywiezione przez nich listy. Tajemniczy Germanowie okazali si Francuzami i agentami Gustawa Adolfa. Podr� do Kaniowa odbyli drog dziwnie okrn, przez Siedmiogr�d, Stambu i Moskw. Nad Bosforem opiekowa si nimi znany nam ju Holender, Korneliusz Haga. Kazimierz Chodynicki tak streci pogldy polityczne niestrudzonych wdrowc�w: „g�wnym sprawc wszystkiego za w Europie jest kr�l polski,

256

kt�ry ulega jezuitom i wystpuje jako sprzymierzeniec Austrii". Gustaw Adolf chcia za porednictwem tych emisariuszy wej w styczno z Kozakami. Obiecywa im opiek nad prawosawiem oraz podwyszenie odu, jeeli zostanie w niedalekiej przyszoci ukoronowany na Wawelu. da poparcia w tej wanie sprawie i wysania wojska cesarzowi.

Koniecpolski uzna w gbi ducha, e najlepiej by byo obu agent�w kozackim obyczajem „podbrodzi", to znaczy zakoczy afer w Dnieprze. Z myli tej zwierzy si jednak tylko kanclerzowi. Petrayckiemu poradzi odesa zatrzymanych do Warszawy i tak te si stao. Kanclerz przekaza ich z kolei Oxenstiernie, nie omieszkawszy poali si na knowania.

Francuzi przywieli r�wnie z Moskwy skierowane do duchowiestwa prawosawnego ordzia cara i patriarchy ze Stambuu, Lukarisa. Archimandryta awry Peczerskiej, Piotr Mohia, zatrzyma oba pisma, unieszkodliwi je. Oddawcy powiedzia: „Wart jeste pala za te listy."

Byo jeszcze z kim gada i politykowa na Ukrainie w Roku Paskim 1631. Ale nie na warunkach przemiany jej w jeden wielki folwark paszczyniany.

Gustaw Adolf zamyla wic o koronie polskiej. Pora ju byo zastanawia si nad jej losem. Zygmunt III ukoczy szedziesity pity rok ycia.

Para kr�lewska zawsze staraa si dawa poddanym przykad pobonoci, w procesjach Boego Ciaa uczestniczya bez wzgldu na pogod. Take i tym razem otya kr�lowa Konstancja, nie zwaajc na ciki upa, z odkryt gow kroczya u boku maonka ulicami Warszawy. ,,Dostaa zapalenia", lekarze zastosowali zimne kpiele, ale gorczka si wzmagaa. 10 lipca Urszula Gienger codziennym obyczajem zajrzawszy rano do sypialni pani ujrzaa j martw.

Zesza ze wiata g�wna, obok samego kr�la, podpora polityki austriackiej u nas. Zbiegiem okolicznoci wkr�tce potem - i r�wnie podczas snu - opuci ten pad� najwaniejszy owej polityki przeciwnik, Jerzy Zbaraski. Ksi czeka zreszt na zgon Zygmunta, od kt�rego by modszy, bo zamyla o koronie dla siebie. Brat Jerzego, Krzysztof, ucze Galileusza i pose do Stambuu, ju nie y. Wielki r�d wygas, woci jego wzili Winiowieccy. ycie trwao, rozpoczte jego dziea i procesy zahamowania nie doznay.

Sprawy pastwa zaatwiane byy teraz domowym trybem. Kr�l nie oczekiwa, e przeyje modsz od siebie o lat przeszo dwadziecia maonk. Od dawna przygotowany testament czyni z niej g�wn spadkobierczyni. Uderzony znienacka, a zawsze zamknity w sobie, Zygmunt odosobni si prawie cakiem, odgrodzi od ludzi.

257

Najwaniejsze dokumenty stanu docieray do niemal wycznie za porednictwem Urszuli Gienger. Oczekujcym dostojnikom przynoszono z komnat monarszych ju podpisane pergaminy.

Powszechne w kraju wsp�czucie dla wadcy sprawiao, e przymykano oczy na to wszystko. Animozje wyranie saby, urazy jakby szy w niepami. Wkr�tce kr�l pojedna si mia z samym Krzysztofem Radziwiem, opozycjonist i przyw�dc heretyk�w.

W tym te czasie Stanisaw Koniecpolski otrzyma nareszcie buaw wielk koronn, kt�ra od czasu mierci �kiewskiego nie naleaa do nikogo. Nieszczcie jakby rozlunio hamulce, skonio do postanowie od dawna potrzebnych.

Nikt nie wtpi, e w niedalekiej przyszoci pole pod Wol zaroi si znowu. Zygmunt III gas�. Zdawa sobie z tego spraw, skoro si zgodzi na odpychane dotychczas ze wstrtem porady lekarskie. Zaczto radykalnie zwalcza gnbic pana podagr. Polegao to na przypiekaniu schorzaych czci ciaa rozpalonym elazem.

Rozwaano kwesti uporzdkowania elekcji. W padzierniku 1630 roku kanclerz Jakub Zadzik przypomnia sejmowi... zmarnowany przed czterdziestu przeszo laty projekt Jana Zamoyskiego. Znowu sycha byo o zapewnieniu nastpstwa tronu kr�lewiczom lub ludziom „krwie i jzyka sowiaskiego", o gosowaniu wikszoci. Szlachta zareagowaa na te wnioski bardzo rozmaicie, lecz tylko na Rusi sysze si day ch�ralne protesty. Maopolska i Wielkopolska zachoway si raczej spokojnie. M�wio si o wyonieniu specjalnej komisji sejmowej, o odoeniu sprawy na p�niej.

Ostatni za Zygmunta III sejm dostarczy widowiska, kt�re wiele wyjania. Obrady zaczy si 1 kwietnia 1632 roku. Schorowanego pana wniesiono do izby w lektyce, usadzono na tronie. Sala tona w czerni. Wszyscy senatorowie i posowie przywdziali aob po kr�lowej Konstancji. Zaledwie marszaek zdy odczyta przedoenie dotyczce zaopatrzenia potomstwa monarszego, gdy zgodny gos stan�w j prosi Zygmunta, aby zawezwa raczy swoje dzieci. W kolejnoci starszestwa weszli i zasiedli u podn�y tronu: Jan Kazimierz, Jan Olbracht, Karol Ferdynand, Aleksander Karol i trzynastoletnia Anna Katarzyna Konstancja.

Uroczyste milczenie izby przerwa saby gos kr�la:

Oto s dzieci zrodzone na ziemi polskiej, oto potomstwo razem moje i wasze, nie ma ono ju matki, a wkr�tce i ojca postrada. Poruczam je Rzeczypospolicie caej, kiedy mnie nie stanie, niech troskliwo wasza czuwa nad nimi, niech hojno wspiera!

258

Wniosek dotyczcy rozdania wysokich dygnitarstw i wielkich domen pastwowych przyjto jednomylnie.

Scena na zamku warszawskim, jej patriarchalna, religijna niemal atmosfera oznaczaa dokonany fakt historyczny. Dynastia Waz�w umocnia si na tronie polskim. W peni odziedziczya po Jagiellonach wielkie dobrodziejstwo: przywizania poddanych do monarchii, do jej formy oraz idei. Byo jasne, e bero wemie po ojcu syn. W tych warunkach zabrako podniety do uregulowania przyszych elekcji ustaw. Jan Zamoyski chcia ku elazo, dop�ki gorce od ognia bitwy pod Byczyn.

W izbie sejmowej pojawio si potomstwo zmarej niedawno Konstancji. Zabrako najstarszego z Zygmuntowicz�w, zrodzonego z Anny, Wadysawa. Bo te nie byo go w Warszawie. Bawi w okolicach Poska na owach. Pierworodny przyczynia dogasajcemu ojcu wielu trosk. Szalona rozrzutno trzydziestosiedmioletniego ju czowieka osigna ten stopie, e w roku poprzednim pewni ludzie poszli do kr�la ze skarg. Zygmunt III wysucha ich i kaza niezwocznie... opiecztowa sawny paac Adama Kazanowskiego przy Krakowskim Przedmieciu.

Wadysaw otrzymywa rocznie od rodzica czterdzieci tysicy floren�w, opr�cz tego oficjalnie, za zgod stan�w, czerpa dochody z ksistwa siewierskiego i omiu starostw, a mimo to „w ustawicznym by niedostatku". Nie aowa sobie, o przyzwoit gospodark w swych apanaach nie dba - przede wszystkim za nie umia niczego odm�wi ulubiecom i pozwala si po prostu okrada.

Dziao si to w pastwie, kt�remu stale brakowao grosza na od dla zacinych, wskutek czego marnoway si takie wiktorie, jak Kircholm, a konfederacje nie zapaconego onierstwa pustoszyy i anarchizoway kraj. Dla peni obrazu warto wic dopuci si niedyskrecji i nieco zawczasu zajrze do testamentu Zygmunta III, sporzdzonego w roku 1624. Dokument �w wymienia precjoza, kt�re przyzwyczailimy si oglda oczyma wyobrani przede wszystkim w skarbach maharad�w. M�wi wic o szesnastu szczerozotych, na hebanowych podstawach osadzonych posgach witych (dodajc, e, by moe, znajd si jeszcze inne, na razie nie ukoczone), o srebrnych otarzach. O tarczach zotych, sadzonych diamentami, o bardzo znacznej liczbie takimi kamieniami, rubinami i perami, ozdobionych acuch�w. Oto niekt�re przykady:

acuch zapisany nam przez Najjaniejsz Kr�low Ann, ciotk nasz, z diamentami w r�e[...] potr�jny acuch z diament�w, w nim cztery znacznej wielkoci[...] potr�jny acuch pierwszemu podobny, w kadym ogniwie cztery rubiny majcy[...]

259

trzydzieci dwa sznurk�w diament�w, w kadym po dziewitnacie diament�w[...] acuch z wielkich pere uriaskich w liczbie stu pidziesiciu[...] acuch diamentowy w podugowate wizania, w kadym wizaniu, opr�cz pomniejszych diament�w, wprawione s trzy wielkie, tr�jgraniaste[...] podobny acuch z rubin�w[...] zoty acuch z diamentami, rubinami i perami, u kt�rego wisi noszenie zwizane w litery S.A., na wierzchu korona, u spodu za ogromna pera...

Dosy o acuchach. Pomimy szpady inkrustowane zotem i klejnotami, drogocenne sprzty, obicia, piercienie, ozdoby kapeluszy i tak dalej. Dodajmy, e na same tylko „pobone legata" przeznaczy testator pidziesit tysicy floren�w brzczc got�wk, nie liczc ju takich dar�w, jak zotem i perami szyte ornaty.

Zastanawiajc si nad bogactwami, jakie z testamentu tego widzimy, i posiadali kr�lowie polscy - pisze Julian Ursyn Niemcewicz - naturalnie wypada zapytanie, gdzie si to wszystko podziao?... Niech odpowiedz najezdnicy.

A kto odpowie za rozgrodzenie granic Rzeczypospolitej przed najezdnikami?

Nie warto udawa niewinitka. O losie ,,jednorog�w", posoch�w i koron moskiewskich ju si w tej ksice wzmiankowao. Musia by owych koron na Kremlu zas�b znaczny, skoro jeszcze jedn zapisa Zygmunt Wadysawowi, w innej za sam spocz na katafalku.

Na piln uwag zasuguje nastpujcy zapis kr�la:

Sum take pidziesiciu floren�w, w kt�rej zastawione byy niekt�re klejnoty koronne u elektora brandenburskiego, a to na prowadzenie wojny inflanckiej, nam potem przez tego elektora darowan, temu kr�lewicowi dajemy.

Przynajmniej to mona byo da pastwu, a nie synowi na wasno prywatn.

C� za styl szafowania pienidzem! Sejmy skpi na wojsko i hojn rk darz dynasti. Magnaci rw dobra publiczne kady w swoj stron, niekiedy jednak - lecz zawsze dobrowolnie - z wasnych szkatu o krocie na cele pastwowe. Jedno pewne: fatalny przykad pierwszestwa interesu prywatnego szed od g�ry. Antoni Maria Graziani twierdzi, e ze wszystkich narod�w wiata Polacy najbardziej kr�l�w swoich naladowa przywykli.

Wracajmy jednak do opiecztowanego paacu przy Krakowskim Przedmieciu. Waciciel jego, Adam Kazanowski, lepiej ni ktokolwiek z licznych zreszt pochlebc�w wkrad si w aski kr�lewicza i korzysta z nich bez skrupu�w. Zagarnia dochody Wadysawa, wyprasza cenne podarki,

260

w kocu zacz potajemnie przenosi z zamku do swego domu precjoza, nawet dziea sztuki. Zawiadomiony o decyzji monarszej powr�ci z Kr�lewca do Warszawy, gorczkowo poszukiwa protekcji, gi si przed ludmi, „kt�rzy potem za szczliwych si mieli, kiedy od odwiernych jego postrzeonymi byli".

Los wybawi Kazanowskiego z opresji. 23 kwietnia 1632 roku Zygmunt III zasab w Opaczu, dokd si by wybra, aby wypr�bowa siy. Chcia si przekona, czy zdoa odprowadzi do Krakowa zwoki ony, dotychczas spoczywajce w Warszawie. Najwczeniejsze objawy miertelnej saboci dostrzeg na obliczu kr�la nuncjusz papieski.

Nie przyczyniajca zbytnich cierpie agonia trwaa przez tydzie. Parali unieruchomi lew poow ciaa, znieksztaci twarz, pozbawi niemal Zygmunta mowy. Z ust Urszuli Gienger dowiedzieli si zebrani wok� oa dygnitarze o ostatnich nominacjach, wysuchawszy ponadto poucze ochmistrzyni na temat wywiadczonych przez konajcego dobrodziejstw i obowizku wdzicznoci. Na zapytanie kanclerza, czy taka jest istotnie jego wola co do awans�w, kr�l odpowiedzia przytwierdzajcym skinieniem doni i niewyranym szeptem: „Tak... daj..." Tego wieczoru 25 kwietnia zdoa pobogosawi Wadysawa i woy mu na gow koron szwedzk.

Ostatnie namaszczenie najpoboniejszy z panujcych ju przyj, wszystkie obrzdy religijne byy dopenione. Kiedy 28 kwietnia obaj kanclerze, Jakub Zadzik i Albrecht Radziwi, weszli do komnaty, aby po raz ostatni - na czele caego dworu a do najlichszego pachoka - ucaowa do pana, ujrzeli przy ou kilkunastu jezuit�w, krzyczcych konajcemu „w obie uszy, aby za grzechy aowa".

W tej scenie jest caa kontrreformacja. Bezwzgldna, brutalna i patetyczna.

Zygmunt III umar 30 kwietnia 1632 roku nad ranem.

We wczesnej modoci przyj ster pastwa, kt�re w przecigu poprzednich czternastu lat uporao si z kryzysami trzech bezkr�lewi, wygrao trzy kampanie moskiewskie i jedn austriack, byo cakowicie zdolne do reform i dziaania, w dziedzinie swobody myli wyprzedzao inne kraje kontynentu. W czterdziestym pitym roku panowania odumar Rzeczpospolit tknit bezwadem, rozprzgajc si wewntrznie, fizycznie wyczerpan, mocno ujt w kleszcze dyktatury sumie.

Widok zej roboty, partackiego wykonawstwa, demoralizuje ludzi szybko, gruntownie i trwale. Jedni ze szlachty pochwalali wojn moskiewsk, inni oburzali si na ni: Nie mogo by takich, co by nie zakipieli na wie o tym, e pod Smolesk posza kawaleria i piechota,

261

artyleria za pozostaa w Warszawie, w Tykocinie i w Wilnie. Ludzie kipi przez czas kr�tki, obojtniej na dobre. Przywykaj do pracy na niby.

Cae dugie panowanie Zygmunta III byo jednym wielkim przykadem zej roboty. Wadza usiowaa pyn pod prd najbardziej nawet susznych da og�u, a w dodatku wykonywaa to byle jak, nieudolnie i niedbale. Ani jedno z olbrzymich jej przedsiwzi nie przynioso rezultat�w na miar poniesionych koszt�w. Zdobyto Smolesk i Siewierszczyzn, lecz zaraz potem wasny onierz przez lat par pustoszy kraj, wycisn z niego miliony kontrybucji. Przecitny obywatel musia si wic w praktyce uwaa za t stron, kt�ra wojn przegraa.

A jednoczenie - adne chyba z dotychczasowych panowa nie ogldao takiego pasma oszaamiajcych tryumf�w doranych. Jako jeniec wojenny przebywa w Rzeczypospolitej arcyksi austriacki, brat rodzony cesarza niemieckiego. Ten sam los spotka p�niej obalonego cara Moskwy oraz ojca jej nowego wadcy. onierz polski i litewski okupowa Kreml, osadza hospodar�w w Jassach i Bukareszcie, wygra pod Byczyn, Kircholmem, Kuszynem, Chocimiem, Trzcian, odni�s mn�stwo zwycistw pomniejszych, take i na morzu, zdoby dziesitki twierdz. To daje miar zmarnowanego wysiku Obojga Narod�w. Wielkie czyny, kt�re Mikoaj Machiavelli zaleca wadcom, musz by osigniciami przynoszcymi korzy rzeczywist, widoczn i trwa. Nie mog przypomina fajerwerk�w.

Obok katafalku Zygmunta III leaa na stoliku korona szwedzka. Moskiewska zdobia gow zmarego. Imponujcemu widowisku zupenie nie odpowiadaa rzeczywisto dziejowa. Gubernator szwedzki zarzdza duymi poaciami Pomorza polskiego, wielu obywateli Rzeczypospolitej przywyko oglda si w stron Kremla, opiekuna wiary prawosawnej.

W przecigu czterdziestu piciu minionych lat Rzeczpospolita dostarczya swemu rzdowi wielkich rodk�w, kt�re mogy posuy do prawdziwego wzmocnienia wiza i cian wsp�lnego zamieszkaego przecie i zagospodarowanego domu. Taki sens wynika z tasiemca dopiero co przytoczonych nazw miejscowoci i czyn�w, oznaczajcych due zwycistwa orne. Marnotrawstwo jest grzechem miertelnym, bo tak zwany dorobek dziejowy to po prostu suma skutecznych wysik�w. Nie spos�b sumowa tego, co poszo w pr�ni.

Podczas dugiego panowania Zygmunta III dzieje nasze przekroczyy punkt zwrotny. Od roku 1606 zaczy wyranie stacza si w d�.

262

BABIE LATO RZECZYPOSPOLITEJ

„Szczliwo nasza wszystka w tym jest,

abymy w granicach naszych cali zostawali,

a zdrowie kadego czowieka i swoje jest najmilsze."

Stanisaw ubieski, biskup pocki, 1634 r.

Czwarta z kolei wolna elekcja miaa przebieg nieoczekiwany. Gosowanie trwao p� godziny. Pierworodny zmarego Zygmunta obrany zosta jednomylnie. Nie przeszkodzio, e nie mona ju wtedy byo nazwa Wadysawa kr�lewiczem, gdy natychmiast po zgonie ojca przybra on tytu dziedzicznego kr�la Szwecji. Nie stan na zawadzie ryzykowny nietakt kandydata, kt�ry omieli si zawczasu przyjecha do Warszawy i z poblia asystowa obradom. Magnaci niepotrzebnie przyprowadzili siy wiksze od wszystkiego, co dotychczas widywano pod Wol. Powszechna podczas bezkr�lewia trwoga przed zamieszkami wewntrznymi okazaa si zbyteczna.

Wyszo na jaw, e g�wne, lecz nie spisane, niestety, prawo Rzeczypospolitej zgodne jest z zasad monarchii dziedzicznej. Zygmunt III sprzyja bardziej dzieciom z drugiego swego maestwa, Konstancja zdecydowanie forytowaa Jana Kazimierza. Szlachta jednomylnie oddala wadz pierworodnemu.

„Szczytem jego marze byo odzyska utracon koron szwedzk, a tron polski odstpi jednemu ze swych braci" - napisa o Wadysawie IV Wadysaw Czapliski. Studia tego historyka to maj do siebie, e kto ich nie zna, ten mao wie o naszym stuleciu XVII.

Zapatrywania tradycyjne darzyy yw sympati kr�la, kt�ry panowa na obszarze dziewiciuset tysicy kilometr�w kwadratowych, zmar za dosownie w chwili zachodu soca szczliwoci kraju. Badania profesora z Wrocawia zretuszoway tu i �wdzie wizerunek Wadysawa. Wydobyy na przykad z ukrycia jego wyznanie, zoone cesarzowi wczenie, bo w maju 1632 roku. W instrukcji dla wysannika powiedziane byo wyranie, e kr�lewicz polski „od pierwszej modoci obrzydzi sobie Polsk i marzy o Niemczech". Polityk, czowiek dojrzay, zbliajcy si do czterdziestki, moe w chwili zdenerwowania sowa takie na wiatr rzuca, pisa byle czego nie bdzie.

263

W sze miesicy p�niej - 8 listopada 1632 roku - autor owego wyznania zosta monarch niezbyt przez si umiowanego kraju. Kandydatur jego zgodnie popary gosy wszystkich trzech czon�w Rzeczypospolitej, wysuchano jednak tylko dw�ch - opinii Polski i Litwy. Ukrain wypchnito z koa obrad, do kt�rego dosta si chciaa dobrowolnie, bez niczyjego przymusu.

Na sejm konwokacyjny przybyo poselstwo Wojska Zaporoskiego. Kozacy owiadczyli, e bdc ludmi rycerskimi i czonkami Rzeczypospolitej pragn uczestniczy w wyborze jej wadcy, a kreski swoje oddaj kr�lewiczowi Wadysawowi. Otrzymali odpowied literack niemal. Owszem - powiedziano im - jestecie czonkami wsp�lnego organizmu, podobnie jak s nimi paznokcie, kt�re si od czasu do czasu przycina. Konwokacja i elekcja to sprawy szlacheckie. Posp�lstwo ma siedzie cicho, sucha i nie mdrkowa.

Starszym kozackim by wtedy nadal Iwan Kuaha Petraycki, ten sam, co niedawno zoy pikne dowody lojalnoci, oddajc agent�w szwedzkich kanclerzowi, przywiezione za przez nich pisma hetmanowi. A najmoniejszy, najbogatszy pod�wczas pan w Rzeczypospolitej to waciwie rodak atamana, ksi Wadysaw Dominik Zasawski, kt�ry odziedziczy po wygasych pobratymcach Ostrogskich ich ogromn ordynacj. Jego votum znaczyo jednak, niestety, w koncercie politycznym dokadnie to samo co gos Koniecpolskiego. Byo ckie, a nie ukraiskie.

Latem tego 1632 roku Ru i prawosawie przeyy u nas gorzk chwil. Zmieni wyznanie, przystpi do katolicyzmu dwudziestoletni Jeremi Micha ksi Winiowiecki (Wiszniowiecki - pisa w pamitniku jego dworzanin), ostatni ju z trwajcych dotychczas przy cerkwi pan�w naprawd wielkich. Jedyny, kt�ry wola mieszka na Zadnieprzu ni w Koronie, a stylem ycia i zamiowaniami pasowa do Kozak�w raczej ni do wertujcych ksigi aciskie statyst�w i orator�w nadwilaskich. Nie wyrzekli si bahoczestja Czetwertyscy ani Kisielowie, dochowao mu wiernoci wiele innej szlachty, ale c� oni wszyscy znaczyli przy Winiowieckich czy Zasawskich! Kady z tych dw�ch rod�w przewysza potg materialn samych Radziwi�w - zar�wno biraskich, jak niewieskich.

Metropolita Izajasz Kopiski usiowa powstrzyma ksicia Jeremiego, zaklina go na pami zmarych rodzicieli:

...plcze i lamentuje Cerkiew Boa, matka nasza, e Wasza Ksica Mo gardzi ni raczysz [...] - pisa. - M�wi, e wiara grecka jest chopsk wiar: jeli tak jest, tedy chopskiej wiary byli i cesarze greccy, i wielcy monarchowie, i apostoowie...

264

Uywa czasu przeszego. Nie m�g zaprzeczy, e w granicach Rzeczypospolitej prawosawie stawao si naprawd „chopsk wiar".

Nie byoby gadania o paznokciach, gdyby o prawa Ukrainy upomnia si w sejmie Winiowiecki albo Zasawski. Szanowano odrbno Litwy, w kt�rej imieniu przemawia Radziwi. Lecz niechby go tylko spr�bowa zastpi w tej mierze jaki... Mickiewicz.

Wadysaw Tomkiewicz, biograf Jeremiego, stwierdza, e od chwili zmiany wyznania ksi zawsze pilnie akcentowa sw polsko i iacisko, kancelaria za jego pisywaa nie inaczej ni po polsku. Nawet wtedy, kiedy adresatem by klasztor prawosawny. A dokumenty kr�la, jeli szy do wschodniej poaci pastwa, po dawnemu uyway mowy ruskiej. Nikt nie przymusza kresowych kr�lewit. Brakowao nawet siy, kt�ra by ich do czegokolwiek przymusi moga.

Ordynarn zoliwoci skwitowa danie, zgodne z najistotniejszym dobrem federacji pastwowej! Biadania nad gupot sejmu wiadczyyby jednak o zamiowaniu do atwiutkich system�w mylenia.

W lutym 1615 roku modociany Ludwik XIII zwoa do Parya Stany Generalne. Przedstawicielom narodu niezbyt byo wygodnie w obszernej sali Palais-Bourbon, bo najlepsze miejsca zaj dwutysiczny tum dworzan. Zgodnie z zasadami ustroju Francji, pierwszy zabra gos reprezentant duchowiestwa. By� nim Armand du Plessis de Richelieu, biskup Lucon. Zanim zacz m�wi, uczci majestat ukonem, z lekka przypominajcym przyklkanie. Przyw�dca szlachty, baron de Sancy, czyni tego nie potrzebowa. askawym skinieniem doni kr�l zawczasu zapobieg jego fatydze. Za to stary burmistrz Parya, Robert Miron, musia uklkn na oba kolana. Przez bite trzy godziny, wr�d nieznonej wrzawy dworak�w na klczkach czyta skargi... w teorii ludu, a w praktyce elity mieszczastwa. Nazajutrz monarcha zabroni delegatom stanu trzeciego wszelkich zgromadze osobnych. I taka forma demokracji uznana jednak zostaa za szkodliw dla pastwa. Nastpne zebranie Stan�w Generalnych zwoano w sto siedemdziesit cztery lata p�niej, w przededniu Wielkiej Rewolucji.

Tam klczcy pokornie, lecz nadaremnie, stary, zamony i wiaty burmistrz Parya, tutaj pogardliwie odesani z kwitkiem waleczni i rzutcy Zaporocy. Pomiatanie plebsem stanowio pod�wczas regu na caym naszym kontynencie. Ale sprawy tej poaci Wschodu, kt�r obejmoway granice Rzeczypospolitej, byy nieskoczenie bardziej skomplikowane od zachodnich, o czym a nazbyt atwo raczymy zapomina. Problematyka socjalna nie wystpowaa u nas w postaci czystej. Splatay si z ni kwestie r�nych wiar, kultur i jzyk�w,

265

tradycji historycznych, dotyczcych okrelonych terytori�w... to wszystko, sowem, co wchodzi w skad pojcia narodu, tworzy patriotyzmy odrbne.

Wynik podsumowania wydaje si niewtpliwy: w �wczesnym stadium rozwoju dziejowego Europy wielkim dla nas nieszczciem byo spolszczenie si magnat�w ukraiskich. Zabrako tych, co zdolni by byli skutecznie zada przebudowy pastwa na Rzeczpospolit Trojga Narod�w. Wielcy panowie zostali skazani na wierno wobec niej. Nie mogliby si podda carowi ani sutanowi, bo w Moskwie i Stambule nie czekay ich swobody r�wne polsko-litewskim.

Fiasko poselstwa kozackiego wywoao wzburzenie na Ukrainie. Utono ono w niepamici, bo wsp�czesno miaa jeszcze wiksze zmartwienia, a potomno bardziej fascynujce widowisko.

Podczas bezkr�lewia uderzyy na wschodni granic wojska moskiewskie. Car Micha pragn wyzyska sposobn chwil i zerwa rozejm. W bardzo kr�tkim czasie zdobyte zostay liczne grody. 14 listopada Micha Szein j szturmowa te same mury, kt�rych przed dwudziestu laty zajadle broni. Rozpoczo si oblenie Smoleska. W lipcu 1633 roku pad Poock, a opr�cz niego Wieli, Uwiat i Ozierzyszcze. Siy Rzeczypospolitej skupiay si gruntownie, lecz wolno, uraeni Kozacy niezbyt si kwapili do wojaczki, strony tatarskiej te naleao pilnowa. Cikie zadanie spado na barki hetmana litewskiego, Krzysztofa Radziwia, kt�ry mu cakowicie sprosta. Dwukrotnie przerwa piercie oblniczy i wspar posikami sab, lecz z nadzwyczajnym mstwem bronic si zaog Smoleska. Szein wysadzi minami jedn z wie i dugi odcinek muru, ze swych dwustu dzia dotkliwie nka twierdz, ale wzi jej nie m�g.

4 wrzenia 1633 roku nadcign z odsiecz sam kr�l. Przyszo z nim dwadziecia tysicy wojska i drugie tyle nieodzownych w kadym wschodnim dziaaniu Zaporoc�w. Wadysaw nie marnowa czasu i do sp�ki z Krzysztofem Radziwiem popisa si talentem dow�dcy. Wystarczyo jednego miesica do radykalnej zmiany pooenia. cinite ze wszystkich stron wojska Szeina znalazy si w obleniu, ju w listopadzie car Micha zacz marzy o przywr�ceniu pokoju. Latem Tatarzy spustoszyli poudniowe poacie jego pastwa, przednie strae ordyskie pokazay si o dziesi mil od Moskwy. onierze pochodzcy z najechanych stron po prostu opuszczali ob�z Szeina, a bezsilny samodzierca musia na to odpowiedzie amnesti dla dezerter�w. Kasa bya pusta, podatki wpyway tak opieszale, jakby rzecz si dziaa w Polsce lub na Litwie. Pod Smoleskiem wodzowie moskiewscy nie mogli doj ze sob do adu, spierali si i k�cili, przeciwnik za dziaa energicznie.

266

Adam Kersten zalicza ow kampani smolesk do najlepiej przeprowadzonych naszych przedsiwzi wojennych. Zwraca uwag na doskonae przygotowanie materiaowe wyprawy oraz na jeszcze jedn okoliczno, kt�r szczeg�lnie atwo przelepi ze wzgldu na geograficzne pooenie teatru operacji. W owych czasach Zach�d z reguy g�rowa nad Rzeczpospolit pod wzgldem technicznym, ona za przewaaa w tej mierze nad Wschodem. Czynna pod Smoleskiem artyleria Szeina wywodzia si z Anglii. Kronikarze twierdz, e najciszych modzierzy dostarczyy mu ludwisarnie amsterdamskie. Najemny onierz pieszy i konny gada rozmaitymi jzykami Europy i reprezentowa militarne umiejtnoci kraj�w dobrze rozwinitych. Wojska Rzeczypospolitej musiay nad g�rnym Dnieprem sprosta potdze moskiewskiej, wspartej przez technik Zachodu.

Pastwo polsko-litewskie nie liczyo si zbyt powanie jako sia zaczepna. Przycinite przez okolicznoci nieraz zdobywao si na zdumiewajce dokonania obronne. Pacyfizm rzdzcej w tym pastwie szlachty wyjania chyba zagadkowe zjawisko.

25 lutego 1634 roku Micha Szein zoy bro, uderzy czoem przed siedzcym na koniu Wadysawem IV. Z wysokoci sioda spoglda kr�l na rozesane po ziemi sztandary, na setk przeszo dzia i modzierzy, nieprzeliczony sprzt wojenny. „Obrany car moskiewski" doczeka si wielkiego tryumfu, ale o wstpieniu na Kreml ju nie marzy. Wola porozumie si z pokonanym wrogiem i w jego towarzystwie ruszy po koron umiowanej Szwecji. Upaja si tymi mylami w samotnoci. Sowa, uyte za motto do niniejszego rozdziau, napisa biskup ubieski w dwa tygodnie po kapitulacji Szeina, 11 marca 1634 roku. Rzeczpospolita pragna odzyska straty Wielkiego Ksistwa Litewskiego i cel ten osigna. adne dalsze podboje jej nie nciy. Dynastyczne rojenia Wadysawa byy szlachcie obojtne, nawet niemie. W paktach konwentach zadaa wszak zrzeczenia si roszcze do tronu szwedzkiego. A Moskwa? Ta w cichoci ducha wzruszaa ramionami na propozycje, aczkolwiek tajni wysannicy kr�lewscy obiecywali jej zwrot wszystkich zdobyczy Gustawa Adolfa, wic dostp do Batyku!

Obie strony zdecydowanie chciay ju nie rozejmu, lecz pokoju wieczystego, kt�ry rzeczywicie zawarto 14 czerwca 1634 roku na uroczysku nad rzek Polan�wk. Przed wierwieczem w tym samym miejscu dokonano wymiany jec�w wojennych. I tym razem ukad przewidywa ich uwolnienie, ale wykonanie tego wanie warunku napotkao nieprzezwycione przeszkody. Nie pomogy starania i dania, daremnie przedkadano dugie spisy,

267

sporzdzone na podstawie mozolnych wywiad�w, nie odniosy skutku rozkazy samego cara, uparcie sabotowane na niszych szczeblach wadzy. Moskwa nie chciaa si pozbywa mczyzn w sile wieku, dobrych onierzy, fachowc�w-rzemielnik�w, obznajmionych z ork i siejb chop�w... Zatrzymaa r�wnie - wbrew ukadowi - pobranych na Litwie do niewoli wasnych bojar�w, stronnik�w Wadysawa, ale mimo wszystko bya to ju cakiem inna sprawa.

Pok�j polanowski oddawa Rzeczypospolitej po wieczne czasy Smolesk, Siewierszczyzn i Czernihowszczyzn. Z t chwil obszarowi pastwa mao ju brakowao do liczby miliona kilometr�w kwadratowych. Wadysaw Godziszewski, kt�ry powici tym sprawom i czasom specjaln ksik, doszed do wniosku, e z punktu widzenia Kremla ustpstwa czy zdobycze terytorialne mniej znaczyy. Najwaniejsze byo zrzeczenie si tytuu carskiego przez Wadysawa. Jeden z punkt�w zaprzysionego pokoju da tego wyranie. Dokument elekcji, spisany ongi pod murami Moskwy przez bojar�w i Stanisawa �kiewskiego, mia by teraz zwr�cony.

W marcu 1635 roku przybyo do Warszawy „wielkie poselstwo" gubernatora suzdalskiego, kniazia Grzegorza Michajowicza Lwowa. W nie lada zakopotanie popadli urzdujcy w stolicy senatorowie, kiedy wyszo na jaw, e bezcennego pergaminu nie spos�b odszuka. Zygmunt III - jak si ju wspomniao - wrczone sobie przez �kiewskiego ,,dyploma ze wzgard odrzuci" - i od tej pory wszelki lad po dokumencie przepad. Kanclerz poufnie powiedzia ambasadorom o tym, a

Lw�w, jak piorunem uderzony, zdrtwia i zblednia, i potem gboko westchnwszy rzeki: „Panie biskupie, ja tobie jako anioowi Boemu wierzyem, a ty zega (i ten jest termin polityki moskiewskiej), krzywo przysig i z drugimi komisarzami, i mielicie odda pomieniony skrypt."

Pojecha do cara specjalny goniec i ostatecznie - 3 maja 1635 roku Wadysaw IV, klczc przed wielkim otarzem katedry w. Jana, uroczycie zaprzysig, e si zrzeka tytuu, a zagubionego dokumentu zwr�ci nie jest w stanie. Wypowiedziawszy wszystko ucaowa krzy. Po nim to samo wym�wili i uczynili senatorowie. Wstrzymujc dech z napicia przygldali si temu i przysuchiwali posowie moskiewscy.

Nie mogc speni ich dania w sprawie aktu elekcji, dokona kr�l innego przyjaznego gestu. Wyda i pozwoli wywie do Moskwy prochy zmarych w Polsce braci Szujskich, spoczywajce dotychczas w wybudowanej na ten cel kaplicy naprzeciwko kocioa w. Krzya w Warszawie. To samo zrobi ze zdobic �w grobowiec tablic pamitkow.

268

W pi dni po przysidze monarszej „posowie moskiewscy z Warszawy wyjechali, kt�rych suebnicy niekt�rzy pouciekali zasmakowawszy wolnoci polskiej; lecz kt�rzy s znalezieni, dobrze sk�r przypacili..."

Nie tylko Moskwa miaa podczas minionej wojny due trudnoci z Tatarami. Istniay rozmaite ordy, zreszt w wiecie muzumaskim ruchy lewicy wcale nie zawsze pozostaway w zgodzie z poczynaniami prawicy. Od roku 1627 egzystowa tajny ukad Kremla ze Stambuem, dotyczcy wsp�lnego dziaania przeciwko Rzeczypospolitej. Dojrzewa w ukrytoci i stopniowo wciela si w czyny.

Pierwsze najazdy tatarskie przypady na czas bezkr�lewia, lecz dopiero w roku nastpnym, kiedy na p�nocnym wschodzie b�j rozpali si na dobre, zdoaa dyplomacja moskiewska skoni sojusznika do powanych wystpie. Z pozoru dziaania prowadzi na wasn rk Abazy, sturczony Rusin, pasza Widynia: (Imponujce pozostaoci jego warownej rezydencji obejrze dzi mona na samej p�nocnej granicy Bugarii. Z mur�w, kt�rych stopy malowniczo omywa Dunaj, pikny widok na poudniowe rubiee Rumunii. W czasach, kt�rym powicony jest ten rozdzia, po chatach uciemionych wieniak�w bakaskich pojawia si zaczy oryginalne ikony. Wyobraone na nich oblicze w. Jerzego dziwnie przypominao wyraziste rysy Wadysawa IV. W Widyniu zwiedzi jeszcze warto zamczyst, dobrze zachowan bram oraz zakratowane nisze turemne tak w niej umieszczone, aby przejedajcy wielkorzdca m�g si bez przeszk�d przypatrywa winiom.)

Abazy pasza dziaa przeciwko Polsce z rozkazu sutana Murada, zajtego na razie frontem perskim. Dyplomacja moskiewska i tam signa, poredniczc i zabiegajc o pok�j. Padyszachowi obiecywa Kreml wynagrodzenie w postaci spornych dotychczas ziem nad Morzem Kaspijskim. Carowi istotnie mniej zaleao na zdobyczach czy ustpstwach terytorialnych, bo zaiste mia czym szafowa. Utrwalenie wadzy byo celem najwyszym.

Latem 1633 roku Tatarzy przekroczyli Dniestr w okolicach Chocimia i wtargnli na Podole. Stanisaw Koniecpolski odpaci im za to, zaskoczywszy nie spodziewajcy si ju niczego ob�z. Sasowy R�g, gdzie orda poniosa klsk, ley bowiem nad Prutem, w gbi Modawii. Zapamitajmy sobie ten szczeg�: hetman wyprawi si z wojskiem poza granice pastwa, lecz prawa przez to nie naruszy. Postpki jego nosiy wszak charakter zdecydowanie obronny. Nie on zacz! Musia natomiast pouczy napastnika i odebra mu jasyr.

Abazy pasza ruszy jesieni. Koniecpolski czeka go w doskonale ufortyfikowanym obozie pod Paniowcami, opodal Kamieca Podolskiego, w miejscu wyniosym,

269

skd dobrze wida byo Chocim i zakole Dniestru. Natychmiast rozpoczte szturmy skoczyy si niepowodzeniem. Muzumanie mnie sobie poczynali, „Multaczykowie za z Woosz, kt�rych uchylajcych si oc¹walki gronymi buat�w zamachami napdzali do boju Turcy, nie chcc z spraw pohac�w bi si z chrzecijanami, ty natychmiast podali".

Koniecpolski nie ciga cofajcego si paszy. Mia mao wojska i pamita i drugim froncie. Rzecz si dziaa w padzierniku 1633 roku, pod Smoleskiem daleko jeszcze byo do rozstrzygnicia. Pocig za Abazym m�g przesdzi c wojnie z samym sutanem, a do przyjcia odpowiedzialnoci za tak spraw nie byo hetmanowi pilno. Wyznawa on pewn zasad polityczn, od kt�rej nie odstpowa nigdy, zwaajc ponadto, by inni jej przestrzegali. Sprzeciwia si wszelkim przedsiwziciom nielegalnym, to znaczy podjtym bez zgody sejmu. Chcia dziaa w ramach ustroju, autorytet za zdoby sobie tak wielki, e opinia jego moga powanie wpywa na uchway. Stanisaw Koniecpolski by w tym wzgldzie prawdziwym spadkobierc metod politycznych obu swych znakomitych poprzednik�w na urzdzie hetmana wielkiego koronnego. Jan Zamoyski i Stanisaw �kiewski myleli i postpowali tak samo.

Abazy pasza przegra pod Paniowcami, zdoby jedynie twardo bronion przez chop�w wie Studzienk. W dow�d swych przewag posa do Stambuu jec�w, a pikn dziewczyn, kt�ra si midzy nimi znalaza, kaza przedstawi sutanowi jako c�rk hetmana Koniecpolskiego. Mydli swemu panu oczy, wyzyskiwa normalne pod�wczas trudnoci w rozpowszechnianiu informacji. Z tego samego powodu, nie wiedzc o radykalnej zmianie pooenia na p�nocnym wschodzie, Murad osob wasn ruszy na wypraw, gdy tylko zawar pok�j z Persj, to znaczy w kwietniu 1634 roku. Przyby do Adrianopola i zacz gromadzi tam armi. Pod Kamieniec cigay tymczasem puki spod Smoleska, siy Koniecpolskiego rosy, doszy wkr�tce do trzydziestu piciu tysicy samego wojska, nie liczc Kozak�w. Sejm da pienidze take i na zapacenie nalenego za kampani moskiewsk odu. Uczyni to tym skwapliwiej, e idce na poudnie chorgwie starym obyczajem obdzieray obywateli, upiy mijane miasta, nawet klasztory.

Nad Dniestrem zanioso si na rzeczy bardzo powane. Szlachta daa, aby sejm zasiad tym razem we Lwowie, do czego jednak nie doszo. We wrzeniu przyjecha do tego miasta kr�l.

Sutan Murad, kt�ry niedawno jeszcze porywa si do szabli na ambasadora Rzeczypospolitej, Aleksandra Trzebiskiego, i domaga si od Lechistanu przyjcia islamu, teraz przysa Sehina ag i gorczkowo zabiega o pok�j. Spostrzeg, e zrczna dyplomacja moskiewska wystrychna go na dudka.

270

Nie ncia padyszacha rozprawa sam na sam, dalszy cig akcji wojennej, przez niego samego ju rozpocztej.

W padzierniku zawarto ukad korzystniejszy od tego, kt�ry przed niewielu laty podpisa nad Bosforem Krzysztof Zbaraski. Turcja zobowizywaa si do usunicia Tatar�w ze step�w budziackich i biaogrodzkich, obiecywaa ponadto mianowa hospodarami Modawii i Multan osoby mie kr�lowi. Rzeczpospolita odnosia zatem sukces... zdecydowanie pyrrusowy. Na samym pocztku panowania los obdarzy Wadysawa IV szans, kt�rej brak w. czternacie lat p�niej, u schyku jego ycia i panowania, przyni�s katastrof.

W kocu padziernika Wadysaw wyjecha ze Lwowa do Warszawy, a do Koniecpolskiego napisa: „Panu Bogu winne dziki oddajemy, tak yczemy, aby ten pok�j dugotrway zostawa." W tym samym czasie biskup Piasecki zwierza si listownie nuncjuszowi, e ukad przynosi wprawdzie znaczne korzyci, ale go Polacy „nieradzi podpisali i dlatego tylko, e za rok wychodzi rozejm ze Szwedami i e nie byoby wygodnie nie zagodzi wprz�d zajcia z Turkami".

Sztokholm, Moskwa, Stambu... od ciany do ciany tego tr�jkta wdrowaa uwaga Rzeczypospolitej. Wadca za jej interesowa si w gbi ducha wycznie Szwecj i wasn karier.

Car Micha bardzo uhonorowa powracajcych z uroczyska nad Polan�wk dyplomat�w, kt�rzy przynosili pok�j i umocnienie wadzy zaoyciela dynastii Romanow�w. Michaa Szeina, mnego, lecz niefortunnego wodza, skaza na mier. W Stambule z rozkazu sutana uduszono Abazego pasz, rzekomego winowajc niepokoj�w od strony Rzeczypospolitej.

Od elekcji miny dwa lata zaledwie. adnego jeszcze z naszych kr�l�w nie opromienia na samym wstpie panowania gloria zwycistw nad dwoma wielkimi mocarstwami. Oczy caej Europy obr�ciy si na Wadysawa IV.

Jak od czarnego r�ne jest biae, tak od Zygmunta jest r�ny jego syn, Wadysaw - prawi pewnemu Francuzowi potentat gdaski, Zygmunt Kerschenstein. - W Zygmuncie pycha bya okrutna; nikomu z ludu on nigdy nie odda pozdrowienia. Przy zdaniu swym, czy suszne ono byo, czy niesuszne, trwa z zaciekym uporem i nigdy go nie zmienia. Jeli mu kto raz do upodobania nie przypad, aski jego ju nigdy nie odzyska. Tego, co raz przyobieca, czy w czym wol sw choby chwilowo da do zrozumienia, tego dotrzymywa [...] Lubi on czy te obawia si Austriak�w, swoich powinowatych, i dlatego nie chcia, aby Wadysaw jecha do Francji [...] By Zygmunt wreszcie bardziej do sztuk pokoju sposobny ni do sztuki wojennej, w kt�rej do mao mia szczcia. Wadysaw, przeciwnie, ogromn odznacza si dzielnoci i szczciem [...] Bardzo on jest ludzki i ludowi miy, do miechu chtny, gdy ojciec jego nie mia si nigdy. Chtnie sucha rad czy to ulubiec�w, czy dostojnik�w, przed rozumnymi racjami ustpuje, obraz sobie do serca

271

raczej nie bierze i za nie si nie mci. Bardzo zawsze rad widzia on lud i onierze, ale nie duchowiestwo...

Opinia ta wygoszona zostaa wczenie i nie wiadomo, czy i o ile zmieni p�niej zdanie uczony awnik gdaski. Wiele w jego sowach prawdy, ale zdecydowanie brakuje stwierdze dotyczcych spraw najbardziej istotnych.

Ze sposobu ycia, z wygldu i charakteru Wadysaw nie przypomina rodzica. Wolny by od jego kompleks�w, bigoterii, klerykalizmu i przesadnie, po parweniuszowsku arystokratycznych nawyk�w. Ale Austriak�w, „powinowatych swych", krzywdzi ani odpycha wcale nie zamierza. Ju wiemy, co napisa w instrukcji dla wysannika, do jakiej nacji sympati deklarowa. Wczeniej, jako mody kr�lewicz, wynurza przed Filipem IV swe gorce afekty dla „naszego wsp�lnego domu" Habsburg�w. Ju w styczniu 1633 roku - czyli w miesic po elekcji - odnowi zawarty przez ojca traktat, przynoszcy korzyci wycznie Wiedniowi. Cesarz nadal mia spok�j od strony Polski, mono werbowania w niej onierzy oraz przyrzeczenie powstrzymania si od zabieg�w o przyczenie do Rzeczypospolitej kt�rejkolwiek z prowincji austriackich. A zalicza si do nich wtedy lsk, zar�wno G�rny, jak Dolny. Wadysaw nie m�g si ukoi, kiedy zmara w Warszawie Urszula Gienger, a do koca zachowujca wpywy i znaczenie. Zabrako osoby, kt�ra i za Zygmunta, i za jego syna poredniczya w stosunkach z Austri oraz z Hiszpani, w imieniu kr�la polskiego korespondowaa z domem cesarskim.

Ale to, co za poprzedniego panowania widoczne byo goym okiem i jtrzyo, teraz zniko za przeson przyjemnych pozor�w. Nowego wadc wyposaya natura we wdzik osobisty, obdarzya go zdumiewajc umiejtnoci zjednywania serc ludzkich. Lubili go Kozacy, dla kt�rych nic waciwie nie zrobi. Ale na gesty zdobywa si wczenie: przyda Sahajdacznemu swego lekarza przybocznego, uprzejmie przyjmowa w Warszawie wysannik�w Zaporoa. Wadysaw umia gada i dogada si niemal z kadym, r�wnie dobrze z Krzysztofem Radziwiem, jak z ndznym chopem, kt�rego gocinnoci nie pogardza. Wyksztacony, znajcy Europ, bardzo biegy w acinie, niemieckim, woskim i szwedzkim, rozmiowany w naprawd dobrym teatrze i balecie, wzbudza sympati, imponowa swoim i obcym. Tylko najinteligentniejsi odgadn umieli, e kordialny i rubaszny nawet kr�l jest w gruncie rzeczy nieprzenikniony, nieobliczalny a zacieky w uporze. Wstpujc na tron wiedzia dobrze, czego chce, i nigdy od umiowa swoich nie odstpi, aczkolwiek polityka jego sprawia wraenie dziwnie zygzakowatej. Wiktor Czermak postawi przed siedemdziesiciu laty diagnoz naukow, kt�rej susznoci nie negowali p�niejsi historycy: „ambicja zwr�cona ku temu, aby dla imienia wasnego wyrobi jak najwiksz saw,

272

dla domu Waz�w jak najwiksz potg..." Rzeczpospolita posuy miaa za odskoczni tylko swemu panu, kt�ry snu oszaamiajce plany osobiste, lecz nie posiada adnych koncepcji pastwowych. Wspomniane ju zygzaki jego polityki o tym wanie dowodnie wiadcz.

Zygmunt III rad rozwija skrzyda do orlich lot�w, syn odziedziczy po nim to zamiowanie w stopniu o wiele wzmoonym. Jeli niekt�re zamiary rodzica byy po prostu niewykonalne, to porywy potomka grzeszyy znacznie bardziej - nie nadaway si do powanego traktowania. Swego czasu wadca Madrytu mianowa Wadysawa el capitano general armady hiszpaskiej, majcej powsta na Batyku. Kr�lewicz bardzo powanie potraktowa �w awans, rwa si do roli admiraa p�nocy. Pomysy te, jak pamitamy, opacia Rzeczpospolita utrat swej jedynej, lecz ju wsawionej pod Oliw eskadry. Siedem jej okrt�w pomnoyo flot kr�la Szwecji. Przykra lekcja nie ostudzia zapa�w. W przyszoci roi Wadysaw o sawie arbitra Europy, zdobywcy i oswobodziciela Konstantynopola, dziedzica korony cesarskiej. Zmienia pomysy i plany jak rkawiczki, wlokc za galopujcym rumakiem wasnej fantazji los kraju, kt�rym rzdzi.

Od razu na pocztku panowania zawieci mu w oczy poz�r niebywaej okazji.

Wojna trzydziestoletnia trwaa nadal i 16 listopada 1632 roku - czyli w osiem dni po zakoczeniu u nas elekcji - na polach pod niemieckim miastem Luetzen doszo do kolejnej bitwy. Kawalerii szwedzkiej zawadzay przecinajce teren gbokie rowy. Gustaw Adolf osobicie stan na czele puku szmalandzkiego, pierwszy przesadzi przeszkody, odni�s powodzenie i cik ran. Z przestrzelonego na wylot lewego ramienia uchodzia krew. Kr�l zwr�ci si wic do ksicia saskiego z prob:

...by go z wiru walki usun w bezpieczne miejsce. Tedy ksi go zabra, lecz wr�d mgie, zmieszanych z kurzem, dymem i par, oddaliwszy si nieco od szwedzkich wojsk kr�lewskich, przypadkowo natkn si na oddzia cesarskiej konnicy, a ci dwoma strzaami, z kt�rych jeden ugodzi kr�la w brzuch, drugi w gow, do reszty go umiercili, i nie wiedzc, kogo maj przed sob, niepoznanego, zostawili na pobojowisku.

Dziedziczk polegego bya szecioletnia Krystyna. Wadysaw IV zaraz po zgonie ojca przybra tytu kr�la Szwecji, teraz za uzna drog do Sztokholmu za atwiejsz ni kiedykolwiek. Nie uwzgldni dw�ch rzeczy: tego, e olbrzymia wikszo polskich i litewskich jego poddanych stanowczo da zaniechania awantur dynastycznych na p�nocy oraz tego, e Szwedzi sucha nie chc

273

o polskiej linii Waz�w. Za Batykiem zabrako ponadto jakiego Zygmunta III, kt�ry by si skutecznie zaj odpychaniem od wadzy os�b wybitnych. Axel Oxenstierna pozosta kanclerzem i w szesnacie lat po zgonie Gustawa Adolfa przypiecztowa jego zdobycze ukadem pokojowym. Mia wicej szczcia ni Jan Zamoyski, kt�ry przey Stefana I o lat dziewitnacie, lecz wczenie utraci mono suenia krajowi swym wyjtkowym talentem i charakterem. Historia nie jest abstrakcj, sama si nie realizuje bez ludzi. Miernoty nie poradz jej trudnociom.

Rozejm ze Szwecj wygasn mia we wrzeniu 1635 roku. Zawizyway si pertraktacje, podczas kt�rych Rzeczpospolita zamierzaa na drodze pokojowej odzyska straty - porty pomorskie i pruskie, Inflanty. Kr�l chcia wojny i do niej si szykowa. Dlatego wanie dziki skada Bogu za zaagodzenie spraw tureckich. ciga na p�noc wojsko, Stanisaw Koniecpolski znowu musia opuci Ukrain i powdrowa na pola dawnych boj�w z Gustawem Adolfem.

Rokowania w Sztumdorfie, pooonym pomidzy Sztumem a Prabutami, dotyczyy kwestii ywo obchodzcych Europ. Cesarz marzy o ich zerwaniu, inne pastwa pragny czego wrcz przeciwnego. Zjawili si na naszym wybrzeu przedstawiciele Anglii, Holandii i Francji. Drugim sekretarzem poselstwa tej ostatniej by Karol Ogier, autor bezcennego Dziennika, kt�ry wkr�tce sta si sensacj europejsk i rzadkoci bibliograficzn. Pitnacie lat temu wydano go u nas w Gdasku w bardzo dobrym przekadzie Edwina Jdrkiewicza.

Wyldowali Francuzi w Gdasku, miecie zaliczajcym si „do najprzedniejszych w Europie" i zdziwio ich, e od tej chwili wszelkie rozmowy odbyway si ju wycznie po acinie, cakiem jak w staroytnym Lacjum. Mow Rzymian swobodnie wadali i niekt�rzy rzemielnicy na Pomorzu, i szeregowi onierze polscy. Przybysze mogli si do syta napatrze wojownikom r�nych nacji, bo obie strony cigny na Pomorze i do Prus znaczne siy. Zdumieway widz�w wietne, egzotyczne dla nich stroje jazdy polskiej, a take gospodarskie wprost obyczaje zacinej piechoty niemieckiej u przeciwnika. Obozowiska knecht�w przypominay porzdnie zabudowane wioski, ony towarzyszyy podczas wyprawy mom, dziatki r�wnie nie pozostaway w domu. Jak szewc yje z szyda i dratwy, tak zacinik niemiecki y z wojny. Ona bya jego warsztatem pracy. W odr�nieniu od germaskiego, biwak szkocki wzi mona byo atwiej za cmentarz ni za ob�z, szwedzki za prezentowa „prawdziwy obraz ludzkiej ndzy i obkania". Wojak skandynawski otrzymywa od marny, chleb mokry, zakalcowaty i ocisty racjonowano mu na wag.

274

Midzy innymi dlatego wanie Szwedzi okazywali si tak strasznymi zdobywcami kraj�w tudzie up�w.

Ostatnio gorzej im si powodzio, doznawali klsk w Niemczech, dali wic od Rzeczypospolitej, jeli nie pokoju, to rozejmu na lat pidziesit. Wadysaw IV godzi si na dwanacie. Porednicy mozolnie przeduali wygasajce zawieszenie broni o poszczeg�lne doby. Nie uwiadomione w por odlege dziaobitnie nieraz rozpoczynay ogie na szace wroga, widniejce za Wis czy gdzie indziej. Wojna wisiaa na wosku, a pewnego dnia sierpniowego omal nie doszo do jej wybuchu i to z wielce oryginalnego powodu. Komisarze polscy z trudem powstrzymali rozpdzon husari, sami naraajc si na stratowanie. Nie suchajc ju nawet kija oficerskiego infanteri skandynawsk uspokoi dopiero sam feldmarszaek Herman Wrangel.

Szwedzi w aden spos�b nie chcieli si zgodzi na swobod praktyk katolickich w Inflantach. O to rozpali si sp�r, rycho przeniesiony poza gmach obrad delegacji. Trzeba przyzna, e przedstawiciele maoletniej kr�lowej Krystyny znaleli si w pooeniu naprawd trudnym, bo za ustpstwo w sprawie wyznaniowej grozia im na mocy praw ich ojczyzny kara mierci.

Ksika powicona naszej Rzeczypospolitej, krajowi zamieszkaemu przewanie przez katolik�w, a przez nich przede wszystkim rzdzonemu, si faktu musi rozprawia o grzechach ludzi tego wyznania. Stwarza to due niebezpieczestwo sfaszowania panoramy. W pastwach innowierczych zacieko bywaa znacznie gorsza, trcia nieraz grubym barbarzystwem. Nie wolno ukrywa, e Polska i Litwa cofay si wyranie, odstpoway od swych wasnych znakomitych tradycji. Ale pomimo wani i star wytworzy si u nas stan rzeczy, kt�remu Karol Ogier przypatrywa si z uwag. W Malborku na przykad luteranie podczas niedawnej wojny intromitowali si do kocioa, nalecego poprzednio do katolik�w, kt�rych byo w miecie kilka rodzin zaledwie. Przywaszczyli sobie jeden z otarzy, dwa inne pozostawiajc papistom. Od witu do godziny dziewitej wadali wityni acinnicy, po czym suga uderza w dzwon i nastawaa era protestancka, trwajca a do poudnia. Zabawne to troch, ale ludzkie. A dla �wczesnych obserwator�w francuskich nader zaskakujce.

Ludzka i kulturalna bya te opinia Jakuba Sobieskiego, kt�ry w imieniu komisarzy Rzeczypospolitej odmawia zgody na warunki szwedzkie. Nie wystarczaa mu taka tylko wolno wyznania,

...kt�rej czowiekowi nikt wydrze nie moe, mianowicie, by wierzy w to, co chce, i w mylach Boga uwielbia. Ale taka religia to za mao i trzeba kultu zewntrznego, aby chwali Boga i dusz, i ciaem [...] Jeli przeto [Szwedzi] pozwalaj na swobod sumienia, to nieche pozwolenie to bdzie skuteczne, mianowicie takie,

275

by przynajmniej w domach prywatnych mogy by wykonywane obrzdy katolickie.

W Sztokholmie - opowiada Ogier - nawet Francuz�w odpdzano od drzwi domu ich wasnego ambasadora, „aby nie mogli by na mszy". Teraz - w Sztumdorfie - pamitnikarz nie wytrzyma i przypomnia Skandynawom te ich praktyki. „Jednak nie zdarzya si w Sztokholmie nigdy taka rze, jak owa paryska" —odpali z miejsca Jan Nikodemus, dyplomata szwedzki. „Nie bya to adna rze - powanie replikowa uczony sekretarz - ale akt sprawiedliwo, albowiem w tym czasie wyznawcy nowej religii byli u nas uwaani za jedno z mordercami i trucicielami."

Wtpliwe, czy taki wyw�d m�g przekona Szwed�w, zachci ich do tolerancji. I jeszcze jedna uwaga cinie si pod pi�ro: liczmy pilnie kontrreformacyjne grzechy Rzeczypospolitej, ale nie przesadzajmy w ich ocenie. Nie faszujmy panoramy. Rozm�wka w stylu powyszym byaby u nas niemoliwa. Zabrakoby reali�w na argumenty.

Pod presj wasnych obywateli Wadysaw IV dorzuci nieco lat do proponowanej przez si dwunastki, Szwedzi obniyli wymagania i 12 wrzenia 1635 roku podpisano w Sztumdorfie ukad na dwadziecia sze wiosen. By to jednak rozejm tylko, a nie trway pok�j! Porty oraz okupowane ziemie pomorskie wracay do Rzeczypospolitej, przeciwnik zatrzymywa Inflanty. Jeden z punkt�w traktatu m�wi: „Spaw towar�w z Wielkiego Ksistwa Litewskiego nie dozna adnej przeszkody na rzece Dwinie, na kt�rej bdzie ten sam wymiar opat co przed wojn."

Taki fina znalazo szerokie dziaanie, rozpoczte przed osiemdziesiciu bez maa laty przez Zygmunta Augusta i w nader niefortunny spos�b zagmatwane przez jego siostrzeca. Ostatni z Jagiellon�w zamierza zagrodzi Moskwie drog do Batyku. Cel ten zosta osignity... przez Szwed�w i na ich korzy. Ofiary w ludziach, ogromne rodki materialne, kt�re wyoya Rzeczpospolita, naleao odpisa na straty. A mona byo wszak zatrzyma Ryg, wyrzekajc si pretensji do korony szwedzkiej.

Biadania nad przegran nie wystarcz. W caej sprawie tkwi bowiem tragiczny absurd, niewybaczalny bd w rachunku generalnym. Tyle krwi i grosza w walce o Inflanty i ani jednego naboju muszkietowego dla Kajpedy, portu pooonego przy ujciu Niemna! Dla takiego litewskiego Gdaska...

Litewski handel wywozowy zapewnia dobrobyt zar�wno Kajpedzie, jak Kr�lewcowi. Akcj inflanck rozpocz kr�l, wywodzcy si z litewskiego rodu, sama ona dotyczya przede wszystkim Litwy. Bd w rachunku politycznym by niewtpliwy.

276

Hetman Krzysztof Radziwi usiowa zatrzyma Inflanty dla Wielkiego Ksistwa. Proponowa, aby rzuci chciwym Szwedom odczepne w postaci port�w na Pomorzu polskim. Na to si Korona nie zgodzia. Byli jednak w Rzeczypospolitej tacy, co szanowali logik. Tene Radziwi pozostawa w doskonaych stosunkach z elektorem, niemieckim panem Kajpedy.

Wadysaw IV dugo nie wierzy w pomylny wynik rokowa i nie yczy go sobie wcale. Szykowa si do wojny, a przygotowania jego objy r�wnie Prusy Ksice. Kr�l polski mia w tym kraju wicej do powiedzenia ni zazwyczaj mylimy. Jego faktyczne uprawnienia grubo przekraczay to, co wynikao z litery traktat�w. Wadysaw Czapliski celnie podkrela, e rozstrzygay nie pergaminy, lecz dysproporcja si, ogromna przewaga fizyczna Rzeczypospolitej. Ta sama okoliczno wyjania poniekd owo katastrofalne lekcewaenie przez szlacht niebezpieczestwa, jakie wynikao z istnienia na przymorzu odrbnego ksistwa, posiadajcego wasny orodek wadzy politycznej. Trzeba byo wielkiej przenikliwoci, aby przewidzie, co si z tego ukadu warunk�w w przyszoci moe wywika. Zreszt poywk dla pruskiego embrionu zaborczej niemczyzny nowoczesnej stay si klski militarne, jakie spady na Rzeczpospolit i osabiy j beznadziejnie.

Wadysaw IV stworzy fakt dokonany, doranie zagarn wadz wojskow w Prusach Ksicych, a Brandenburgia musiaa si z tym pogodzi. Cz ludnoci pruskiej sprzyjaa bardziej Warszawie ni Berlinowi, Kr�lewiec uprawia zdecydowan opozycj w stosunku do elektora.

W lipcu 1635 roku, w asycie dw�ch tysicy onierza i o poow tylko mniej licznego dworu, Wadysaw osobicie ruszy nad Prego. Jecha na Olsztyn i Prusk Iaw, a towarzyszyli mu w wdr�wce nie lada ludzie - hetman Stanisaw Koniecpolski i podskarbi Jerzy Ossoliski, nie liczc innych senator�w. Wkr�tce przyczy si do orszaku i Krzysztof Radziwi. Caa mietanka polityczna Rzeczypospolitej spyna do Kr�lewca.

Pisze Wadysaw Czapliski:

Na osiem dni siedziba mistrz�w krzyackich, zaoona niegdy pod patronatem sowiaskiego wadcy, Ottokara Mons Regia, zmienia si na stolic Polski. Stare gotyckie izby krzyackie i nowsze, czasy Zygmunta I pamitajce komnaty renesansowe, rozbrzmieway mow polsk i stay si siedzib majestatu Rzplitej. Tu, nad Prego, w murach potnego zamku g�rujcego nad miastem miay zapada dalsze decyzje w sprawie los�w Rzeczypospolitej i membrum jej - Ksistwa Pruskiego.

Wadysaw wyjecha do skupionych pod Grudzidzem wojsk, w Prusach za pozostawi jako swego namiestnika Jerzego Ossoliskiego, dajc mu prawo rozstrzygania o wszystkim, co tylko dotyczyo dobra kraju. Podskarbi - jeden z najzdolniejszych naszych m�w stanu,

277

r�wnie dobry dyplomata, jak i administrator - rycho dokona wielce obiecujcych rzeczy. Wydoby pienidze i mdrze je zuy. Wr�d regiment�w zacinych, dowodzonych przez cudzoziemskich oficer�w, znalaz si silny, tysic dwustu ludzi liczcy, a czysto polski puk �towskiego. W sierpniu zawitali do Prus gocie w tych stronach rzadcy. Na rozkaz kr�lewski ataman Konstanty Wok przyprowadzi - drog przez Grodno - tysic Zaporoc�w, dla kt�rych specjalista kozacki zawczasu ju przyszykowa na wybrzeu czajki. Kiedy w Sztumdorfie rozpali si sp�r o swobod wyznaniow dla Inflant, Niowcy wypynli na Zalew wiey i zaraz opanowali transportowiec szwedzki, kt�ry to wypadek wywar niejakie wraenie na Skandynawach.

Jerzy Ossoliski rzdzi w Kr�lewcu bardzo kr�tko, tylko do 17 wrzenia tego roku. Na urzdzie namiestnika, „legata" monarszego zastpi go kasztelan parnawski, Magnus Ernest Denhoff, lecz nie zmienio to pooenia. Rzeczpospolita silnie stana w samym Kr�lewcu, na jej korzy przemawiao teraz bardzo wakie prawo polityki: beatus qui tenet. Rozkaz�w kr�la suchao kilka tysicy zaprzysionego, w samych twierdzach pruskich rozlokowanego wojska, istniaa mono czerpania z zaporoskiego skupiska niezr�wnanej piechoty. Skadajce si ze szczur�w ldowych sejmy nasze wtedy wanie zaczy przejawia niejakie zainteresowanie sprawami przymorza. Nie wida byo na caym horyzoncie potgi, kt�ra by moga lub zechciaa zaj si wypieraniem Polski znad Pregoy. Po rozejmie sztumdorfskim Wadysaw uzyska tak sobie niemiy spok�j od strony Szwed�w, cesarz i Francja cigny go do swych oboz�w. Wsp�zawodnik za, elektor brandenburski, akurat mocno si wplta w zamt wojny trzydziestoletniej i na wschodnim froncie dziaa by nie m�g. Rzeczpospolita powinna bya wynie z �wczesnej rozgrywki europejskiej zysk w postaci Prus Ksicych. Moga tego dokona, opierajc si po prostu na prawie silniejszego. Dosy tutaj dowiadczya rozmaitego rodzaju przeniewierstw krzyackich i brandenburskich, by z tego przywileju bez ceremonii zrobi uytek. Okupacja Pomorza zacza si od wkroczenia do Gdaska „pomocy" krzyackiej...

Rkawiczka poleciaa w kt, kierownik polityki polskiej sign po wie, jego zdaniem, bardziej efektown. Wadysawowi zamarzya si wielka rola porednika w sporze europejskim. Przesta si wic po prostu kwesti prusk interesowa, zni�s nawet prowokacyjne i zuchwae postpki elektora, kt�rego w zmienionej sytuacji zraa sobie nie chcia. Wszystko ostatecznie zostao po staremu.

W kilka lat p�niej - 7 padziernika 1641 roku - kolejny ksi pruski zoy hod

278

Wadysawowi na dziedzicu zamku warszawskiego. Nikt nie przewidywa, e bdzie to ju ostatnia z tasiemca uroczystoci tego rodzaju, zapocztkowanego ongi za Zygmunta Starego. Hohenzollern, kt�ry pokornie przed Wadysawem IV uklk i ostentacyjnie ustpowa lepszego miejsca kr�lewiczowi Janowi Kazimierzowi, nosi imiona Fryderyka Wilhelma, a historia obdarzya go przydomkiem Wielkiego Elektora. On sam osobicie, skwapliwie wyzyskujc dobrodziejstwo chwili, uwolni w kilkanacie lat p�niej swe ksistwo od zobowiza lenniczych wobec Polski. Syn jego i nastpca, Fryderyk, to pierwszy „kr�l w Prusach" - Koenig in Preussen. Prawnuk - Fryderyk II Wielki - by waciwym sprawc pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej, kt�rej rzdy stanowczo zbyt uparcie pozwalay sobie na luksus marnowania wyjtkowych koniunktur na p�nocy.

Wracajc do Wadysawa IV powiedzie trzeba od razu, e funkcja mediatora i dawcy pokoju europejskiego nie przypada mu w udziale. Oba zwanione obozy udziy go tylko, bez skrupu�w grajc na strunie jego niepohamowanej a naiwnej ambicji osobistej.

Nie tylko w historiografii, lecz i w literaturze piknej dotyczcej tych czas�w, atwo usysze pewien tradycyjny ton: zawi�d spragniony witego spokoju nar�d, kt�ry nie popar swego uzdolnionego wadcy, spta jego energi. Wszystkie siy ywotne Europy wywalczay sobie pod�wczas przyszo, jedna tylko Rzeczpospolita kisa w gnunym bezadzie.

Postarajmy si oceni te wyroki w perspektywie rzeczywistej historii, to znaczy fakt�w spenionych, nie zapomnijmy o potrzebie przywoania w sukurs zwyczajnej arytmetyki. Naleao wic - gosi pogld tradycyjny - czynnie si wmiesza w wojn trzydziestoletni po jednej lub drugiej stronie. Diagnoza suszna moe, ale dla samiutkiego owej wojny pocztku, wtedy jedynie jako tako wykonalna.

U schyku rzd�w Zygmunta III Rzeczpospolita zaprzestaa nareszcie swojej wasnej trzydziestoletniej wojaczki. Ze Szwecj zaczo si w roku 1600, zakoczyo rozejmem altmarskim w 1629. Rachunek r�wny, lecz wcale nie wyczerpujcy. Dorzuci wszak do trzeba kampanie moskiewskie i tureckie. Zar�wno zwycistwo pod Kuszynem, jak klska pod Cecor co nieco kosztoway, ludzie ginli i tu, i tam. P�niej - za Wadysawa - przysza wojna smoleska i z Abazym pasz, obie wygrane. XVII wiek przekroczy ju Chrystusowe lata, a Rzeczpospolita Obojga Narod�w jeszcze w nim nie posmakowaa pokoju. Amunicja zostaa wystrzelana, naleao odsapn, ponownie nabi akumulatory. Biadania nad �wczesnym pacyfizmem szlachty to nic innego, jak aosne teoretyzowanie przy biurku. Wiadomo przecie z praktyki, e zmczenie spoeczestwa wojn,

279

a tym bardziej wielu wojnami, potrafi decydujco zaway na przebiegu dziej�w. Pod koniec epopei napoleoskiej chop francuski musia odda armii pitego ju z kolei syna i to wanie zalicza si do powod�w, dla kt�rych wciekle zorzeczy wywoonemu na Elb Korsykaninowi, wasnemu dobroczycy. Zawiedli te cesarza jego wani marszakowie, kt�rzy porobili na wojnach zawrotne kariery i mieli nareszcie dosy. Podczas pierwszej wojny wiatowej Francja walczya wspaniale, a w roku 1940 wykazaa bezwad, kt�ry wyszydzano moe zbyt pochopnie. Nawet metalurgia liczy si ze zjawiskiem zmczenia materiau.

Rzeczpospolita utracia Inflanty, mao w gruncie rzeczy obchodzce jej obywateli, odzyskaa straty na Pomorzu, nad Dniestrem granic swych ustrzega, otrzymaa tam nawet obietnice poprawy pooenia. Poczynia zdobycze na p�nocnym wschodzie, ogromnie rozszerzya tam sw�j obszar. W Sztumdorfie komisarze jej klkali publicznie przed wasnym kr�lem, bagajc go, by raczy obniy swe osobiste wymagania i przesta prze do nowej wojny. Zupenie logiczne widowisko.

„Nigdy nie byo sposobniejszej pory do odzyskania nad Batykiem - i moe poprawienia - tej pozycji, jak zajmowaa Polska za Batorego" - napisa Wadysaw Konopczyski, kt�ry nie moe darowa szlachcie, e walki ze Szwecj nie wznowia. Sp�r z tak wielkim autorytetem naukowym to zuchwalstwo, ale... Mona byo istotnie ogromnie wzmocni pozycj Polski nad Batykiem i naprawi ciki bd Stefana I. W tym celu nie trzeba jednak byo strzela do Szwed�w. Naleao natomiast pozosta w Kr�lewcu, kt�rego wadca wanie si ze Szwedami pok�ci, przeszed do obozu ich wrog�w.

Fakt nie podlegajcy zakwestionowaniu: wszystkie - ile ich tylko byo! wojny polsko-szwedzkie uatwiay ksitom pruskim emancypacj spod wadzy Polski.

Prusy Ksice byyby dla Rzeczypospolitej idealnym zyskiem, zdobytym przy okazji wojny trzydziestoletniej, a bez potrzeby mieszania si w jej okropnoci. O inne dla nas korzyci solidarnie zabiegali Francuzi i Szwedzi, kt�rzy skutecznie kawakowali Niemcy i udaremniali zamierzenia cesarza.

Zbytek w domu jako suchoty ciau:

powoli stka, ale pewna mier.

Anzelm Gostomski, Gospodarstwo, 1589 rok.

Kr�l zabroni bicia w dzwony z powodu zawarcia rozejmu. Sejm uwin si w dwa tygodnie i traktat zatwierdzi. Wadysaw ani na chwil nie rozstawa si z planami,

280

jeli ju nie odzyskania korony szwedzkiej, to przynajmniej uzyskania za ni rekompensaty w postaci dziedzicznego ksistwa — szlachta caej Rzeczypospolitej odsapna i roztasowywaa si do ycia w pokoju. Pragnienia majestatu i poddanych rozchodziy si wyranie, a obie strony byy tego w peni wiadome. Kr�l politykowa, uywajc za porednik�w przede wszystkim cudzoziemc�w, obywatele patrzyli na to nieufnie, tym bardziej zazdroni o swe prawa i przywileje.

Kraj zdobi si i uwietnia tak, jak przystao na monarchiczn „republik", w kt�rej teoria demokracji szlacheckiej coraz sabiej przysaniaa praktyk omnipotencji magnackiej.

Moda stolica rosa. Zamek Zygmunta III pozosta g�wn siedzib pana, ale opodal - przy Krakowskim Przedmieciu, gdzie si dawniej znajdowa zwierzyniec ksit mazowieckich - sta nowy paac, nazwany z czasem Kazimierzowskim. Warszawa zwaaa w�wczas na to, o czym zapomniaa p�niej, a mianowicie, e ley nad rzek. Od kamiennego tarasu - na kt�rym para monarsza jadaa w porze letniej lub grywaa w bilard - stopniami opaday ku niej dwa ogrody. G�rny, kwiatowy, zdobiy rzeby oraz kryte pozacan miedzi baszty, skd otwiera si pikny widok na Wis. Dolny ogr�d przypomina raczej park. Snuy si po nim jelenie i daniele, biy fontanny, istniaa zasilana wod biec sadzawka. Jeszcze dalej na poudnie—w podmiejskim ju Ujazdowie - obok starej, drewnianej rezydencji Anny Jagiellonki ostatecznie wykoczono nowy, murowany gmach. Za to Nieport pozosta takim, jakim by za Zygmunta III - zamkiem wzniesionym „wspania robot ciesielsk". Niczego tam nie brakuje - notowa przejezdny Francuz - izb wiele i bardzo piknych, jest duy podw�rzec, ogr�d i kaplica. „Sowem, nic nie pozostawia do yczenia, jak tylko, aby by z materiau bardziej trwaego: bo to niby okrt, kt�ry trzeba czsto odnawia."

Gdyby si nie wiedziao, e ujte w cudzys�w zdanie m�wi o konkretnej budowli, mona by je wzi za przenoni, odnoszc si do caej Rzeczypospolitej.

Swoi i obcy starannie wymieniali zdobice owe paace i zamki precjoza. Wic na przykad posgi, sprowadzone do Ujazdowa prosto z Florencji, alabastry i marmury, sprzty z kutego srebra. Olnieway one krajowc�w, stanowiy dla p�nocnych i wschodnich ssiad�w przedmiot zazdroci (a z czasem i upu), lecz nie mogy dor�wna temu, w co obfitoway Wochy chociaby. W jednym tylko wzgldzie komnaty monarchy polskiego oraz co moniejszych jego poddanych dzieryy na pewno prym. „Obicia kr�lewskie stwierdzi byway cudzoziemiec - s nie tylko najpikniejsze w Europie, ale nawet w Azji."

281

Kochano si u nas w „oponach", arrasach, makatach i dywanach. Izby paacu w Ujazdowie kry niderlandzki zotog�w, cystersi w Oliwie byli w interesujcym nas tu czasie skromnymi posiadaczami stu szedziesiciu bajecznych kobierc�w.

Zdaje si, e jednego tylko rodzaju cian nie osaniao wtedy u nas tak dobrze, jak nic. Tych granicznych.

Zamk�w magnackich przybywao i one wanie, a nie monarsze, nadaj pitno epoce. Wsawiony pod Chocimiem wojewoda, Stanisaw Lubomirski, u schyku ycia oddali propozycj kr�lewsk i nie przyj najwyszej godnoci wieckiej - kasztelami krakowskiej. Nie poda awansu - pisze o nim Wiktor Czermak - bo „czu si takim panem przy kr�lu, e adnej ode aski nie pragn i nie potrzebowa - powiedzmy wicej — czu si nawet panem nad kr�lem".

Wojewoda, dzieryciel piciu przebogatych starostw, wzni�s w kraju dwadziecia kocio�w, a dla siebie kupi od Stadnickich acut wraz z caym kluczem, wietnie rozbudowa przez wygasych Kmit�w zaoony Winicz. y w nim jak pan udzielny i za takiego by uwaany, skoro cesarze dwukrotnie nadali mu tytu ksicy.

A przecie Lubomirscy zaczli si wspina cakiem niedawno, za Zygmunta III dopiero. Ju w tej ksice wspomniany Sebastian, skromny ongi waciciel czterech wiosek, to ojciec wojewody po dwakro obdarzonego mitr.

Wic zamiast zastanawia si nad potg Radziwi�w, przyjrzyjmy si lepiej blaskom i splendorom roztaczanym przez ludzi w rodowisku magnackim nowych. To nas pouczy o moliwociach materialnych, kt�re nie tylko w Rzeczypospolitej istniay, ale daway si ponadto wyzyska, swoicie zmobilizowa w czasie stosunkowo kr�tkim. Podziwiajmy zatem niwo luksusu, zebrane z ask, hojn rk Zygmunta III rozsianych pomidzy stronnik�w dworu.

Istniej dwa podania o smutnym kocu, jaki w XIX stuleciu spotka zamek w Ossolinie, z kt�rego do dzi przetrwa tylko most-arkada. Wedug pierwszego, dziedzic kaza go zburzy, aby ustrzec syna przed pokus przywracania zabytkowi dawnej wietnoci. Inna wersja gosi, e waciciel rozebra mury w poszukiwaniu skarb�w. Rezydencj ow wzni�s Jerzy Ossoliski, kr�tkotrway gubernator Kr�lewca, p�niej kanclerz wielki koronny. Mia on i w Warszawie siedzib, wypenion dzieami sztuki i tak wygodn, e apartamenty pana i pani obsugiway opr�cz schod�w windy (przeznaczone jednak tylko do zjedania). W Ossolinie zadowoli si dwupitrowym zameczkiem o dwudziestu dwu pokojach i dwu wielkich salach. Dach zdobiy attyki oraz wyniose, z dala widoczne posgi Mdroci i Cnoty,

282

zaopatrzone na postumentach w nieprawdopodobnie dugie napisy o treci filozoficznej. Wntrze zawierao rzeby, obrazy. Kanclerz nabywa i sprowadza do Polski p�tna Rafaela, Veronesa, Guido Renniego, Tycjana, sztychy Diirera... Moe nie wszystkie przeznaczy dla Warszawy. (Z Winicza Lubomirskich wywieli p�niej Szwedzi dziea tych samych oraz podobnych mistrz�w. Gobelin herbowy Jakuba Zadzika, zaoyciela do dzi istniejcego paacu biskupiego w Kielcach, r�wnie powdrowa do Sztokholmu.) W owych czasach stolica kraju wcale niekoniecznie musiaa by przedstawicielk caej jego wietnoci. A ju szczeg�lnie w Rzeczypospolitej, gdzie Gdask mia tyle dochodu rocznego co skarb pastwowy, poszczeg�lny senator bogatszy bywa od kr�la.~

Bez por�wnania wspanialszy od Ossolina by zamek Krzytop�r we wsi Ujazd w pobliu Opatowa, wzniesiony przez wojewod sandomierskiego, Krzysztofa Ossoliskiego, kanclerskiego brata. ,,Kamienny rok" posiada trzysta szedziesit pi okien, pidziesit dwa pokoje, dwanacie sal i cztery baszty. Na zewntrznych cianach widniay malowane alfresco wielkie portrety przodk�w waciciela, umieszczone na marmurowych tablicach napisy opieway ich czyny i zasugi. Marmurowe r�wnie byy oby w stajniach.

Krzytop�r ufortyfikowany zosta wedug najlepszych wskaza techniki �wczesnej. A jednak panu jego przywieca musiaa myl o dugotrwaym przez pokolenia cae zaywaniu owoc�w pokoju. W p�nocnej czci zamku omioboczna rotunda miecia sal jadaln o szklanym suficie, kt�ry stanowi dno akwarium. Widok egzotycznych ryb umila uczty gociom wojewody. Fundator nie przewidywa wic pewnie odwiedzin ze strony modzierzy, strzelajcych osiemdziesiciofuntowymi kulami.

Ukoczony w roku 1644, przetrwa Krzytop�r w penej krasie przez lat jedenacie. A kosztowa podobno trzydzieci milion�w zotych. Jego charakter, przeznaczenie i rzeczywiste, acz nieoczekiwane losy to zwizy skr�t omawianego teraz rozdziau naszych dziej�w.

Wzniesiony przez ksicia Sierotk Niewie Radziwiowski zdy si ju troch spatynowa, podobnie jak Baran�w czy Krasiczyn. Ale wiee zupenie byy Podhorce Stanisawa Koniecpolskiego, najwspanialszy gmach na caym poudniu kraju, i dziesitki innych rezydencji. Mizerny w por�wnaniu z wielmoami r�d Gadysz�w te mia sw�j pikny Szymbark nad Rop. Nienaruszony przewanie dorobek redniowiecza i Zotego Wieku wzbogaca si o nowe dokonania, mapa Rzeczypospolitej wygldaa coraz ozdobniej.

283

A ci, kt�rym y wypado w nie powt�rzonym ju nigdy spokoju, splendorze i bogostanie zachowywali si niczym wyposzczone biki.

Pod koniec dni Wadysawa IV dwaj nababowie krajowi - Jeremi Winiowiecki i Aleksander Koniecpolski, syn hetmana - rozpoczli sp�r o Hadziacz, kt�ry nalea wprawdzie do pastwa, ale bywa stale wydzierawiany owym rodom, gwatownie wida wsparcia potrzebujcym. Odbya si lokalna wojenka. Ksi Jeremi obieg przedmiot k�tni swym kilkutysicznym wojskiem prywatnym i - „strasznym strzelaniem z dzia i hakownic miasta dobywajc" wzi je szturmem. Do jeszcze ciekawszych rzeczy omal nie doszo p�niej, na sejmie, kiedy kazano Winiowieckiemu przysic, e na poprzedni termin sdowy naprawd nie dopucia go choroba.

Z wieczora przed spraw - opowiada jego dworzanin - ksi Wiszniowiecki zebra wszystkich sug, kt�rych byo z nim, to jest wszystkiego ludu, blisko cztery tysice. Zebrawszy tedy okrom piechoty i drobniejszego ludu, uczyni przedmow do wszystkich, proszc, aby wszyscy przy nim stali i na jego pocztek patrzeli, a potem koczyli to, co on zacznie. Bo si z tym deklarowa, e jeli przysie, zaraz wstawszy chorego [Koniecpolskiego] szabl mia ci i wszystkich siec, kt�rzy by si przy nim oponowali, by i kr�la samego. „A wy - powiada - wszyscy co do jednego dworni sudzy i m�d do senatorskiej izby wcinijcie si a posikujcie mi."

Do rbaniny nie doszo, bo pod presj senator�w Koniecpolski przesta si domaga przysigi. A Winiowiecki z aski paskiej wcale nie wypad. Wkr�tce otrzyma now donacj - dnieprow wysp Chortyc, gdzie si ongi miecia zaoona przez jego przodka najpierwsza Sicz kozacka. Rzeczywistemu objciu daru w posiadanie przeszkodziy wypadki, o kt�rych napomknie samo zakoczenie tej ksiki.

Nie wszyscy magnaci zabiegali o mie „starostweczka" w spos�b r�wnie bezceremonialny, jak Winiowiecki o Hadziacz. Ale czynili to stale, nienasyceni dostatkiem, niestrudzeni w wycigu bez koca. Hamulca materialnego w og�le brakowao i by go nie mogo, bo sami zainteresowani stanowili g�wn si w pastwie. Oddziayway przy tym na nich powane bodce psychiczne, moralne nawet.

W kilka lat po koronacji nowego kr�la musiaa Rzeczpospolita zapaci jego ogromne, czteromilionowe dugi. A druga poowica Wadysawa orzeka wkr�tce po lubie, e maonek m�gby szybko zgromadzi znaczny majtek, gdyby tylko zechcia mniej groszem szasta. Gospodarka w dobrach monarszych woaa o pomst do nieba, wcale raczej na miano gospodarki nie zasugiwaa. Krocie kosztowali faworyci pci obojej - ci dostojni, jak Adam Kazanowski, kt�rego paac warszawski pka od przepychu, i ci mali, z nazwiska nawet nie znani.

284

Kr�l „kocha si" kolejno przez czas pewien w dw�ch adnych mieszczkach grodzieskich, rodzonych siostrach. Obie potem wyswata, dajc kademu z m�w po starostwie. Nie dziwne wic, e i bazen nadworny ksicia Zasawskiego nosi si „ryno, sobolno, bawatno, czeladzi kilka w barwie, bankiety czste czyni" i trzyma dzieraw nieco wiosek.

Nasi uprzejmi historycy zwykli przypisywa Wadysawowi czuo na wdziki niewiecie. Jego bezporedni znajomi, a take i on sam wyraali si niekiedy w spos�b nieco bardziej dosadny. Pewien dyplomata szwedzki donosi do Sztokholmu, e wojowniczy monarcha polski stosunkowo najmniej pienidzy wydatkuje na armi, wiele natomiast na urzdzanie swych rezydencji, na teatr, na pomnik ojca, „ale najwicej rozrzuca na nierzdnice". Kiedy sejm sprzeciwi si planom kr�lewskim i kaza rozpuci zwerbowane regimenty, zdenerwowany Wadysaw powiedzia do dworzan: „Niech to tak bdzie, em ja te kilkakro sto tysicy kurwom moim rozda."

„Bo si w nich ten pan kocha, lubo mia ciaa na sobie z potrzeb" rzeczowo wyjania pamitnikarz.

Kr�l cigle goni za pienidzem, a zdobyty natychmiast rozpyla. Oba procesy gboko brudziy w poprzek polityki. Zaraz po rozejmie sztumdorfskim, na mocy porozumienia z mocarstwami morskimi, zamierzono oboy handel gdaski cem. Byoby nisze od tego, kt�re zdzierali poprzednio Szwedzi, ale tgo wsparoby skarb. Operacja rokowaa pomylny skutek, oporne miasto znalazo si w przededniu ustpstwa, lecz spr�bowao jeszcze jednego rodka: zaproponowao Wadysawowi osiemset tysicy zotych okupu. Kr�l przysta i od razu nazajutrz zainkasowa poow. Dalsze pidziesit tysicy mia wzi w roku nastpnym, reszt za wybra z kasy Rzeczypospolitej, kt�ra tyle wanie winna bya Gdaskowi.

Ogromn si ten wadca odznacza uprzejmoci i ogad, ogromn take hojnoci, tylko e u niego tej hojnoci r�da najczciej s wyschnite [...] jak sobie ludzie m�wi, niewiele mu przyjdzie z tej sumy, na kt�r czy to prawni wierzyciele, czy ulubiecy ju rce pooyli

- notuje przygldajcy si wszystkiemu bacznie Karol Ogier.

Byo to w roku 1636. W nastpnym za, kiedy sytuacja ulega zmianie, a porozumienie z porednikami ze Sztumdorfu mniej ju znaczyo, Wadysaw do sprawy ce nagle powr�ci i kaza je wybiera przymusowo, 1 grudnia interweniowaa w Gdasku eskadra duska. W noc ksiycow okrty Chrystiana IV wpyny do portu i rozpoczy ogie do statk�w polskich, kt�rych cudzoziemskie zaogi podday si bez wystrzau. W niedugi czas potem gdaszczanie otrzymali od Ludwika XIII pismo z obietnic pomocy, a pose paryski

285

nie waha si oficjalnie owiadczy w sejmie, e kr�l Francji „prosi i napomina [...] Wasz Kr�lewsk Mo i Wielmonoci Wasze, by zwaywszy jego interwencj zechcieli na przyszo pobierania tych ce zaprzesta". Francja, zraona proaustriack polityk Wadysawa, przeszkadzaa nam wtedy, jak i gdzie tylko moga.

I pienidze przepady, i pastwo publicznie dostao po nosie. A wszystko przez apczywo na zysk prywatny oraz przez zamiowanie do gwatownych zmian pomys�w.

Kiedy niebieskie losy ten wiat podzielay,

Polszcze najwitsz korzy z roli zostawiay:

Jakoby rzekc: „Ju wszystko drudzy ludzie miejcie,

Wy, Polacy, z rol si sprawowa umiejcie..."

Tak si zaczyna rymowany utw�r, wytoczony na tytuowej karcie pierwszego wydania Gospodarstwa Anzelma Gostomskiego (ojca wspomnianego powyej regalisty Hieronima). W roku 1644, za Wadysawa IV, ukazao si w Krakowie ju trzecie wydanie tego klasycznego u nas podrcznika gospodarki paszczynianej. Autor, wojewoda rawski, by wiernym wyznawc doktryn Jana Kalwina, co w do nieoczekiwanym wietle stawia twierdzenie, e reakcja katolicka przemoga w Polsce, bo bya zgodna z interesami klasowymi szlachty. Najzacieklejsi papici wiele zapewne skorzystali z poucze Gostomskiego, kt�ry zaleca na przykad pilnowa, aby przy adowaniu zboa na szkuty rzeczne poddani pracowali nie inaczej ni boso. Wszelkie obuwie niszczy bowiem ziarno, aczkolwiek zsypywa si je powinno na maty somiane, przygotowane zawczasu, zim, „kiedy najwitsz noc: bo to przy wietle z wieczora i przede dniem zrobi doma".

Jedna zwaszcza ze wskaz�wek Gostomskiego dotyczy kwestii znacznie szerszej ni gospodarstwo ziemiaskie:

Robota kmiotk�w, to doch�d albo intrata najwitsz w Polsce wszdy, kt�r robot gospodarz tak ma szafowa, coby kmiotk�w nie zuboy, a ku witszemu poytku co rok przywodzi...

Literatura �wczesna zostawia nam przejmujce opisy rug�w - chop�w wyrzucanych ze swych siedzib, pozbawianych caego dorobku. Dzisiejsi historycy twierdz, e zdarzao si to raczej rzadko. Pragnc zaokrgli folwark wola dziedzic da usuwanemu z dziedziny wieniakowi dotychczasowy nieuytek lub gorszy spache roli. Wypdzanie na cztery wiatry nie opacao si, gdy pozbawiao dw�r siy roboczej.

286

Ci sami historycy nie wtpi jednak o postpujcym uboeniu chopa. Pilnie przystrzygaa mu wen paszczyzna, wzrost zaludnienia przyczynia si do karowacenia gospodarstw. Kmie mia coraz mniej koni, ale nadal przodowa w dziedzinie hodowli byda rogatego. Nabia nie tylko sprzedawa, ale i sam go jada. Gostomski zaleca dawa czeladzi dworskiej maso i ser do chleba, lecz w cile wymierzonych porcjach. Szafarz powinien mie na podordziu cay zestaw skopk�w drewnianych, aby sprosta kadej kombinacji rozdziau: na dw�ch, na czterech, na jednego... Dla flisak�w, spawiajcych zboe do Gdaska, naley zawczasu szykowa sonin.

Nie wszyscy dziedzice tak karmili sub, nie w kadej chacie jadano do syta. Szalone kontrasty majtkowe, jakie istniay wr�d herbowych, wystpoway i wr�d „pracowitych". Zdarzali si chopi gospodarujcy u siebie na skal prawie folwarczn, tacy, co donajmowali si robocz, i tacy nawet, co zmuszeni dzie w dzie posya na paskie jeden albo i dwa zaprzgi, mimo to wychodzili na swoje i mieli si wcale dobrze. Inni za to cierpieli ndz, o czym rozstrzygaa nie sama tylko chciwo dziedzica, lecz i warunki lokalne. Jan Pazdur, wybitny znawca przedmiotu, utrzymuje, e do poowy XVII wieku w uprzemysowionych poaciach dzisiejszej Kielecczyzny jakie czterdzieci procent ludnoci wiejskiej yo w dobrobycie, pomimo ogromnych powinnoci paszczynianych.

Rozmaito stosunk�w i zjawisk nie wyklucza, jak si wydaje, istnienia pewnej reguy, ogromnie wanej pod wzgldem og�lnym. Lepiej wiodo si chopu w kr�lewszczyznach, gdzie istniaa mono apelowania do sdu pastwowego, oraz w tych wociach, kt�rymi zarzdza lub kt�rych przynajmniej doglda sam dziedzic osobicie. Dokadnie wedug przysowia o paskim oku i jego wpywie na tusz konia. Najwicej krzywd cierpiaa wie od dzierawc�w i wszelkiego rodzaju oficjalist�w. Kady z nich przecie „z paskiego niemay na sw stron poytek przywodzie [...] kaza pierwej sobie oranim zaprawi i zasia ni paskie dworskie role [...] ona za jego lny przysiewaa u kmiot�wien". Powiernik szlachecki, sam bardzo czsto wcale nie bdcy szlachcicem, ani dba o roztropn rad Gostomskiego, „coby kmiotk�w nie zuboy".

Na Ukrainie redniego ziemiastwa byo mao. Przewaay latyfundia, administrowane wanie przez oficjalist�w r�nych narodowoci z ydowsk wcznie. Tajniki praktyki paszczynianej miay si fatalnie odbi na losach wielkiej polityki.

Mino pene stulecie od chwili, w kt�rej Zygmunt Stary owiadczy raczy, e nie chce w aden spos�b stawa pomidzy szlacht a jej poddanymi. Pastwo od dawna zrezygnowao z wadzy nad jakimi szedziesiciu procentami kandydat�w na obywateli.

287

Ziemiastwo objo w tym zakresie jej peni. Sprawowao rzdy typowo policyjne. W ksice Gostomskiego atwo znale wskaz�wki dotyczce po prostu organizacji konfidencjonalnego nadzoru, szpiegostwa, donosicielstwa. Nie wolno byo chopu gra w karty, ani... zostawa na noc w miecie. Wstp do karczmy mia ten tylko, co ju opdzi si z robot i sprzt cay, paski i sw�j wasny, uporzdkowa naleycie. Takiemu, kt�ry w por nie opatrzy chaupy, winien by wodarz podziurawi j do reszty, aby opieszalec musia zimowa po cudzych ktach i nauczy si zapobiegliwoci. Winowajc�w naleao dawa „na praszczta", pdzi przez r�zgi ssiad�w, „aby go kady uderzy: a srom tam bardziej ni plaga chopa boli".

Jedyny dow�d zainteresowania ustawodawstwa pastwowego dol wieniak�w z d�br prywatnych to mnoce si konstytucje o ciganiu zbieg�w. Sama ilo zarzdze wymownie wiadczy o ich bezskutecznoci. Nadal jeszcze byo dokd ucieka w przeogromnej Rzeczypospolitej. Jeli nie na Ukrain, to w dobra ssiedniego wielmoy, kt�ry mia do potgi, by nie lka si prawa. Jeli nie do pana wojewody, to pod opiekucze rami ksidza biskupa.

Czynny i bierny op�r, odmowa posuszestwa, bunty nawet zdarzay si. Walczy chop na Podlasiu i na Podhalu, dojrzeway powane rzeczy w reszcie kraju, ale z wyjtkiem jednej tylko Ukrainy daleko byo temu wszystkiemu do miary znanej z historii innych pastw, Moskwy chociaby. Ucisk by nie tyle moe sabszy, co bardzo zr�nicowany w nasileniu i formach, wielu wieniakom wiodo si jeszcze niele. Najbardziej przedsibiorczy i bezwzgldni mogli liczy na „wszrobowanie si" w szeregi stanu szlacheckiego, co wobec braku u nas instytucji heroldii atwiejsze byo, ni mylimy.

Wadysaw Czapliski zwr�ci ponadto uwag na zjawisko natury czysto yciowej. Tumaczc mow statystyki na potoczn powiedzie mona, e na kadych szeciu czy siedmiu chop�w przypada u nas jeden str� z karabel u pasa. To w teorii. Wzgld na praktyk pamita kae o czeredzie plebejskich famulus�w, w zamian za polepszenie doli osobistej wysugujcej si kademu z owych nadzorc�w.

Szlachta stanowia dziesi procent zaludnienia w Rzeczypospolitej, kt�ra bya w tej mierze bezsporn posiadaczk rekordu Europy. Co dziesity obywatel policjantem, stranikiem nie tyle pastwowego, co swego wasnego, prywatnego dobra! Zaiste, nieatwo naruszy ustr�j spoeczny takiego pastwa. Zwaszcza jeli ten, kt�ry stoi na samiutekim szczycie i wiele moe, ani myli o odmianie. Liczna kasta uprzywilejowanych to kamie u szyi spoeczestwa.

288

Istniejcego porzdku pilnowa te kto znacznie od szlachty potniejszy, bo bez por�wnania lepiej zorganizowany i posugujcy si ca gam rodk�w bogatych. W Polsce rdzennej posiadoci kleru na wsi zdecydowanie przewaay nad majtnociami kr�la. Na Mazowszu, kt�re dzieryo w tej mierze prym, byo ich niemal dwa razy wicej ni monarszych. Z czego bynajmniej nie wynika, e duchowiestwo nic nie znaczyo po miastach. Biskupi i klasztory posiadali je cae na wasno. Kielce, dzi stolica wojew�dztwa, naleay do kurii krakowskiej, kt�ra wadaa r�wnie niezbyt odleg I.

Kanclerz Oxienstierna, z zupenie zrozumiaych wzgld�w pilnie obserwujcy Rzeczpospolit, gosi, e mogaby ona sta si straszna wszystkim ssiadom, gdyby miaa bogatsze mieszczastwo i zabraa na rzecz pastwa dobra Kocioa. W �wczesnych warunkach realniej wyglda warunek pierwszy. Wierzycielami kr�l�w bywali i u nas przede wszystkim sawetni.

Przed stoma laty Marcin Zborowski uknu by spisek, do kt�rego przystpio podobno siedmiuset ziemian. Poprzysigli sobie oni, wobec rycho wygldanego bezkr�lewia, nie wczeniej uzna panem, ju zreszt ukorowanego, Zygmunta Augusta, a si zobowie skonfiskowa i obr�ci na cele wojskowe jedn trzeci majtk�w Kocioa, „martwej rki". A po mierci Zygmunta III nawet gorliwi katolicy podnieli larum na konwokacji i elekcji: ,,Ba si trzeba, aby si Polska z wieckiego w duchowne pastwo nie zamienia." Wysany do Rzymu Jerzy Ossoliski otrzyma zlecenie starania si o zakaz nabywania d�br ziemskich przez kler.

Pose, wychowanek jezuit�w z Putuska i Gratzu, kleryka! z premedytacji, polityk zamierzajcy oprze si na silnym stronnictwie katolickim, nie dopuci do umieszczenia owego punktu w instrukcji spisanej. Olni Rzym przepysznym wjazdem. Sam wieci naszytym diamentami upanem, konie jego gubiy szczerozote podkowy, z rozmysem sabo poprzytwierdzane do kopyt. Przywi�z znad Tybru postanowienie, kt�re rozczarowao szlacht. Jedynie zakonom nie wolno byo od tej pory nabywa nowych folwark�w. Znaleli si zaraz interpretatorzy, goszcy, e zakaz odnosi si tylko do kupna, lecz nie do jamuny.

Kanclerz Oxienstierna m�g si nie obawia zbytniego spotnienia Rzeczypospolitej. Nadal jednak martwio go to, e bezrolni modzi szlachcice, a take poszukujcy kariery plebeje nasi, nie znajdujc zatrudnienia w kraju, zacigali si licznie „na cesarsk", szli do Niemiec wojowa po stronie Ferdynanda II, a potem Trzeciego. W tym wzgldzie pow�d troski szwedzkiego ma stanu powinien by martwi i rzd polski. Ale nie martwi.

Jedne tylko samsonowskie i suchedniowskie kunice daway sto kilkadziesit tysicy zotych

289

dochodu rocznie. W dzisiejszym Biaogonie stan na pocztku XVII wieku piciopiecowy, a wic niespotykanych na�wczas rozmiar�w zakad metalurgiczny. Staropolski Okrg Przemysowy, rozpocierajcy si pomidzy Wis, Nid a Pilic, zdecydowanie g�rowa wtedy nad lskiem. Stanowi domen biskupa krakowskiego. Nie cay oczywicie. Nad Bobrzyc, tam gdzie rzeka przecina dzi szos wiodc z Kielc do Koskich, ju w 1598 roku stana kr�lewska wytw�rnia sprztu wojennego. Ale Samson�w, Suchedni�w, Biaogon byy biskupie.

W pierwszej poowie XVII wieku zaczto u nas wyrabia stal, rozwijao si hutnictwo metali kolorowych. Swoista regionalizacja gospodarcza kraju sprawia, e Wielkopolska odznaczaa si w dziedzinie eksportu zboa, Litwa dostarczaa przede wszystkim drewna i produkt�w lenych, Ukraina za paraa si hodowl. Nie przeszkadzao to wcale odchyleniom od normy. Stanisaw Koniecpolski zaoy u siebie w Brodach fabryk tkanin, kt�ra z powodzeniem korzystaa z wzor�w i dowiadcze zar�wno perskich, jak niderlandzkich. Wsawiony wojownik nie uchyla si, jak widzimy, od przedsibiorczoci przemysowej. Staropolski Okrg stanowi g�wne nasze zagbie, ale hutnictwo rozwijao si powanie koo Czstochowy i gdzie indziej.

Pewien ruch panowa jednak w tej rolniczej Polsce, skoro ju u Kochanowskiego ,,Satyr albo dziki m" ali si, e nie ma gdzie mieszka:

A to m�j dom by zawdy, gdzie najgstsze lasy.

Alecie je tak dugo tu, w Polszcze, kopali,

ecie z nich ubogiego Satyra wygnali.

Gdzie pojrz, wszdy rbi: albo buk do huty,

Albo soni na smo, albo db na szkuty.

Trudno zaprzeczy, e opalane drewnem kunice potnie przetrzebiay lasy. Wielu ze szlachty szczerze podzielao pogldy wielkiego poety, innym troska o bory posuya za pretekst. Ju od schyku XVI wieku, od kiedy sejm za Zygmunta Augusta uniewani wszelkie umowy wieczyste, wida dwa rodzaje zamach�w na kunice. Jedne niszczej albo s niszczone si i przemieniane na zwyke folwarki, inne - znacznie liczniejsze - przechodz na wasno ziemian. Struktura spoeczna kraju uboaa wskutek tego. Wolni dawniej kunicy spadali do rzdu ludnoci zalenej, paszczynianej. Chopu, kt�ry poprzednio zarabia pienidze, speniajc przy hutach funkcje pomocnicze, przybyo teraz mn�stwo dni�wek do odpracowania za darmo.

Pomimo wszystko kraj wytwarza i w dziedzinie metalurgii, czysto rolniczy wcale nie by. Mia do rozlege moliwoci, wr�d wasnych obywateli liczy ludzi domagajcych si

290

rozumnej gospodarki, o czym za chwil nieco obszerniej.

Fakty historyczne bywaj rozmaitej natury i oddziaywaj wzajem na siebie w r�norodnych kierunkach. Zdarza si i tak, e zjawisko zrodzone z ludzkich pasji i poryw�w, nawet najbardziej niewczesnych, powoduje skutki natury jak najpowaniej materialnej. Tylko teoria twierdzi, e wyrzeka si stawania na gowie. Historia uprawia czasem t sztuk jawnie.

Wojny, kt�re Rzeczpospolita od samego pocztku XVII wieku staczaa niemal bez przerwy, wynikay bd z koniecznoci pastwowych, bd te ze zgoa zbytecznych zapd�w misjonarskich i dynastycznych poda. Wszystkie bez wyjtku wymagay sprztu. W zwizku z tym do silnie rozwin si w kraju przemys zbrojeniowy - kr�lewski i prywatny, kierowany przez cudzoziemskich fachowc�w i przez rodzimych magnat�w. Do wacicieli fabryk broni nalea i Stanisaw Koniecpolski, kt�ry si zna, jeli nie na wytwarzaniu, to na gotowym produkcie na pewno. Cz przynajmniej muszkiet�w oraz pistolet�w sprowadzano z zagranicy, dziaa i or biay wytwarzano przewanie na miejscu. Syszy si tezy, e tylko najbogatszych sta byo na zaopatrywanie si u obcokrajowych patnerzy, szara za masa kawalerii musiaa poprzestawa na wytworach swojskich majstr�w. Pewn rol odgrywao tu jednak i oryginalne uzbrojenie jazdy naszej, kt�ra uywaa szabel, a nie rapier�w, posugiwaa si kopi, koncerzem, skrzydem husarskim, czyli przedmiotem mao znanym w takich Niemczech na przykad. A trudno byo z owych skrzyde zrezygnowa, bo suyy one nie tylko do poszenia koni nieprzyjacielskich. onierza, kt�remu zza karku i a nad gow wysterczay dwa takie najeone lotkami przedmioty, niepodobna niemal byo uowi na arkan. Towarzyszami husarskimi bywali najczciej bogaci szlachcice - szczeg�lnie podana odmiana jasyru. Hetman Koniecpolski ze wszystkich rodzaj�w ora najbardziej umiowa luk i we wadaniu nim doszed do mistrzostwa. Nie stanowi wyjtku. uk by w tym czasie czsto uywany przez kawaleri polsk. .

Z tych wszystkich powod�w powstaway w kraju liczne „szabelnie", sejmy nakazyway magistratom dba pilnie o „rzemielnik! do rynsztunk�w wojennych sposobne".

Wadysaw IV wybra si raz do Jarosawia specjalnie po to, aby zwiedzi osobliwo: jarmark - najwikszy w kraju i drugi po frankfurckim w caej Europie rodkowej. Monarsza biego w jzykach obcych pozwolia pewnie na swobodne rozmowy z kupcami woskimi, od kt�rych si tu zaczynay czeredy przybysz�w z Zachodu.

291

Z Persami jeli kr�l gawdzi, to przez tumaczy.

Odwiedziny te odbyy si ju po poarze, kt�ry w roku 1625 zniszczy miasto. Jarosaw podupad, ale nie tak ju do reszty chyba, skoro sawna do dzi istniejca kamienica Orsettich stana w osiem lat po nieszczciu i nie bya jedyn znaczn robot murarsk. Wtedy wszak mniej wicej zbudowano bd wykoczono kocioy i klasztory dominikan�w oraz benedyktynek. A pamita warto, e w Jarosawiu wanie znajduje si jeden z najwczeniejszych u nas kocio�w jezuickich.

Sawne, cigle podziwiane i opisywane kamienice - Praat�wka w Krakowie, Baryczkowska przy Rynku warszawskim, Celejowska, pod w. Mikoajem oraz pod w. Krzysztofem w Kazimierzu Dolnym—pochodz wszystkie z pierwszych dziesicioleci XVII wieku. Na pewno ma suszno badacz, kt�ry twierdzi, e i-przed wielkim najazdem Szwed�w ,,nasze najwiksze nawet i wzgldnie najbogatsze miasta nie mogy dor�wna wspaniaym miastom Flandrii, Rzeszy Niemieckiej, republik woskich i Francji". Dor�wna by zreszt mogy jedynie cudem. Tylko Gdask, zaliczony przez Karola Ogier do najprzedniejszych metropolii Europy, wyglda aski niebios nie potrzebowa.

Odepchnite od polityki, upoledzone pod wzgldem prawa miasta nasze pomimo wszystko wci jeszcze reprezentoway poziom, o jakim czasy p�niejsze mogy tylko marzy. Utrzymyway si w nich tradycje i organizacja dawnych rzemios, nie zanika specjalizacja. Taki Opat�w, kt�remu z wielowiekowego dorobku pozostaa dzi tylko romaska kolegiata i renesansowa Brama Warszawska, syn wtedy z koronkarstwa. Przykady podobne mona by mnoy dziesitkami.

W pierwszej poowie XVII wieku licznie wyrastaj nowe miasta. Na Ukrainie, co prawda, osiedla owe zawdziczay szumn nazw najczciej tylko swym obwarowaniom, bo mieszkacy trudnili si przewanie rolnictwem. Ale w Polsce rdzennej byy to miasta lub nowe dzielnice miejskie cakiem prawdziwe i bardzo czsto konkurencyjne w stosunku do dawniej istniejcych.

Sejmy pr�boway, z waciwym ziemiastwu zrozumieniem rzeczy, po swojemu opiekowa si stanem miejskim. Pragny na przykad zakazami ograniczy rozrzutno i zbytek. Nie brakowao go, o czym zawiadczy wierszem Adam Jarzbski, piszc o warszawiankach:

292

Jedna chodzi jak laleczka;

Druga biae sznurowane

Ma buciki, bramowane;

Trzecia nosi pludereczki,

Ochraniajc koszuleczki,

A poczoszki u niej zotem

Haftowane - wiedze o tem!

Rkawiczki: pery drogie

Okryty je wkoo srogie...

Zarzdzenia sejmowe okazay si oczywicie daremne. W tej samej Warszawie coraz wikszym przepychem nciy oczy paace, stroje, pojazdy i obyczaje magnackie. Normalnie tak bywa, e uprzywilejowani stwarzaj wz�r stylu ycia, ku kt�remu doy .spogldaj, wzdychaj i kt�ry ostatecznie per fas et nefas usiuj sobie przyswoi. Nie moe tak by, adne napominania i egzorcyzmy zgody na to nie wyczaruj, by w jednej i tej samej wsp�lnocie pastwowej jednym suyy wszelkie dogodnoci, innym za pozostawaa asceza, przymusowa zreszt.

Do pewnego znaczenia na Rusi Czerwonej doszed wtedy chop z Wiktorowa, niejaki Ihnat Wysoczan, p�niej czynny uczestnik powstania kozackiego. Zdobywa upy na Tatarach, rozbija, w kocu osiad w pobliu Bednarowa i wcale si nie przetworzy w demokratycznego przyw�dc. Pobudowa sobie dw�r i zosta ,,magnatem chopskim, tak samo udzielnym jak kady mony szlachcic owego czasu" - napisa o nim Walery oziski.

Przykad idzie z g�ry. Ihnat Wysoczan to Jeremi Winiowiecki skopiowany w miniaturze. Kupiec amsterdamski potrafi podczas jarmarku w Jarosawiu znale nabywc�w na klejnoty wartoci szeciuset tysicy zotych, dlaczeg� by zatem mieszczka warszawska nie miaa pragn rkawiczek naszytych perami?

Nieobca bya sejmowi i troska o handel krajowy tudzie o kupc�w rodzimego pochodzenia. Wydano wic ustaw, regulujc wysoko zysku. Stale zamieszkay w kraju chrzecijanin mia pobiera siedem procent ceny towaru. Prawowierny, ale przybysz - pi. „Niewierny, to jest yd", ju tylko trzy procent. Nie trzeba wyjania, jakie skutki spowodowao to rozporzdzenie. Przywilej wszechwadzy prowadzi prosto do wiary we wasn wszechwiedz. Szlachta pada ofiar tej reguy.

Nakazano r�wnie, aby wszyscy kupcy - importerzy i eksporterzy - pod przysig podawali w granicach warto towar�w i opacali od nich co... bez rewizji. Tego rodzaju prawo wyda m�g tylko sejm czysto szlachecki. Byo to naiwne, szkodliwe, ale i charakterystyczne zarazem. Przypomnijmy sobie tez Grazianiego, e w Polsce przysiga sdowa rzeczywicie stanowi wystarczajcy dow�d prawdy. Uczony dyplomata na pewno nie mia jednak na myli handlu, kt�ry zawsze i wszdzie przejawia skonno do ulegania pokusom.

293

W trzecim dziesicioleciu XVII wieku, za rzd�w Zygmunta III, zatroskani o swe interesy handlowcy wykupywali i niszczyli pewien traktat ekonomiczny, kt�ry ze znajomoci rzeczy rozprawia o rozmaitych naduyciach, podawa sposoby zabezpieczenia skarbu przed nimi, da rozumnych reform, midzy innymi podatk�w, obciajcych duchowiestwo i szlacht. Atak na uprzywilejowanych m�g wida grozi powaniejszymi konsekwencjami ni poktne palenie broszury, tote autor jej wola pozosta w ukryciu i dzieo swe opublikowa anonimowo. Tradycja przypisuje je Wojciechowi Gostkowskiemu, szlachcicowi z ziemi liwskiej, kt�ry rzeczywicie by zdolnym publicyst ekonomicznym, potrzebnej za wiedzy i dowiadczenia naby w kraju, pracujc jako pisarz Skarbu Koronnego. Za granic, jak si zdaje, nie bywa. On pierwszy bodaj u nas zwr�ci uwag na spraw bilansu patniczego stwierdzajc, e powane sumy wypywaj na zewntrz, jako wydatki na cele - wedug dzisiejszej terminologii — nietowarowe. A wic chociaby na studia w obcych uczelniach, na opaty i daniny kocielne, na wykup jec�w z niewoli tureckiej i tatarskiej.

Herbowy herbowemu wcale nie zawsze by r�wien i rozprawianie o „mentalnoci szlacheckiej" polega najczciej na operowaniu og�lnikami. Naiwna ustawa sejmowa charakteryzuje tylko izb, kt�ra j uchwalia, ulegajc - by moe - presji czynnik�w monych, a w utrzymaniu dotychczasowego stanu rzeczy zainteresowanych, nie wiadczy jednak o kompletnym wr�d szlachty zaniku myli. Jednym z urodzonych wystarczao hreczkosiejstwo, inni interesowali si tymi samymi problemami, kt�re nie daway spa intelektualistom kraj�w przodujcych Europie.

W pierwszej poowie XVII wieku toczya si w Polsce dugotrwaa, powana debata publicystyczna na tematy ekonomiczne. Obok sygnowanych pozostay po niej utwory anonimowe. Zabiera gos Szymon Starowolski i wspomniany ju Wojciech Gostkowski, Niemcy z Gdaska oraz z Prus przemawiali jak patrioci zatroskani o napraw samych fundament�w pomylnoci wsp�lnego domu - Rzeczypospolitej. Bodcem do rozwaa sta si gnbicy kraj kryzys monetarny, rzeczywisty ich sens i cel by o wiele szerszy, polega na woaniu o reform ekonomiki.

Postpowi ekonomici polscy pocztk�w XVII wieku, dostrzegajc tendencje regresywne w gospodarce kraju, postawili przed sob idea bogaccego si spoeczestwa [...] - pisze Zdzisaw Sadowski w wydanej niedawno temu ksice Pienidz a pocztki upadku Rzeczypospolitej to XVII wieku. - Ich g�wn zasug jest to, e zaczli rozumie, i rozw�j wymaga uprzemysowienia

294

kraju, uprzemysowienie za wymaga bardziej racjonalnego, bardziej efektywnego handlu zagranicznego. O tym wanie zaczo im si marzy, aby wyrwa Polsk z zakltego krgu eksportu zboa i importu gotowych towar�w przemysowych, aby przystpi do budowy przemysu w oparciu o surowce krajowe, aby zaktywizowa ludzi do pracy w tym kierunku.

Na Zachodzie paro do tego liczne, gospodarczo silne mieszczastwo, u nas m�g je w tej mierze zastpi jeden tylko czynnik - wiadoma celu polityka rzdowa, kr�lewska. W rozprawach Gostkowskiego nie brak zawoalowanej krytyki postpowania Zygmunta III, tre ich zwraca si wyranie przeciwko uprzywilejowanym przez panujce stosunki, czyli magnatom.

Wadza Rzeczypospolitej miaa mono wyboru, lecz dokonaa go wczenie i le. Zamiast opowiedzie si po stronie tych, co wybiegali myl naprz�d, zamiast wzmacnia i organizowa elementy spoeczne zainteresowane w postpie sama popada pod wpywy takich, kt�rzy najmniej odczuwajc skutki zastoju gospodarczego wmawiali w naiwnych, e winowajcami droyzny na przykad s niesumienni kupcy oraz ydzi. Wojewoda Hieronim Gostomski, filar oficjalnej polityki pastwowej, gosi, e kramarze mog sobie wyemigrowa z kraju, jeli si im nie podoba prawo szlachty do stanowienia taks na towary. Sklepikarzy wyznania mojeszowego nienawidzi ponadto ze wzgld�w zasadniczych, w jego mniemaniu nadprzyrodzonych.

Wspomniana ju ustawa o rozmaitych stopach zysku nosia wyran cech antysemityzmu. Prawodawcy nie mogli natomiast zdawa sobie sprawy, e antysemityzm podsycaj. Chcieli upoledzi yd�w, a dali im faktyczny przywilej, kt�ry musia jtrzy kupiectwo chrzecijaskie. Zupenie celowo dziaali za to autorzy i u nas ukazujcych si ksiek o mordach rytualnych. W roku 1618 Zygmunt III kaza skonfiskowa jedn z nich. Wydarzenie znamienne, bo Zygmunt by przecie katolikiem bardzo agresywnym... jak na miejscowe stosunki. Nie mielimy na tronie wikszego ode fanatyka.

Kiedy umar lekarz przyboczny Marii Medycejskiej, przyszo sprawi mu poch�wek a w Amsterdamie, bo w caej Francji nie byo ani jednego czynnego cmentarza ydowskiego. Wojna trzydziestoletnia to ponury rozdzia dziej�w Izraela. Walczyy w Niemczech armie wzajem na siebie rozjtrzonych, religijnymi sztandarami wymachujcych chrzecijan, kt�rzy tym chtniej gotowi byli mci ukrzyowanie, e ydzi nie uchodzili na og� za ndzarzy. Armie te skaday si z onierzy zacinych, gotowych za pienidze bi si z kadym, upi i obdziera kadego, kto si tylko nawin pod rk. Pretekst natury ideologicznej bywa jednak przy takich zatrudnieniach podany zawsze i wszdzie.

Przed kilkudziesiciu laty Radziwi Sierotka dowiadczy by w Egipcie

295

przygody piknej i chyba znamiennej. Wraz z towarzyszami popyn Nilem do Kairu, incognito, podajc si za kupca francuskiego. Celnicy sutascy starannie zrewidowali wdrowc�w, szperali im po kieszeniach i za pazuchami, Francuzi uchodzili bowiem wtedy za wysoce uzdolnionych i zamiowanych przemytnik�w. Ceremonia skoczya si bezowocnie i jako wtedy dopiero naczelnik komory usysza rozmow podejrzanych. Natychmiast kaza celnikom odstpi i przem�wi do Radziwia po polsku. Przedstawi si jako yd, „ziomek z Chema ruskiego", a przeprosiwszy za rewizj „ofiarowa si nam zatem, w czym by m�g suy, i czsto potem bywa u nas".

Przytrafio si to w roku 1582. W kilka lat p�niej Rzeczpospolita wprost zgorszya kardynaa-legata Hipolita Aldobrandiniego i cay jego orszak. ydzi nie nosili u nas adnych stroj�w ani oznak specjalnych, odr�ni ich mona byo jedynie „z twarzy, nie obmytych wod chrztu witego" - jak si wyrazi woski autor diariusza owej legacji.

Wiele z dawniej rozpowszechnionych po wiecie opinii i utrwalonych w kraju obyczaj�w pomimo wszystko przetrwa musiao r�wnie w dobie kontrreformacji, skoro podczas wojny trzydziestoletniej ludzie wyznania mojeszowego uciekali z Niemiec nad Wis i osiedlali si po caym pastwie.

Na Ukrainie los izraelski w niedobry spos�b zwiza si z ckim. ydzi odznaczyli si jako twardzi arendarze. Jakoby to bierali w pacht nawet klucze cerkiewne, kt�re wydawali prawosawnym parafiom dopiero za opat. Moe to bajka. Ale przecie w caym pastwie zakorzenia si system uywania ydowskich porednik�w do takich funkcji wyzysku, kt�rych szlachcic osobicie j si nie m�g ze wzgldu na prawo lub opini. Fortuna magnata, fortunka ziemianina i kiesa starozakonnego powiernika pczniay jednoczenie. Sprzyjay im te same koniunktury, zagraay jednakie niebezpieczestwa.

Kiedy Jeremi Winiowiecki rozpocz przymusowy odwr�t z Zadnieprza, za chorgwiami „Paleja", za husari Skrzetuskiego i dragoni pana Michaa cign dugi tabor, uwocy piset rodzin ydowskich oraz ich mienie. Mieci szczliwc�w, kt�rzy zdoali si ocali.

III

W lipcu 1636 roku, w wileskim "kociele akademickim, Wadysaw IV mocno uhonorowa poet, kt�rego aciskie utwory znane byy caej �wczesnej „uczonej Europie" i na czas bardzo dugi pozostay w jej pamici. Maciej Kazimierz Sarbiewski otrzyma biret doktora teologii, laur poetycki, a ciep rk kosztowny piercie.

296

Asystowa temu senat akademicki, liczny dw�r, nuncjusz papieski obecnoci sw te czci mistrza, ju wczeniej uwieczonego w Rzymie przez Urbana VIII.

Dla spraw kultury mia Wadysaw szeroki gest. Jeszcze waniejsz rol gray jego osobiste zamiowania w tym wzgldzie. Krajowcy z naiwnym czsto podziwem przygldali si kr�lewskiemu teatrowi oraz baletowi. Cudzoziemcy uznawali je za stanowczo najlepsze w caej Europie. Kiedy w roku 1640 umar Rubens, a rodzina urzdzia w Amsterdamie wyprzeda jego zbior�w i niekt�rych dzie, do licytacji zgosili si porednicy, reprezentujcy cztery dwory monarsze. Polski da si wyprzedzi w zakupach tylko hiszpaskiemu. W komnatach zamku warszawskiego mona si byo natkn na artyst�w rozmaitych narodowoci i poprzednio dobrze tu znanych, lecz take na przystrojonych w szerokie pludry malarzy holenderskich, co stanowio nowo. Kr�l nie ywi ojcowskich uprzedze i bez obawy o skaenie zaprasza niderlandzkich kacerzy.

Wkr�tce po uwieczeniu Sarbiewskiego uczestniczy Wadysaw w uroczystoci przeniesienia relikwii w. Kazimierza. Mieszczce je kaplica wileska, toruski grobowiec Anny Waz�wny oraz kolumna Zygmunta III uchodz wr�d znawc�w za najlepsze dziea tej epoki. Wszystkie trzy los oszczdzi, pozwoli im przetrwa wzgldnie cao i kto wie, czy nie ta wanie okoliczno zapewnia im czoowe miejsce w dzisiejszych ocenach. Pomnika Zygmunta Piotr I zabra do Petersburga nie zdoa, ale zrabowa wszystkie rzeby, kt�rych nie zdyli zagarn w paacu Kazimierzowskim Szwedzi. Niepodobna przysic, jak wygldaa prawdziwa hierarchia wartoci dzie sztuki, zgromadzonych w Polsce przez ojca i syna - Zygmunta i Wadysawa - zbieraczy i mecenas�w zamiowanych.

Anna Katarzyna Konstancja, siostra kr�lewska, posza za elektora Palatynatu, Filipa Wilhelma. Got�wk dostaa blisko czterysta pidziesit tysicy talar�w, wywioza jako wiano niejedn cenno artystyczn.

W kieleckim paacu biskupim, kt�ry i bez malarskich dodatk�w zalicza si do cenniejszych osigni owej doby, obejrze mona freski, wykonane - jak ogldnie m�wi fachowcy - przez „warsztat" Tomasza Dolabelli, wic moe i przy wsp�udziale uczni�w, lecz na pewno pod nadzorem mistrza. Jeden z tych plafon�w przedstawia scen sdu nad arianami.

20 kwietnia 1638 roku kr�l, dziaajc na podstawie wyroku trybunau senatorskiego, kaza zamkn w Rakowie szko, drukarni i wityni braci polskich. Bya to kara za to, e uczniowie rakowscy jakoby to sprofanowali krzy przydrony. Taki by koniec zaoonej w roku 1602 uczelni, kt�r bez obawy o przesad uzna mona za wysz.

297

Liczya ona kilkuset uczni�w, miaa bardzo dobrych profesor�w i syna na caym kontynencie. Uczniem jej by Stanisaw Lubieniecki, historyk i astronom, autor Historiae Reformationis Polonicae oraz traktatu Theatrum cometicum. Zamknicie szkoy, stanowicej duchowy orodek stolicy arianizmu polskiego, naleao do rzdu przyczyn, kt�re sprawiy, e pole do rozwoju talentu znalaz p�niej Lubieniecki a w Danii. Doskona znajomo aciny wywi�z oczywicie z Polski. Nauka tego jzyka zaliczaa si w Rakowie do g�wnych punkt�w programu.

Na razie studenci rakowscy nie musieli koniecznie emigrowa. Mogli sobie powdrowa na Podkarpacie, do Lusawic albo do woyskiego Kisielina, gdzie istniay i przetrway szkoy ich wyznania. Praktyki religijne odprawiay si po majtnociach i siedzibach szlachty ariaskiej, kt�rej nikt zabroni tego nie by w stanie. Prawo o wygnaniu braci polskich obowizywao jedynie na papierze. Przecie nawet na dworze Jeremiego Winiowieckiego, gorliwego neofity, rodzina Domaradzkich nie tylko sama wyznawaa arianizm, ale go otaczaa opiek i protegowaa wedle sil. Gabriel Domaradzki organizowa nawet naboestwa publiczne w dzierawionej od kniazia Warwie na Zadnieprzu.

Dotyczcy Rakowa dekret to wstydliwy i szeroko rozgoszony szczeg� naszej historii. Ale nawet po tym dekrecie znienawidzeni przez wszystkie wyznania arianie mieli w Rzeczypospolitej znacznie wicej praw ni katolicy w Szwecji oraz w Inflantach. Bo we wspomnianych krajach nie przysugiway im adne.

Dziedzicem Rakowa by Jakub Sienieski. Wyrok kr�lewski zagrozi mu na wypadek nieposuszestwa - bardzo wysok grzywn, ale nie mierci! W innym pastwie protektora skazanej herezji potraktowano by na pewno inaczej. Wiadomo, czemu dyplomaci szwedzcy byli w Sztumdorfie tak nieustpliwi wobec minimalnych zreszt da katolik�w.

Rak�w odjto wic arianom reskryptem wadzy, przemoc. Fakt niewtpliwy, stwierdzony i znamienny, lecz jeszcze nie wystarczajcy za syntetyzujce wyjanienie szybkich postp�w kontrreformacji w Polsce.

W trzy lata po krzywdzcym wyroku proboszczem Rakowa zosta ksidz Bonawentura Dzieranowski, reformat. Chopi okoliczni uzyskali protektora i opiekuna w mnichu, kt�ry pieszo uwija si po wioskach, naucza, interesowa si yciem parafian, pomaga. Ksidz Dzieranowski odwiedza r�wnie kraje odlege, uczestniczc w zgromadzeniach swego zakonu. Cztery razy by w Rzymie i raz jeden w Toledo. Dociera tam pieszo. Wzorem w. Franciszka z Asyu, nie bra na drog nawet zapasu chleba.

298

Kontrreformacja umiaa zdobywa i wprzga w sw sub imponujce charaktery: Ksidz Dzieranowski wcale wyjtku nie stanowi, inni te umieli samych siebie powica umiowanej sprawie. Piotr Skarga wywiera wpyw na polityk wielkiego pastwa, a y jak ebrak. Charaktery i talenty! Nie zdobdzie tum�w adne haso, kt�rego nie wespr ludzie, wyposaeni i w jedno, i w drugie. Pierwsze pokolenia jezuit�w polskich szczyciy si takimi gwiazdami, jak Jakub Wujek, Piotr Skarga i Maciej Sarbiewski.

Szukajc przyczyn wielkich sukces�w kontrreformacji midzy wybitnymi ludmi, natrafi si na tajemnic, kt�r zwaszcza zakon jezuit�w zna doskonale, na wylot. Od czonk�w jego wymagano lepego posuszestwa. Kady z nich wobec przeoonych winien by „jak laska w rku starca, jak rzecz martwa". Posuch doktrynie i zaoeniom, lecz swoboda inicjatywy w ich subie! Ten ostatni przywilej pozwala dziaa skutecznie i nie tylko nie odstrasza, ale musia przynca nietuzinkowe m�zgi.

Kontrreformacja nie lkaa si ani nowatorstwa w sztuce, ani tgich indywidualnoci wr�d wasnych zwolennik�w.

Podczas elekcji panowaa za to w jej szeregach pewna obawa przed indywidualnoci kandydata na kr�la. Wadysaw wcale si nie odznacza gorliwoci, w tej mierze bardzo si od ojca odrodzi. Podejrzewano go nawet o indyferentyzm, uwanie si przygldajc jego zayoci z przyw�dcami r�nowierstwa, Rafaem Leszczyskim i Krzysztofem Radziwiem. Wadysaw rzeczywicie nie nadawa si na misjonarza w koronie, wolny od rodzicielskich uraz�w i zahamowa psychicznych. Wiktor Czermak powiedzia ponadto wnikliwie, e nie m�g przecie przeladowa protestant�w czowiek trzewy, dla kt�rego szczytem marze byo wstpienie na tron szwedzki. Zar�wno zewntrzn, jak i wewntrzn sw polityk stale podporzdkowywa Wadysaw owemu nadrzdnemu z jego punktu widzenia celowi. Gorzko to miaa Rzeczpospolita w niedalekiej przyszoci opaka, ale w danym konkretnym wypadku zyskaa. Szef rzdu przesta jtrzy i prowokowa r�nowierc�w. Usiowa nawet przyhamowa wzbierajc nietolerancj. Czyni to i wtedy, kiedy musia firmowa niesprawiedliwo. Ustpowa z musu, lecz zarazem pieszy chocia co nieco naprawi.

W rok jeden po wyroku rakowskim wybuchy w Wilnie zamieszki na tle religijnym. Miejscowych kalwin�w oskarono o strzelanie z uku do obrazu witego, umieszczonego na frontonie kocioa benedyktynek. Wyrokiem kr�lewskim usunito zb�r helwecki poza mury stolicy litewskiej. Spok�j nie powr�ci jednak, bo studenci jezuiccy napadali na duchownych ewangelickich, odwiedzajcych wiernych w samym miecie. Teraz monarcha zareagowa ostro.

299

Zagrozi biskupowi ograniczeniem praw akademii, wojewod wezwa do pilnowania porzdku.

Jeeli losy koniecznie musiay obdarzy nas Wadysawem IV, uczyniy to za p�no. Wadca tego pokroju nie dopuciby nigdy do beznadziejnego zabagnienia kwestii religijnych w wielowyznaniowej federacji. Jego na wskro polityczny umys spory teologiczne nudziy. Konieczno doprowadzenia do jakiej ugody yciowej kr�l pojmowa, ale c� std... Wstpujc na tron zasta a nazbyt wiele fakt�w dokonanych pod patronatem i bogosawiestwem zmarego rodziciela.

Podczas bezkr�lewia r�nowiercy zadali rozmaitych gwarancji i po dugich sporach usyszeli wreszcie od katolik�w, e

kacerstwo jest wdrownym przechodniem, kt�ry w Polsce wyebrany majc przytuek, na waciwych tej ziemi panach i staroytnych dzierawcach nic przemoc wymusi nie zdoa, e cokolwiek, aczby najmniejszego dozwala si kacerzom, od dajcych z dobrej woli wdzicznym umysem przyjmowa to maj; jeli za i w zapasy wol, nie zbdzie Rzeczypospolitej na umyle i siach do utrzymania si przy ojczystych prawach i ocalenia staroytnej wiary.

Co gorliwsi acinnicy doradzali nawet poczenie wszystkich wojsk magnat�w katolickich w celu zrobienia nareszcie porzdku z heretykami.

Dysydenci dowiedzieli si wic nowoci, a mianowicie, e s obywatelami drugiej klasy, wszelkie za prawa posiadaj tylko z aski „waciwych tej ziemi pan�w". Na skutki wcale nie trzeba byo czeka, wystpiy zaraz. 6 sierpnia 1632 roku hetman Krzysztof Radziwi na wasne danie spotka si w Piszu z elektorem brandenburskim. Rozjtrzony do ywego, proponowa w imieniu r�nowierc�w formalne przymierze, do kt�rego wcign pragn prawosawnych z Kozakami wcznie. Chcia ponadto interwencji ze strony Anglii, Holandii, Danii, nawet Szwecji.

Tego rodzaju wystpienia byy oczywicie dla elektora ask niebios. Asekuroway go w samej Rzeczypospolitej, znakomicie uatwiay mudn prac wyzwalania si spod jej hegemonii.

Nie osdzajmy tylko postpku Radziwia wedle dzisiejszych norm. Ludzie XVII wieku w znacznej mierze utosamiali poczucie religijne z narodowym, nie uwaali za ojczysty takiego rzdu, kt�ry ich wyznanie krzywdzi. arliwcom katolickim interesy cesarza wydaway si dobrem nadrzdnym, a nikt jako z tego powodu zarzut�w zdrady nie czyni i nadal nie czyni. Hetman Stanisaw Koniecpolski zna sabo militarn kraju, o zaciganiu si naszych ludzi „na cesarsk" wiedzia i wyraa na to zgod. Zdrajc na pewno nie by. Krzysztof Radziwi ma prawo do tej samej skali ocen.

300

Pastwo, kt�rym Wadysaw IV rzdzi, znajdowao si na r�wni pochyej. Zbyt ju gboko naruszya kontrreformacja jego wewntrzny ad. Obywatele nauczyli si spoziera na ideologiczne sztandary wywieszone poza granicami Rzeczypospolitej. Kr�l nie m�g odrobi za dokonanego. Postpujc tolerancyjnie hamowa jednak nieco proces zanikania wizi wewntrznej.

Radziwia i Leszczyskiego mia Wadysaw po swojej stronie tak dalece, e oni wanie wspierali jego zamysy wojny przeciwko protestanckiej Szwecji, pragnc wzmocni t drog znaczenie obozu r�nowierczego u nas. Owa wojna bya celem cakowicie zbytecznym, ale odcignicie przyw�dc�w dysydenckich od ponadpastwowych tsknot uzna trzeba za zjawisko dodatnie.

Do znamiennej rzeczy doszo, kiedy w roku 1633 Jerzy Ossoliski wybiera si w poselstwie do Rzymu. Poprzednio sejmy toczyy nieustpliwe spory z Zygmuntem III o arrasy ostatniego Jagiellona. Kr�l bowiem uwaa je za swoj wasno, stany za za cz skadow skarbu Rzeczypospolitej. A teraz nie sprzeciwiono si wydzieleniu trzech sztuk z og�lnej liczby piciu, skadajcych si na cykl Mojesz, Ossoliski zawi�z je papieowi w prezencie!

P�niej senat i szlachta wzili stron Wadysawa w jego sporze z kuri rzymsk. Rozgoryczya herbowych nie zaatwiona sprawa zakazu nabywania ziemi przez kler, Urban VIII nazbyt ju lekcewaco pana Polski traktowa, nie uznajc go za r�wnego monarchom dziedzicznym, nuncjusz w przykry spos�b pr�bowa szarogsi w Warszawie. Sprzeciwia si zburzeniu kilku domostw, wykupionych od bernardynek w celu uzyskania miejsca pod kolumn Zygmunta. Gmachy owe usunito, pomnik stan, a Mariusz Filonardi musia z Polski wyjecha nie dopuszczony do poegnania z kr�lem. A do zgonu Urbana VIII, czyli do roku 1645, Rzeczpospolita nie utrzymywaa stosunk�w dyplomatycznych z Rzymem. Ostre, obelywe odezwania si nuncjusza, formalny rozkaz Wadysawa przejmowania jego list�w oraz warty kr�lewskie przed rezydencj wzitego waciwie w areszt domowy biskupa, stanowiy zewntrzne, przez wszystkich dostrzegane objawy sporu o rzeczy bardzo zasadnicze. Urban VIII da cofnicia dysydentom i prawosawnym wszelkich praw, zaprowadzenia katolickiego jednowierstwa, a wic po prostu sprowokowania wojny domowej. Tego Rzeczpospolita sobie nie yczya i nawet biskupi krajowi z prymasem Gembickim na czele opowiedzieli si przy Wadysawie. Ju wyrok na arian by waciwie ustpstwem ze strony kr�la, usunicie kalwin�w z Wilna drugim, wymuszonym i przez krajowych take gorliwc�w. Wadysaw bez oporu nie ustpowa, ale uprawia defensyw, inaczej nie m�g. Zgon Urbana VIII by prawdziwym szczciem dla Rzeczypospolitej, bo nastpca jego - Innocenty X - nacisku na ni zaniecha.

301

Lepiej si u nas dziao ni gdzie indziej we wzgldzie swob�d religijnych, bo przeladowa byo znacznie mniej, a rozlew krwi zdarza si rzadko. Lecz jeli pamita o koniecznociach, wynikych z federacyjnego charakteru pastwa, trzeba bez ogr�dek stwierdzi, e dziao si le. Cofalimy si od zasady r�wnoci, bdcej warunkiem istnienia Rzeczypospolitej.

W roku 1632 Kozacy przysali delegat�w na ostatni sejm, odprawiony za ycia Zygmunta III. Owiadczali kr�lowi wierno, a prosili o zaniechanie przeladowa religijnych, kt�rych oni sami wprawdzie jeszcze nie dowiadczali, lecz kt�re

Nar�d nasz Ruski cierpi... niemal po wszystkiej ziemi Litewskiego Pastwa, w krajach za Ruskich, w ziemi Przemyskiej na Woyniu, na ostatek teraz wieo ku nam si zbliajc, w ziemi Siewierskiej koo Czernihowa i gdzie indziej.

W odpowiedzi Zygmunt obieca zbada pooenie i upomnia petent�w, aby si nie wtrcali do spraw wewntrznych Wielkiego Ksistwa Litewskiego.

Formalnie mia racj: Kozaczyzna wchodzia w skad Korony. Ale objaw by bardzo znamienny: Zaporoe zaczynao si uwaa za przedstawicielstwo narodowe caej Rusi w granicach Rzeczypospolitej. Ju nie samej tylko Ukrainy, lecz i Biaorusi.

Dwa procesy rozchodzce si w dwie r�ne strony. Pooenie wewntrzne komplikuje si, poczucie narodowe na wschodzie coraz wyraniej dojrzewa, a jagielloska, z praktyki zrodzona zasada r�wnoci narod�w i wiar idzie w niepami.

Bdy popenione wobec prawosawia tak biy w oczy, e nawet Zygmunt III zmitygowa si nieco w ostatnich latach swego ycia i panowania. Otrzymywa ostrzeenia od katolik�w arliwych i niepodejrzanych, od Albrechta Radziwia i Stanisawa Koniecpolskiego. Obaj mowie stanu zwracali uwag na to, e dotychczasowe postpowanie pcha wszystkie atuty w rce Moskwy, jtrzy Kozak�w, kt�rych zagranica podszczuwa, jak tylko moe. O potrzebie „uspokojenia religii greckiej" gono byo na sejmach i w caym kraju. Ale odkadano spraw z jednej sesji na drug i ostatecznie a do zgonu doktryn nie zmienio si w zasadzie nic.

Pierwsze lata panowania Wadysawa przyniosy ustpstwa wane, ale dorane, orzeczone przez samego kr�la lub przez dziaajce w jego imieniu komisje. Niejeden sp�r lokalny rozstrzygnity zosta na korzy „Grek�w", zapado postanowienie o potrzebie ustanowienia w Wielkim Ksistwie dw�ch metropolii. Na stolic dla prawosawnej upatrzono Mohylew, dla unickiej Poock.

302

W roku 1635 wskrzeszono nareszcie metropoli w Kijowie_s powierzajc j Piotrowi Mobile.

Synowiec hospodara modawskiego zoy by ju dowody lojalnoci i przyjaznego usposobienia wobec kr�la i Rzeczypospolitej. Ale to wcale jeszcze nie wyczerpywao zalet czowieka, kt�ry trafi na waciwe miejsce. Piotra Mohi cechowao przywizanie do tego typu kultury, jaki dominowa w caym pastwie. Wyksztacony, znajcy Zach�d, biegy w acinie, wcale nie zamierza zdradza prawosawia i Rusi, o co podejrzewali go zwolennicy tradycyjnego bezwadu. Wrcz przeciwnie - pragn je wyrwa z dotychczasowego ponienia i doskonale pojmowa, e tego si nie da osign inaczej ni doganiajc Lach�w i Litwin�w we wzgldzie owiaty, wiedzy i tw�rczoci. Przey cikie chwile, obawia si nawet o ycie, zanim udao mu si ocali wasn koncepcj szkoy, fundamentu p�niejszej akademii.

Niewesoe panoway na Rusi stosunki, skoro poprzednik Mohiy, nielegalny jeszcze metropolita, Jan Borecki, ali si gorzko, e w jego otoczeniu czowiek jako tako wyksztacony to „drogi diament midzy kamiemi i zoto midzy kruszcami". Borecki napisa te sowa tak, jak zostay przed chwil przytoczone — po polsku. Jzyk nasz dominowa w wyszych sferach Ukrainy, take i wr�d starszyzny kozackiej, wywodzcej si z drobnej szlachty. Nad Dnieprem zachodzi ten sam proces, kt�ry od dawna wystpowa na Litwie. Ale przyjmowanie kultury oraz mowy polskiej ani tu, ani tam wcale nie oznaczao zanikania odrbnoci narodowych w granicach Rzeczypospolitej. Szkoa Piotra Mohiy uczya aciny, wzory organizacyjne zapoyczaa od jezuit�w, lecz pozostawaa prawosawna i ruska. Wanie dlatego rozw�j jej i caa dziaalno zgodne byy z najistotniejszym dobrem federacji, kt�r na Ukrainie urzeczywistniay, oblekay w ciao.

Mono legalnego dziaania uzyska Piotr Mohia w roku 1635. Nic, niestety, nie mogo odrobi klski poprzednich lat czterdziestu, podczas kt�rych na Ukrainie i Biaorusi prawo upierao si przy absurdzie i fikcji. Prawosawie istniao, pastwo nie chciao tego faktu uzna.

W roku 1623 Krzysztof Zbaraski poruszy te kwestie w mowie sejmowej, kt�ra wystawia wietny pomnik jego inteligencji.

Bo jeli tego chc, eby Rusi nie byo w Rusi, to jest rzecz niepodobna [...] aden tego rozum, aden gwat przem�c tego nie moe [...] - m�wi koniuszy koronny. - Ten zadaje ran w serce ojczynie naszej, ktokolwiek prawo lamie, zgod midzy narody, z kt�rych jest polska Rzeczpospolita zoona, rozrywa, ten w sercu ojczyzn zabija. Taka jest k�tnia, kt�r zaczli z narodem ruskim, braci i krwi nasz.

303

Piknie i susznie przemawia Krzysztof Zbaraski, syn wojewody bracawskiego Janusza i Anny z ksit Czetwertyskich. Ale dla Ukrainy by to gos dolatujcy z zewntrz. Innej wagi politycznej nabraoby wystpienie wielkiego pana, gdyby w ostatnim z przytoczonych zda orator musia inaczej ustawi liczb mnog. Gdyby powiedzia: taka jest k�tnia, kt�r zaczto z nami, narodem ruskim, braci i krwi wasz, panowie Polacy. Tej k�tni nikt by si wszcz nie omieli, gdyby Zbarascy, Zasawscy, Ostrogscy pozostali tym, czym byli ich przodkowie za Jagiellon�w. Przed pidziesiciu czterema laty zaledwie, podczas sejmu lubelskiego, Konstanty Winiowiecki zwr�ci si do Zygmunta Augusta sowami, okrelajcymi warunek zgody: „Iemy s r�nej religii, a zwaszcza Grekowie, abymy tam nie byli poniani, aby nikt do innej religii nie by pocigany."

Teraz, w XVII wieku, Krzysztof Zbaraski owiadcza, e protestujc przeciwko temu, aby wolno byo „pozwami na trybuna trapi, popy apa, czerce wygania", zgadza si jednak chtnie na perswadowanie prawosawnym: „bdcie, prosimy, naszej papieskiej wiary, bo jest niewtpliwie sama jedna dobra i pewna, i dowody ma nieomylne..."

Polsko i katolicyzm wchony ksicia pana cakowicie. Dokonay tego podboju ku swej oczywistej szkodzie, gdy zabray z poudniowego wschodu materia na podpor wasnego dziea, zwizku wielu narod�w.

Lata po rozejmie sztumdorfskim, kt�re tyle blasku przyniosy rodom magnackim i spok�j zwykej szlachcie, o wiele mniej okazay si askawe dla kr�la, a wic i dla pastwa. Zamiast sukces�w przychodziy rozczarowania, r�wnajce si niekiedy dotkliwym kompromitacjom.

Bya ni niewtpliwie fatalnie, w nieopisanie lekkomylny spos�b rozegrana sprawa ce gdaskich. Kr�l oraz jego doradcy postpili wbrew przysowiu, kt�re kae ku elazo, p�ki nie ostygo. W rezultacie Dania ornie, Francja za dyplomatycznie wtrciy si do spraw wewntrznych Rzeczypospolitej i postawiy na swoim. A o rok wczeniej miao si ju prawie te ca w rku, to jest raczej w kasie.

Mao powane w gruncie rzeczy byy, tylekro z namaszczeniem opisywane, usiowania budowy floty na Batyku. Zaczo si wszystko pod z wr�b, w spos�b aonie mieszny, kiedy pewien Szkot, zausznik kr�lewski, pojecha na Zach�d obdarzony zaufaniem i obarczony misj specjaln, lecz zamiast kupowa okrty dla Wadysawa skrad powierzone pienidze i wicej si nie pokaza.

304

Za wielu si przy tej wymarzonej flocie krcio cudzoziemc�w, szukajcych tylko wasnej kariery, a cakowicie obojtnych wobec spraw pastwa. Rk i serc krajowych nic jednak zastpi nie mogo.

Najlepsza i jedyna bodaj droga do umocnienia si na morzu wioda ldem: z Warszawy do Kr�lewca, z Wilna do Kajpedy. Wprowadzia tam Rzeczpospolita gubernatora oraz onierza, obydwaj hetmani - koronny i litewski przybyli nad Prego. A potem dla kr�lewskich marze o roli dobroczycy Europy, czyli dla typowych gruszek na wierzbie, wszystko przepado ku niewtpliwej uciesze duch�w komtur�w krzyackich, z kt�rych aden nie zwyk by za ycia wycofywa si bez ostatecznego przymusu stamtd, dokd raz z wojskiem przyszed. Bardzo prawdopodobne, e duchy owe przebyway w piekle. Ale dzieo polityczne Zakonu nie zostao zniszczone i w przyszoci sprowadzi miao pieko na ziemi.

Nie naley si lka powt�rzenia tezy, e Polska i Litwa mogy zrobi karier morsk jedynie w ten sam spos�b co Rosja. Wymusi dla siebie respekt, jako dla prawdziwego mocarstwa kontynentalnego, i dopiero rozepchn si okciami. Rosyjska ranga pastwa morskiego zatwierdzona ostatecznie zostaa pod Potaw, pooon w stepach. Carowie posiadali flot batyck i czarnomorsk. T ostatni zafundowali sobie nie wczeniej, a zdobyli Krym.

Kr�l budowa nad morzeni forty Wadysaw i Kazimierz, wzi od bogacza gdaskiego Jerzego Hewela na kredyt statki, kt�re w czasie wolnym od innych zatrudnie do niedonie paray si handlem. Potem, kiedy Hewel oczy zamkn, a opiekunowie maoletniego spadkobiercy upomnieli si o pienidze, przyszo okrty sprzeda ze strat.

Wadysaw nie rozstawa si z marzeniami o tronie szwedzkim lub odszkodowaniu za, a to w postaci dziedzicznego ksistwa dla polskiej linii Waz�w. Najpierw chcia posi tak domen w Inflantach, potem odwr�ci wzrok na inne regiony Europy. Pragn odegra rol siewcy pokoju, liczc, e t drog dobije si sawy, autorytetu oraz swego ksistwa. Jako m�w zaufania, wysannik�w i porednik�w uywa w licznych swych dziaaniach niemal wycznie cudzoziemc�w.

Osobiste i dynastyczne zamysy kr�la wpyny na jego postaw podczas rokowa sztumdorfskich, z nimi take wizay si cile plany morskie. One r�wnie decydoway przy do urozmaiconych projektach matrymonialnych.

Wadysaw zamierza oeni si z protestantk, c�rk zmarego na wygnaniu„kr�la zimowego",

305

Elbiet. Miao to uatwi sojusz z Angli i przynie poparcie z jej strony, a dostarczyo oczywicie biskupom krajowym powodu do niezadowolenia i krytyki. Jeden tylko z hierarch�w nie przyczy swego gosu do tego ch�ru. By nim wielekro w tej ksice cytowany kronikarz, Pawe Piasecki. Jako kandydatki na kr�lowe brane te byy pod uwag matka i c�rka: wdowa po Gustawie Adolfie, Maria Eleonora, oraz modziutka i ekstrawagancka wadczyni Szwecji, Krystyna. Skoczyo si na trafieniu w utart od wieku kolein. 12 wrzenia 1637 roku Wadysaw polubi czonkini domu Habsburg�w - Cecyli Renat - wasn siostr cioteczn, rodzon za Ferdynanda III, kt�ry niedugo przedtem obj rzdy w Wiedniu. Tak wic kr�l polski zosta szwagrem cesarskim, co dostarczyo podniety do roje o imperatorskim spadku, a w oczach Europy miao zupenie okrelon wymow polityczn.

Cecylia Renata ukoronowana zostaa w warszawskiej katedrze w. Jana. Najbliszy sejm zaprotestowa przeciwko niczym nie uzasadnionemu gwaceniu tradycji i obwarowa konstytucj koronacyjne prawa Krakowa.

Cioteczne maestwo nie okazao si wzorowym stadem. Kr�l ony nie lubi, ona miaa suszne powody do niezadowolenia z obyczaj�w maonka. Samo przez si zrozumiae, za Cecylia Renata posza w lady swych babek, poowic Zygmunta Augusta, oraz obu ciotek, kt�re kolejno dzieliy oe z Zygmuntem III. Bya w Warszwie nieoficjaln, lecz rzeczywist przedstawicielk interes�w austriackich. Misj sw speniaa jednak w spos�b o wiele mniej ostentacyjny ni nieboszczka Konstancja.

Rok 1637 przyni�s ukad, zwany zazwyczaj „paktem familijnym" Wadysawa IV z Habsburgami. Pewne jego punkty znamionuje polot, fantazja miaa a do zuchwalstwa. Tak wic gdyby polscy Wazowie wygali, ich prawa do tronu szwedzkiego przej miay na r�d cesarski. Autorom traktatu nie przeszkadzao, e po mierci Gustawa Adolfa sejm szwedzki, uchwa jak najbardziej legaln, raz na zawsze odsdzi Zygmuntowicz�w od Sztokholmu, skaza ich na moraln i faktyczn banicj ze Skandynawii. „Pakt familijny" stwarza r�wnie sojusz zaczepny przeciw Turcji. Kraje, zdobyte w przyszoci wsp�lnym orem na sutanie, miay si sta dziedziczn wasnoci Waz�w „polskich" z wyczeniem jednak tego z nich, kt�ry akurat panuje w Polsce.

Dyplomacja cesarska zgodzia si na miae projekty, z czego wcale jeszcze nie wynika, e zamierzaa si do ich urzeczywistnienia przyczynia. Austria chciaa utrzyma Rzeczpospolit w bezruchu i m�c nadal bez przeszk�d werbowa w niej onierza. Baa si, e ssiadka zechce si zbliy do Francji,

306

posucha jej zacht i poszuka sobie zysk�w terytorialnych na lsku. Traktat mia przede wszystkim oddali politycznie Warszaw od Parya, kt�ry wszystko trafnie poj, a rce mia dugie i natychmiast zacz nimi dziaa. Od tej pory na wszystkich swych drogach napotyka Wadysaw kody francuskiego pochodzenia. Nie z platonicznych wcale wzgld�w obiecywa Ludwik XIII Gdaskowi pomoc, a pose kr�la arcychrzecijaskiego w samej Warszawie zuchwale i zupenie jawnie wtrca si do naszych spraw wewntrznych.

Za wiedz i zgod dw�ch kolejnych wadc�w - Zygmunta i Wadysawa znaczne, z bardzo gronych onierzy si skadajce oddziay polskie chadzay „na cesarsk". Wobec takiego stanu rzeczy polityka francuska zmierzaa do zupenie jasnych i zrozumiaych cel�w. Staraa si przeszkodzi wzmocnieniu wadzy kr�lewskiej w Rzeczypospolitej i zapobiec werbunkom.

Ju w maju 1622 roku chorgwie lisowczyk�w pokazay si nad Renem, niedugo p�niej a we Woszech p�nocnych. W roku 1635 Mazowszanin Pawe Noskowski i z Sandomierszczyzny si wywodzcy Jan Gromadzki zabrnli w strony do odlege od swych rodzinnych pieleszy. Dowodzone przez nich puki przeprawiy si pod Wormacj przez Ren, wtargny do Szampanii, odnosiy zwycistwa nad Francuzami. By to jeden z ostatnich wyczyn�w lisowczyk�w, kt�rzy wkr�tce znikli nareszcie z historii.

W tych wanie czasach jeden z nich, wysany pewnie w jakiej sprawie do Amsterdamu, zwr�ci na siebie uwag Rembrandta. Przedstawiajcy polskiego kawalerzyst obraz to takie arcydzieo, kt�rego narodzinom naley zorzeczy.

Jeli Francuzi brudzili Polsce, mieli po temu rzeczowe i suszne powody. Przyja z Austri i wiadczona jej pomoc zysk�w nam nie przynosiy.

W sierpniu 1638 roku Wadysaw IV przekroczy granice swego pastwa. Jecha do Baden w Dolnej Austrii, aby skorzysta z tamtejszych cieplic i poratowa zdrowie. A w istocie chcia si osobicie spotka z cesarzem i wyjani wzajemne stosunki. Sejm pytany o zgod nie by, liczne sprzeciwy senatorskie - wr�d nich gos hetmana Koniecpolskiego - nie odniosy skutku. Grono znacznych os�b towarzyszyo panu w wdr�wce: kr�lowa Cecylia Renata, kanclerz wielki koronny, Piotr Gembicki, obydwaj podkanclerzowie, Jerzy Ossoliski i Stefan Pac, Jakub Sobieski, nieodstpny powiernik Adam Kazanowski i rezydent brandenburski Jan Hoverbeck, e si ju pominie pomniejsze gwiazdy. W padzierniku monarchowie spotkali si w Nikolsburgu. Przyjmujc kr�lewskiego szwagra na wasnej ziemi, Ferdynand III wbrew warunkom dopiero co uoonego ceremoniau - ostentacyjnie bra pierwsze miejsce.

307

Polskiej parze koronnej przeznaczono apartamenty polednie, od podw�rza.

Rozmowy nie day nic, Austria yczya sobie utrzymania istniejcego stanu, to znaczy bezwadu Polski i wikania si jej w kopoty. W ponurym nastroju powr�ci Wadysaw z wyprawy, kt�ra zrodzia dwojaki skutek polityczny: dotkliw kompromitacj i uchwa sejmow, zabraniajc monarchom wyjedania z granic Rzeczypospolitej. Szlachta nabieraa rutyny w chwytaniu swych pan�w za poy.

Cesarz odm�wi szwagrowi pomocy w innej enujcej sprawie, kt�rej w dodatku sam by w znacznej mierze winowajc. Od 9 maja tego 1638 roku kr�lewicz polski Jan Kazimierz siedzia w wizieniu francuskim, traktowany ostro, bezwzgldnie. Dozorcy pozwalali mu rozmawia tylko po francusku, i to na cay gos. Poprzednio, w chwili aresztowania go, tum demonstrowa, zadowolony z decyzji swych wadz.

Przyrodni brat Wadysawa IV suy by poprzednio w armii cesarskiej w randze pukownika, uczestniczy w kampanii lotaryskiej, jedzi do Wiednia po Cecyli Renat. Jego bliskie i serdeczne zwizki z Habsburgami nie byy tajne nikomu, a zwaszcza ju Francji, majcej dobry wch i wywiad. W styczniu 1638 roku Jan Kazimierz rozpocz interesujc podr�. W Genui dokd dotar z Warszawy drog przez Wiede oczywicie - wsiad na statek „Diana" i poeglowa w kierunku Hiszpanii. Gra rol skromn - jako prywatna osoba towarzyszy posowi polskiemu, Janowi Karolowi Konopackiemu. Waciwa misja kr�lewicza miaa si rozpocz dopiero po przybyciu na P�wysep Iberyjski. Na mocy porozumienia z Ferdynandem III czekao tam na Jana Kazimierza stanowisko wicekr�la Portugalii oraz admiraa floty hiszpaskiej. Wiedzia nasz wdrownik, jakie stopnie ma wkr�tce otrzyma i czym si zaj, nie zapomnia o tym i wtedy, kiedy si krci w pobliu port�w w Tulonie i w Marsylii. Kardyna Richelieu nie wykroczy wic chyba przeciwko prawidom zdrowego rozsdku, podejrzewajc Jana Kazimierza o szpiegostwo na rzecz Hiszpanii. Ale pewnoci naukowej mie nie mona, bo instrukcji wywiadowczej przy aresztancie nie znaleziono.

Na rozkaz namiestnika Prowansji komendant portu Tour de Bouc uwizi kr�lewicza, osadzanego potem kolejno w twierdzach Salon i Cisteron. Dopiero w sierpniu 1639 roku przeniesiono go w lepsze warunki, do zamku Bois de Vincennes pod Paryem. Wolno wyjednao dla w lutym 1640 roku poselstwo wojewody smoleskiego, Krzysztofa Gosiewskiego. Musia on w imieniu Rzeczypospolitej podpisa cyrograf, zawierajcy zobowizanie powstrzymywania si

308

od przymierzy z pastwami wrogimi Francji oraz przerwania akcji werbunkowej w Polsce.

Ludwik XIII dopuci teraz Jana Kazimierza przed swe oblicze, przyj go wedug ceremoniau przewidzianego dla ksit „drugiego rzdu". Audiencja odbya si w sypialni monarszej.

O wolno dla niedoszego admiraa zabiega papie Urban VIII, kr�l angielski Karol I, Wenecja i Genua. Tylko Ferdynand III, szwagier i sojusznik, palcem nie ruszy i nawet obieca niczego nie chcia. Rozwaajc polsko-litewskie losy pod rzdami Waz�w, chciaoby si raz za razem powtarza sowa Gustawa Adolfa: B�g sam zna, jak ich prowadz.

W trzy lata po uwolnieniu Jan Kazimierz wpad na nowy pomys. Przebywajc w Loreto nagle poczu powoanie i wstpi do zakonu jezuit�w. Papie Urban VIII na zo Wadysawowi zatwierdzi to. Niefortunny kandydat na wicekr�la Portugalii otrzyma niebawem kapelusz kardynalski.

Niewtpliw pociech dla seniora dynastii stanowio, e od Niedzieli Palmowej 1640 roku, kt�ra przypada 1 kwietnia, y na wiecie przypuszczalny nastpca tronu, kr�lewicz Zygmunt Kazimierz. Na rodzic�w chrzestnych zaproszono par cesarsk, Ferdynanda III wraz z maonk. Podczas uroczystoci w Warszawie zastpili ich stryj i ciotka nowo narodzonego, uczty za nie wyprawiono, bo szalejcy z radoci kr�l nie m�g podnie si o wasnych siach. Gnbia go podagra, i to tak ostra, e chwilami krzycza z b�lu na cay zamek, a kiedy rozpocz swe obrady sejm, trzeba byo pana wraz z jego oem przynosi do izby.

Wadysaw liczy sobie czterdzieci pi lat dopiero, lecz niedobrze byo z jego zdrowiem. Rozty si wczenie, ocia, sabowa czsto. Zaprzesta uywania stroju polskiego, bo cudzoziemski mniej dokucza pobrzknitym nogom. W jaskrawym przeciwiestwie do ojca lubi dugo si wylegiwa i nawet sprawy pastwowe zaatwia w sypialni, jada w pocieli, bo mu podobno taki tryb ycia na zdrowiu pomaga. Cierpia na jak bardzo zoliw odmian reumatyzmu oraz na kamic. Nie jest pewne, czy mieli suszno ci, co dopatrywali si przyczyn za w samych tylko „zbytkach" modego, a take i dojrzaego wieku pomazaca. Rozejrzyjmy si po pamitnikach �wczesnych... Przecie cigle kto z ich bohater�w choruje, zapada na febry zwyke czy „tercjanny", na oczy, na drgawki i rozmaite dziwne gorczki. Dzisiejsze stowarzyszenia lekarskie i ministerstwa fachowe stanowczo powinny zaj si publikowaniem owych memuar�w, aby ludzie, dla kt�rych zdrowie jest regu, a choroba stanem wyjtkowym, ludzie nam wsp�czeni nauczyli si ceni zdobycze medycyny, jej zawrotny rozw�j. W roku 1624 zmar nagle w Hiszpanii arcyksi Karol Habsburg,

309

biskup wrocawski, podr�ujcy w towarzystwie naszego kr�lewicza Wadysawa. Zasab od „picia mocnego wina" i ywot rycho zakoczy, poniewa „lekarze hiszpascy, nie znajc si na chorobach ludzi p�nocnych, zbyt wiele krwi z niego wypucili".

Higiena znajdowaa si w�wczas w stanie potwornym, sam Pary cuchn jak kloaka. Panowao nieprawdopodobne obarstwo i pijastwo. To nieprawda, e Polacy i Litwini odr�niali si w tym wzgldzie od ssiad�w. Jeli mogli kogo zadziwi, to jednych chyba Woch�w. Anglia, kraje skandynawskie i niemieckie, Wiede i Moskwa - wszdzie byo mniej wicej jednako. Elektor brandenburski, przyjmujc Wadysawa w Szczytnie, tak sobie pozwoli, e dworzanie musieli go prdko wywlec do ssiedniej komnaty, by wsp�biesiadnik�w nie opaskudzi. W gdaskim Dworze Artusa od rana do nocy trwao jedno cige opanie piwa - bez zakski. Podczas przyj po rozmaitych dworach zawczasu ustawiano na schodach i w sieniach kuby-womitoria. Nawykowo chciaoby si przypuci, e we Francji byo inaczej. Ludwik XIII - opowiada Emil Magne - musia zagrozi amatorom uczt zbyt obfitych kar dopasowan do charakteru wykroczenia. Konfiskat zastawy stoowej tudzie caego urzdzenia sali jadalnej. Jedyny �wczesny paryski wynalazek kulinarny polega na perfumowaniu jada i na zaprawianiu go szkodliwymi dla zdrowia korzeniami, w kt�rych - dodajmy - Polacy od dawna namitnie si lubowali. Nikogo nie razio obmacywanie podanych na st� potraw palcami ani odkadanie na p�misek ksk�w, kt�re nie uzyskay uznania.

Wadysaw okazywa ywe niezadowolenie, jeli czasem poprzesta musia na kilku zaledwie daniach. Nie by adnym wyjtkiem wr�d sobie wsp�czesnych. W domu jego brakowao jednak niekiedy pienidzy na prowiant. O Cecylii Renacie opowiadano, e w kr�tkim czasie uciuaa osiem milion�w, z czego poow przekazaa rodzinie.

Czas upywa, kr�l dobiega pidziesitki, a sukcesy pierwszych lat panowania nie powtarzay si. Nie spos�b i nie warto zreszt streszcza tu dziej�w rozmaitych fantastycznych pomys�w, wr�d kt�rych nie zabrako i pr�by sprowokowania wojny ze Szwecj. Szlachta coraz lepiej uczya si nieufnoci, podejrzewaa, e nawet w sprawie ce morskich Wadysaw dziaa z poduszczenia cesarza i dla jego dobra, domagaa si, aby pienidze - jeli si je w og�le uzyska - wpyway do kasy pastwowej, a nie dworskiej. Rozprawa z arianami zaniepokoia wielu katolik�w nawet, poniewa proces przeprowadzono w spos�b dotychczas nie praktykowany i nie okrelony prawem. Kady lka si posdzenia o sprzyjanie kacerzom, wic Rak�w nie znalaz obrocy, ale podejrzliwo wyranie wzrosa.

310

Upad i pogrzebany zosta projekt zaprowadzenia „elity orderowej", jak si wyrazi Wadysaw Konopczyski, kt�ry bardzo susznie zauway, e znacznie potrzebniejsza od niej bya owiata polityczna. Tej nie mogy da szkoy, zajte nauczaniem retoryki, chwalby panujcych stosunk�w i bigoterii.

„Kawaleria Orderu Niepokalanego Poczcia", majca si skada z siedemdziesiciu dw�ch mianowanych przez kr�la braci krajowych i dwudziestu czterech zagranicznych, staaby si pewnie w praktyce jak now odmian stronnictwa regalist�w Zygmunta III, kt�re przecie istniao, lecz adnych bogosawiestw na kraj nie sprowadzio. Dwaj najpowaniejsi senatorowie Stanisaw Lubomirski i Stanisaw Koniecpolski - grzecznie podzikowali za zaszczyt, lecz zrzekli si go; Krzysztof Radziwi rozpocz namitn opozycj, bo czonkiem Kawalerii m�g by tylko katolik. Ogldany od tej strony projekt wyglda na naprawd sprzeczny z charakterem Rzeczypospolitej, a wic tym samym z jej dobrem. Wprowadzenie go w ycie zatwierdzioby podzia szlachty na obywateli pierwszej i drugiej klasy. I bez „elity orderowej" daleko, stanowczo za daleko ju postpiono u nas w tym katastrofalnym kierunku.

Zwolennikiem Kawalerii i co najmniej wsp�autorem projektu jej zaoenia by Jerzy Ossoliski, m stanu wybitnie zdolny, w sztuce dyplomacji mistrz nad mistrze, o wiele mniej szczliwy w poczynaniach krajowych. Ludwik Kubala, jego znakomity biograf, twierdzi, e nie przekonania i zamiary Ossoliskiego, przekonanego monarchisty, ale stosowane przeze rodki prowadziy do staych niepowodze. „Lekcewaenie i systematyczne gwacenie praw i tradycji Rzeczypospolitej byo g�wn przyczyn upadku wadzy kr�lewskiej w Polsce" - powiada Kubala i ta jego diagnoza w spos�b idealnie trafny okrela najciszy z grzech�w, popenionych w epoce Waz�w i przez nich samych.

Wadysaw IV odziedziczy niejako po ojcu dw�ch pomocnik�w, wyposaonych w indywidualnoci zupenie nietuzinkowe - Jerzego Ossoliskiego i Stanisawa Koniecpolskiego. Dziaacz cywilny got�w by zawsze i politycznym przebojem, ama prawo, terroryzowa pos�w nawet kijem, lekceway sejm. To on by g�wnym w kraju winowajc wyrok�w w sprawach rakowskiej i wileskiej. Wojownik - czowiek bezwzgldny a do okruciestwa - unika nielegalnoci niczym ognia. I dlatego on wanie m�g odegra rol ma opatrznociowego w chwili krytycznej, kt�ra nadchodzia wielkimi krokami.

Na razie mia Koniecpolski sporo zatrudnie na Ukrainie. Dziaa tam na mocy prawa, lecz takiego, kt�re pozostajc w zgodzie z og�ln sytuacj spoeczn owej doby,

311

jaskrawo kolidowao z koniecznoci polityczn federacji, formy pastwowej miaej, nowatorskiej, wyprzedzajcej sw�j czas.

Ustr�j paszczyniany krzep na Rusi, koczyy si lata „wolnizny", hojnie ongi udzielanej ciganym zewszd przybyszom. Znoniejsze stosunki panoway na Zadnieprzu, co z natury rzeczy wynikao. „ad", kt�rego kodyfikatorem i chwalc by Anzelm Gostomski, nasuwa si stopniowo od zachodu, po prostu od stron wczeniej i gciej zaludnionych. Magnacki i szlachecki nieustajcy pd ku bogactwu coraz cisz czyni dol plebsu. Abymy jednak nie popadli w zarozumialstwo, sami siebie uznajc za odkrywc�w tej prawdy dziejowej, posuchajmy s�w Pawa Piaseckiego, napisanych �wczenie:

Gdy rozmaici panowie polscy we wociach kijowskich, g�wnym Kozak�w siedlisku, bd przez kupno, bd z hojnego szafunku obszernych d�br stali si posiadaczami, dla powikszenia swoich dochod�w starali si wm�wi w senat i kr�la, e zbyteczn wolno Kozak�w, kt�ra zamiarom ich zdawaa si by zawad, naleao powcign.

Niechaj nikt nie pr�buje wmawia w naiwnych, e brakowao wtedy ludzi rozumiejcych interesy pastwa. Komplikoway si one na Ukrainie w spos�b tragicznie zawiy, tym potrzebniejsza bya polityka na dugiej fali, w peni wiadoma swoich cel�w i trzewa. Dla ziemian Kozacy nierejestrowi byli materiaem na chopstwo paszczyniane, dla pastwa pogotowiem mobilizacyjnym, rezerwuarem siy, nadajcej si do skierowania wszdzie... nawet nad Zalew wiey. A jednoczenie - to samo pastwo nie mogo si obojtnie przyglda podejmowanym bez adnej kontroli „chadzkom" morskim. Tym bardziej, e po roku 1635, po zawarciu pokoju z Turcj, za kt�ry ogldajcy si na Sztokholm kr�l tak gorco Bogu dzikowa, poudniowy wsch�d winien by ucichn, nie przeszkadza.

Traktaty z Moskw, sutanem i Szwecj do pewnego stopnia ustabilizoway pooenie dw�ch wielkich.region�w Rzeczypospolitej, Polski i Litwy. W trzecim, to znaczy na Ukrainie, najwaniejsze sprawy nadal czekay na zaatwienie i ta wanie okoliczno powinna bya teraz pochania uwag rzdu, zajmujcego si cigle, niestety, czym zgoa innym.

Korona odzyskaa po Sztumdorfie swe porty, Wielkie Ksistwo utwierdzio si w posiadaniu Smoleska, Siewierszczyzny i Czernihowszczyzny, mogo spawia towary Dwin. Ten stan rzeczy wolno byo uzna za zadowalajcy. Na Ukrainie granica wisiaa gdzie w Dzikich Polach, Zaporoe twierdzio, e moe u siebie przyjmowa wszelkiego rodzaju goci, zar�wno komisarzy kr�lewskich, jak pos�w mocarstw obcych. Na dzisiaj krelonych mapach widniej linie, wyznaczajce stae szlaki pochod�w tatarskich - Wooski, Kuczmeski i Czarny.

312

Kady z nich wi�d daleko na zach�d, a w okolice Zbaraa, Krzemieca, Lwowa, Sanoka, Iwonicza nawet! Stanowczo za wczenie szlachta marzya o zaywaniu trwaego pokoju. Na Ukrainie nie dojrzay dla jeszcze warunki. Potrzebny by tutaj wysiek, pokierowany przewidujc myl, dobrze wsparty rodkami materialnymi.

Magnackiej Rzeczypospolitej nie sta byo na sprawiedliwo socjaln. Na twardy porzdek pastwowy zdoby by si moga na pewno.

W roku 1635 sejm postanowi wznie nad Dnieprem fortec Kudak. Zaoga jej pilnowa miaa Zaporoa, przecina jego czno z reszt Ukrainy, a przez to zapobiega „swawolestwu".

Ustawa bya rozsdna. Z punktu widzenia techniki politycznej mona jej to tylko zarzuci, e przewidywaa budow jednej twierdzy zamiast tuzina. Kudak sygnalizowa koncepcj, lecz jej jeszcze nie obleka w ciao. Drani i niepokoi, na terroryst by za saby, bo samotny. A ku w oczy nie tylko Zaporoc�w, lecz i Tatar�w. O jeden dzie marszu zaledwie od jego mur�w Dniepr zwa si, orda miewaa tam dogodne miejsce do przeprawy.

Mona dugo si spiera, czy Kazimierz Wielki dobrze postpi, zajmujc Ru Czerwon. W kadym razie dokonawszy tego zacz natychmiast kraj fortyfikowa, co zreszt czyni z caym swym pastwem. Wiele si mona nauczy, zwiedzajc raz ju w tej ksice wspomniany Sobie nad Sanem. U podn�a skay, kt�ra dwiga ruiny zamku, wymurowali Niemcy podczas ostatniej wojny przepotny bunkier, ryglujcy ogniem dolin rzeki. Dobry punkt upatrzy sobie szeset lat wczeniej kr�l czy te jego doradcy wojskowi.

Budow Kudaku powanie wspar swym prywatnym groszem hetman Stanisaw Koniecpolski. Pastwo, kt�rego pose gubi po brukach rzymskich kute zoto, byo za ubogie, by nastarczy wasnymi rodkami. Rachujc dugi Wadysawa IV, prawdziwe czy te wyolbrzymione przez plotk oszczdnoci jego ony, rozprawiaj dziejopisarze o milionach zotych. od dla Kozak�w rejestrowych wynosi sto kilkadziesit tysicy rocznie. Rzd zalega z nim, zraajc sobie ukraisk „elit" oniersk, kt�rej czonkowie nieraz cierpieli niedostatek.

Z wielu gbokich przyczyn Rzeczpospolita okazywaa si cigle niezdolna do przebudowy swej dwoistej formy na trialistyczn. Wydaje si jednak, e materialnie sta by j byo na wymuszenie przemoc posuchu, a do czasu nieuniknionej rozprawy z Tatarami, kt�ra stworzyaby moliwo rozumniejszego rozstrzygnicia kwestii.

Na znajdujc si w budowie twierdz kudack uderzyli Kozacy pod dow�dztwem Sulimy.

313

Napastnicy rekrutowali si spor�d „czerni", ataman ich - w oczach ludzi XX wieku - automatycznie wprost wyglda na przyw�dc ludowego. Na Ukrainie �wczesnej panoway jeszcze stosunki do mgawicowe i od jakichkolwiek schemat�w odlege. Wadysaw Tomkiewicz wyszpera rewelacyjn wiadomo, e tene Sulima by wierzycielem ksicia Jeremiego Winiowieckiego, kt�remu poyczy cztery tysice zotych.

Lud ukraiski by na pewno nieszczliwy. Ale ci, co go podrywali do walki, myleli raczej o wasnych poytkach i awansach ni o sprawiedliwoci socjalnej. Ciki bd popenia Rzeczpospolita nie uczyniwszy caej starszyzny kozackiej po prostu szlacht. Herby, folwarki i prawo do paszczyzny odegrayby rol potnego pacyfikatora.

Sami rejestrowi dopomogli w stumieniu buntu Sulimy, kt�ry jednak zburzy mury kudackie, strzegcy budowy oddzia wojska wytpi, dow�dc jego, zacinego oficera francuskiego nazwiskiem Morion, wbi na pal. Schwytany wkr�tce, zosta city w Warszawie. Wdowa po Sulimie nadal dzierya w zastawie pooon pod ubniami wie Pulice, a towarzysz broni straconego, darowany w Warszawie yciem Pawe Pawluk, wznieci w roku 1637 powstanie bardzo powane.

Tu przed jego wybuchem komisarzom kr�lewskim z Adamem Kisielem na czele udao si przejedna cz rejestrowych, wypacajc im zalege pienidze. Okoliczno ta z g�ry skazaa zryw na niepowodzenie. Operacje przeciwko zbuntowanym prowadzi Mikoaj Potocki, hetman polny koronny. Chory Koniecpolski patronowa z oddali przedsiwziciu, prowadzonemu dokadnie wedug jego wskaz�wek. Uniwersa hetmana wielkiego nakazywa bezlitonie traktowa tych, kt�rzy w przecigu dw�ch tygodni nie zo broni i nie uderz w pokor. Mieli by karani take „na onach i dzieciach", siedziby za ich wniwecz obracane, „gdy lepsza jest rzecz, aeby pokrzywa na tym miejscu rosa, anieli eby si zdrajcy Jego Kr�lewskiej Moci i Rzeczypospolitej tam mnoyli".

Po zdobyciu Kudaku Sulima i jego ludzie nie poprzestali na wybiciu onierzy. Wymordowali ich ony i dzieci. Koniecpolski zawczasu zapowiedzia taki sam odwet. Nie przynoszcy mu zaszczytu uniwersa wyda jednak dopiero wtedy, kiedy zawiody pr�by pertraktacji z Pawlukiem.

Ten ostatni r�wnie wrog�w nie oszczdza. Uj i kaza straci ca niemal starszyzn rejestrowych, przede wszystkim pukownika, Saw Kononowicza, i pisarza wojskowego, Teodora Onuszkiewicza. Odezwa atamana, opublikowana 12 sierpnia 1637 roku, zwracaa si do Kozak�w nierejestrowych i chopstwa. Wzywaa do walki z panami oraz ze zdrajcami. Osoby kr�lewskiej nie atakowaa wcale.

314

Wrcz przeciwnie! Pawluk przyrzeka monarsze wszelk pomoc w razie potrzeby. Nie naley wysnuwa z tego zbyt daleko posunitych wniosk�w. Chopi i posp�lstwo zaporoskie coraz uparciej ogldali si ju w tym czasie w stron Moskwy. Rzeczpospolita liczy moga na szczup, wzgldnie uprzywilejowan elit kozack. Ci jej czonkowie, kt�rym udao si uj rk Pawluka, schronili si do obozu wojsk koronnych.

Kampania przeciwko Pawlukowi miaa przebieg byskawiczny. Wolno przypuszcza, e odniesiony tryumf przewr�ci Potockiemu w gowie, uczyni wojownika miernych zdolnoci zanadto pewnym siebie. Drogo za to hetman zapaci po latach dziesiciu, kiedy przyszo mu si spotka z przeciwnikiem, kt�ry sam jeden wart by wicej ni wszyscy przyw�dcy dawniejszych powsta kozackich razem wzici. Pamitajmy, e na scenie dziejowej zaczy si ju ukazywa postacie doskonale wszystkim znane z Ogniem i mieczem.

Grony uniwersa Koniecpolskiego wydany zosta we wrzeniu - wic po odezwie Pawluka - a dopiero w listopadzie wojsko cigno znad Dniestru, gdzie strzego granicy przed spodziewanym napadem Tatar�w. Chorgwie przybyy nad Dniepr i natychmiast zawizay konfederacj, dajc zapaty zalegego odu. Potocki musia pertraktowa z wasnymi podkomendnymi, czapkowa im na mrozie i obiecywa zaspokojenie pretensji. 10 grudnia ruszy z Rokitna na Bohusaw i Korsu, 16 grudnia wygra bitw pod Kumejkami, w cztery doby p�niej obieg w Borowicy niezdolne do oporu niedobitki, kt�re skapituloway, wydajc hetmanowi Pawluka. Dziesi dni kampanii zimowej!

Pod Kumejkami wojsko koronne dokazao niebywaej sztuki. Atak jazdy rozerwa tabor kozacki. Straty byy due, lecz skutek piorunujcy. Inynier francuski Beauplan - autor technicznego planu budowy Kudaku - zostawi nam rozsawione przez Henryka Sienkiewicza wiadectwo, pozwalajce oceni �w wyczyn militarny. Twierdzi mianowicie, e dwustu kawalerzyst�w polskich bez trudu rozprawiao si w polu z dwoma tysicami konnych Zaporoc�w, za to stu Kozak�w potrafio z powodzeniem broni si zza woz�w taborowych dziesiciokrotnej przewadze polskiej. Tym razem husaria rozerwaa tabor.

Duch do tego stopnia upad w pokonanych, e przestali myle o walce. Pawluk pr�bowa uciec chykiem z Borowicy, ale pochwycony przez wasnych towarzyszy znalaz si w rku Potockiego. Adam Kisiel, kt�ry szczerze pragn zgody, wasnym sowem zarczy Kozakom za jego ycie. W roku nastpnym stracono Pawluka w Warszawie.

Pokorny, uniony akt kapitulacji sygnowa w Borowicy pisarz Wojska Zaporoskiego,

315

Bohdan Chmielnicki. W jedenacie lat p�niej pertraktowa z nim o pok�j ten sam Adam Kisiel, kt�rego sowo honoru zostao zlekcewaone i zamane.

Mikoaj Potocki nie poprzesta na zwycistwie wojskowym. Terroryzowa, cina, a gowy straconych kaza wystawia na widok publiczny. Hetman poczyna tak sobie w znaczniejszych miastach i w samym Kijowie, poszczeg�lni dziedzice w swoich prywatnych wociach.

Koniecpolski i Wadysaw IV postpowanie Potockiego pochwalali. Wiosenny sejm 1638 roku uczyni to samo, dogadzajc - jak to okreli Wadysaw Konopczyski - „mciwym instynktom ziemian kresowych". Rejestr kozacki ograniczony zosta do liczby szeciu tysicy g�w, odgrodzony starannie od chop�w i mieszczan, poddany ponadto wadzy komisarza i oficer�w, wywodzcych si ze szlachty i mianowanych, „nakanych". (Nawiasem zauway warto, e wywodzcy si z polszczyzny termin „nakanego" zosta ywcem przejty przez terminologi rosyjsk, by uywany a do roku 1917 i atwo si z nim spotka na stronicach Cichego Donu. Kwieciem stepowym, czarnomorskimi limanami i namokym w wodzie drewnem czajek woniejcy tytu atamana pochodzi od pludrackiego: Hauptmann.)

Wszystkich nierejestrowych uzna sejm za „w chopy obr�cone posp�lstwo". Wadysaw IV, powszechnie uwaany za niezomnego przyjaciela Kozak�w, ju przed sejmem aprobowa pomysy Koniecpolskiego. Dowi�d tego Adam Kersten w swej niedawno wydanej i ju szeroko znanej ksice o Stefanie Czarnieckim, kt�ry jako porucznik chorgwi husarskiej walczy z Pawlukiem i uczestniczy w szary pod Kumejkami.

Atamana cito w Warszawie, zwoki powiartowano, na Ukrainie za rozegra si drugi, bodaj jeszcze bardziej krwawy akt powstania, prowadzonego teraz przez Jakuba Ostranic, Dymitra Huni i Karpa Skidana. Tym razem zbuntowanych ludzi Rzeczypospolitej wsparli poddani cara Moskwy, Kozacy Doscy. Kilkuset ich suyo pod rozkazami Putywleca w oddziale, kt�ry mocno przycinity przez Stanisawa Potockiego podda si i - wbrew dopiero co danemu sowu regimentarza - zosta natychmiast wymordowany. Obyczaje, zdajce si wiadczy o wrodzonej Polakom odrazie do okruciestwa, od dawna ju poszy w zapomnienie.

W tumieniu nawrotu powstania nader czynny udzia wzi Jeremi Winiowiecki. W roku poprzednim ksi odznaczy si nie zdy, zajty by bowiem sprawami osobistymi. Ubiega si o rk modziutkiej Gryzeldy Konstancji Zamoyskiej. Tym razem przyprowadzi swe prywatne wojsko, wielekro dowi�d umiejtnoci dowodzenia i mstwa,

316

zdoby tym sobie znaczny mir wr�d szlachty.

Ostranica i H unia kolejno opucili towarzyszy i uszli na wsch�d, za granic, gdzie wesp� z Docami mieli niebawem naprawd po bohatersku zasania Az�w przed Turkami. 10 sierpnia 1638 roku skoczyo si dugotrwae oblenie obozu kozackiego przy ujciu Suy do Dniepru, bronicego si z nadzwyczajnym mstwem. Niedobitki musiay bez adnych warunk�w skapitulowa przed Mikoajem Potockim. Hetman polny przey jeszcze jeden tryumf, stanowczo przerastajcy miar zwycizcy.

Twierdz w Kudaku zbudowano. Komendantem jej zosta wkr�tce Krzysztof Grodzicki, artylerzysta i inynier wojskowy wyksztacony w Niderlandach, a wypr�bowany w Niemczech, „na cesarskiej", pod okiem samego Wallensteina.

Wygrane z Kozakami byy jedynymi sukcesami, jakie Wadysaw IV m�g zapisa na swe „dobro" po rozejmie sztumdorfskim. Wszystkie inne przedsiwzicia zawiody. Gronie podminowany spok�j powr�ci na Ukrain... a do czasu, kiedy naruszya go polityka kr�lewska, co najmniej o dziesi lat za p�no powracajca na szlak poudniowo-wschodni. Nie wystarczy zabra si do rzeczy susznej, naley jeszcze zrobi to w por, a zwaszcza - umiejtnie.

Wadysawa IV plan wojny tureckiej to temat, kt�rym a do ostatnich czas�w czsto si zajmowaa nasza historiografia i literatura pikna. Zwaszcza ta ostatnia przyczynia si do ugruntowania pogldu, e mdry i energiczny kr�l chcia rzeczy zbawiennej, zawi�d za pogrony w gnunym pacyfizmie nar�d szlachecki.

Z tymi planami byo po trosze jak z wem morskim: od czasu do czasu co si ukae na powierzchni flukt�w, ginie z oczu i nie wiadomo w kocu, czy sam obiekt w og�le istnieje. Tak si dziao za Wadysawa przez lat trzynacie. Dopiero u schyku rzd�w zamys rozprawy z P�ksiycem wynurzy si na dobre i niemal natychmiast spcznia do rozmiar�w o wiele przerastajcych granice trzewoci, gigantycznych, zdolnych przerazi nie tylko ziemiaskich domator�w, ale wszystkich w kraju ludzi przytomnych.

Gdyby ukoronowany szef rzdu posiada koncepcje pastwowe, a nie osobiste ambicje zaledwie, powr�ciby na szlak poudniowo-wschodni zaraz po Sztumdorfie,

317

czyli po zabezpieczeniu p�nocnych i p�nocno-wschodnich granic pastwa, po zupenie znonym zaatwieniu spraw Litwy i Korony waciwej. Nie zapomnijmy, e na samym wstpie panowania sutan da „okazj", a sejm odpowiedzia na to uchwaleniem znacznych podatk�w. I p�niej przychodziy doniesienia Koniecpolskiego, e od strony Turcji „pogodna pora", co w jzyku hetmaskim oznaczao sposobno do dziaania. Polityka pastwowa gubia si w fantazjach, po caej Europie poszukiwaa blask�w i efekt�w. Spraw prusk zaprzepacia karygodnie, tureck, a waciwie tatarsk, na dobre przypomniaa sobie w ostatniej chwili, kiedy na Ukrainie zawsze obfitujcej w materia wybuchowy - znowu zatliy si lonty.

Wadysaw Konopczyski przytoczy w swych Dziejach Polski nowoytnej gorzkie sowa kr�la: „gdyby Polacy byli podobni do Hiszpan�w, kt�rzy na wiele lat przed wypraw, przygotowuj plan, gromadz rodki i czekaj na sposobno..." Sowa te powinien by Wadysaw IV skierowa pod wasnym adresem.

W sprawach polityki midzynarodowej i wojny nar�d nie moe dziaa inaczej ni za porednictwem swej wadzy. W bardzo wielu innych, zbiorowoci dotyczcych kwestiach take zreszt.

Pakta konwenta wyranie zobowizyway kr�la do obrony dobra Rzeczypospolitej wasnymi jego rodkami. Dodaway przy tym czarno na biaym, e chodzi o Tatar�w. Kady najazd ordy m�g wic by natychmiast pokwitowany dziaaniem szerokim, sigajcym Budziaku, nawet Krymu, obrona - przetworzy si w uderzenie na matecznik napastnika. Wszake Koniecpolski raz ju poszed z wojskiem koronnym a pod Sasowy R�g, do Modawii. Zaraz potem i prawo midzynarodowe stano po naszej stronie, bo sutan zobowiza si usun Tatar�w z p�l budziackich, lecz nie wykona tego.

Trzeba byo dw�ch rzeczy. Przede wszystkim koncepcji... nienowej wcale, bo wznawiajcej omszae plany Jana Zamoyskiego, kt�rych spadkobierc i wyznawc by Koniecpolski. Koncepcji zapewnienia Ukrainie pokoju od zewntrz. A po drugie - rezerw finansowych. Pienidzy na wojsko, kt�re by dziaao w pierwszej fazie, zanim sejm uchwali podatki. Sum, pozwalajcych na stworzenie faktu dokonanego.

Kiedy w dobie rokowa sztumdorfskich Wadysaw odpywa statkiem z Warszawy, na Pradze m�g dojrze tylko dachy co wyszych domostw, bo Wisa signa pod Radzymin. Patrzc na monarsze i magnackie luksusy �wczesne, ma si wraenie, e bogactwa zaleway kraj fal r�wnie szerok. Zdaniem dyplomaty francuskiego - nie byo w caej Europie drugiej tak hojnie uposaonej przez poddanych kr�lowej, jak polska. Powziwszy decyzj wojny,

318

gorczkowo zabiega Wadysaw o subsydia weneckie i papieskie. Pienidzy nie byo.

Po niefortunnych wyczynach Abazego paszy Tatarzy zachowywali si bardzo rozmaicie. Walki wr�d samych wyznawc�w Proroka sprawia i to umiay, e chan krymski got�w by chwilami wsp�dziaa z Rzeczpospolit, nawet podporzdkowa si jej. Ordy siedziay wtedy tak cicho, „e jedna kokosz w pastwie Waszej Kr�lewskiej Moci nie zgina". Innymi razy dziao si zgoa inaczej.

Zakorzeni si pogld, e Tatarzy urzdzali najazdy tylko wiosn i latem, kiedy zazieleniy si stepy, a ludno atwo byo zaskoczy w polach podczas sianokos�w lub niw. Tak czsto bywao na szlakach Wooskim i Kuczmeskim, ale Szlak Czarny suy przede wszystkim do najazd�w zimowych. Czambuy, kt�re wtargny tdy w roku 1640, uprowadziy dziesitki tysicy jasyru. Pocig doszed na odlego wzrokow, ju prawie wazi ordycom na pity, kiedy naga zadymka czy mga sparaliowaa chorgwie. Najazd zaskoczy je, gdy byo wiadomo, e posowie polscy bawi w Stambule i zgodnie gadaj z sutanem, kt�ry awantur sobie akurat nie yczy.

W cztery lata p�niej Koniecpolski zawczasu wiedzia przez szpieg�w, co si wici, skupi siy i czeka na znacznie przewaajcego Tuhaj-beja. Star si z nim 30 stycznia 1644 roku pod Ochmatowem nad rzek Tykicz, bezbdnie wyliczywszy, kt�rdy tamten p�jdzie. Wsparty w krytycznej chwili przez Winiowieckiego odni�s hetman pene zwycistwo. Komisarz Wojska Zaporoskiego, Mikoaj Zawilichowski, ciga pokonanych i nacisn ich sw lekk jazd niemiosiernie nad Siniuch. L�d nie wytrzyma ciaru uciekajcych, wielu Tatar�w utono, resztki przeprawiay si podobno po ciaach topielc�w niczym po mocie.

Turcja nie uja si za swymi wasalami. Cztery lata wczeniej w og�le nie wiedziaa o ich zamierzeniach. Wojna z Tatarami grozia sprowokowaniem sutana, ale w konieczny spos�b od razu do niej nie wioda, moliwoci manewru politycznego istniay.

Oba wspomniane napady zaliczay si do znacznych. Wypad�w drobnych na woowej sk�rze pewnie by nie spisa. Tatarzy budziaccy yli, utrzymywali si z upuszczania Rzeczypospolitej maych potoczk�w krwi, cigle wpadali w jej granice.

Ochmat�w dostarczy pozornego bodca. Plan wojny, o kt�rym poprzednio wspomina kr�l nieraz, odkadajc go na p�niej, teraz wypyn wyranie. W roku 1645 m�wiy ju o nim instrukcje na sejmiki.

319

Od niejakiego czasu w polityce Wadysawa zna byo ch dokonania zwrotu w kierunku Francji.

Zamiar ten uatwia okoliczno nieoczekiwana - zgon liczcej sobie niespena trzydzieci trzy lata Cecylii Renaty. Ciarna kr�lowa a do koca bya czynna, nie odrywaa uwagi od polityki. 23 marca 1644 roku wydaa na wiat nieywe dziecko, nazajutrz umara, prawdopodobnie z zakaenia krwi. Wdowiec od razu pomyla o powt�rnym oenku. Habsburgowie przysali mu szesnacie portret�w ksiniczek do wyboru. Francja zaledwie jedn czwart tej liczby. Jerzy Ossoliski namawia jednak do paryskich swat�w, rozmaite racje podszeptyway to samo.

Wadysaw wcale nie zamierza k�ci si z Habsburgami, narusza przyjani familijnej. W roku 1645 dogada si nawet z nimi co do przyjcia na lat pidziesit Raciborza i Opola w zastaw za dotychczas nie wypacone wiana nieboszczki ony, matki tudzie macochy. W dwa lata p�niej ksistwa te obj, ale dla dynastii Waz�w, nie dla Rzeczypospolitej. Zastrzeono to wyranie w umowie. adne polskie urzdzenia nie mogy by zaprowadzone na lsku.

Kr�l zbliy si do Francji, poniewa liczy, e przy jej pomocy uda si urzeczywistni mirae szwedzkie. Rachuby, oczywicie, zawiody, jak i wszystko w og�le, za czym Wadysaw ugania w przecigu minionego dziesiciolecia. Pozostawaa ju jedna tylko droga do wielkich czyn�w i upragnionej sawy - poudniowy wsch�d. Wadysaw zwr�ci si w tamt stron, party niepohamowan, w mani przeladowcz przemienion ambicj starzejcego si, schorowanego, bliski koniec czujcego czowieka. Ten splot warunk�w odegra rol fataln, zwichn cay zamys. Skoni bowiem do wyboru zupenie niedopuszczalnych rodk�w dziaania.

Trzeba jednak przyzna, e i los okaza si zoliwy, jak bodaj nigdy jeszcze.

W sprawie matrymonialnej wyb�r pad na Ludwik Mari Gonzaga, ksiniczk Mantui, Montferratu i Nevers, wywodzc si z Paleolog�w, kt�rzy ongi wadali Konstantynopolem, dziedziczk ich tradycji. Taka narzeczona czy raczej wice si z jej rodem wspomnienia i tytuy moralne uskrzydlay myl Wadysawa, nadaway marzeniom zakres niebezpiecznie szeroki. Nie bez znaczenia dla zabobonnego pana byy i wr�by, zapowiadajce ksiniczce koron greck. Ojciec Ludwiki Marii, Karol Gonzaga de Nevers, dziaa by przed laty wr�d podlegych padyszachowi chrzecijan, nakania ich do powstania.

Wybranka, dama o do urozmaiconej przeszoci, starsza o rok od nieboszczki Cecylii Renaty,

320

zachowaa si wr�d tego wszystkiego wcale trzewo. Spieniya swe posiadoci, sprzedaa je kr�lowi Francji. Uzyskan sum omiuset tysicy talar�w miaa do rozporzdzenia jako kr�lowa Polski. Pojmowaa, e aden najlepszy nawet rzemielnik nie poradzi bez narzdzia.

Prc do wojny rozmaitymi sposobami zatroszczy si kr�l o rzecz suszn i jak najbardziej potrzebn - o zblienie do Moskwy, nawet o cisy sojusz z ni. Przy regulowaniu granicy nie cofn si przed drobnymi zreszt ustpstwami terytorialnymi. Na protesty litewskie nie zwaa, a z pomoc przysza mu Korona, kt�ra zgodzia si da rozalonemu Wielkiemu Ksistwu rekompensat. Traktat polanowski przyni�s nie tylko pok�j. Po jego zawarciu zaczy wystpowa zapowiedzi przyszej wsp�pracy. Po obu stronach granicy dorastao pokolenie, ju tylko z opowiada lub lektury znajce czasy edymitr�w, rzezi moskiewskiej i okupacji Kremla. U starszych racje polityczne zaczynay bra g�r nad uczuciami. Car Micha zmar 23 lipca 1645 roku. Na ou mierci, pod grob utraty bogosawiestwa, przykaza synowi Aleksemu trosk o pok�j z Rzeczpospolit.

Moskwa nadawaa si na znakomitego sojusznika przeciwko Tatarom. Wolaa za to dopaci, odda zdobycz, byle tylko nie zadrze z sutanem. Kazaa Kozakom wycofa si ze zdobytego przez nich i z fantastycznym mstwem bronionego Azowa. Wspomagani przez licznych Zaporoc�w odparli Docy dwadziecia cztery szturmy tureckie, kilkaset Horpyn walczyo na murach razem z moojcami. Car wola twierdz zburzy, a terytorium zwr�ci.

W zimie 1645 orda uderzya na ziemie moskiewskie. Z pomoc ruszy Mikoaj Potocki na czele silnego korpusu polskiego. Nic nie wsk�ra, bo straszne mrozy zdziesitkoway mu wojsko, ale ten jego wymarsz wicej znaczy od krcych midzy Kremlem a Warszaw poselstw. Wsp�praca zaczynaa si urzeczywistnia w dziedzinie fakt�w. Potocki dziaa z rozkazu kr�la i w myl jego celowych zamierze.

W styczniu 1646 roku - kiedy hetman polny marz w stepach - przyby do Warszawy niecierpliwie tam wygldany hetman wielki, Stanisaw Koniecpolski. Zawita na kr�tko, bo pilno mu byo na wasny, trzeci ju z kolei, lub. Starszy, w poprzednim roku owdowiay, pan zapon namitnym uczuciem do szesnastoletniej Zofii Opaliskiej.

Uniesienia miosne nie przeszkodziy mu jednak w powanym zajmowaniu si kwestiami publicznymi. Koniecpolski przywi�z starannie opracowany „Dyskurs" o wojnie z Tatarami i „lidze" z Moskw. Przedoy go kr�lowi,

321

kanclerzowi Ossoliskiemu i kilku najbardziej zaufanym senatorom na tajnej naradzie.

„Co si tyczy przymierza zbrojnego z Moskw przeciwko Tatarom, jak potrzebne i podobne, zwaszcza teraz, gdy im p� pastwa niemal zniesiono, kto nie widzi?" Od tych s�w zaczyna si historyczny dokument, w caoci przytoczony przez Ludwika Kubal w jego ksice o Ossoliskim.

Hetman, dokadnie tak samo jak przed kilkudziesiciu laty Jan Zamoyski, nie ufa egzotycznym sojuszom, nie wierzy w ich realno. Za to wsp�prac z carem uznawa za poyteczn. W eufori nie popad, zdawa sobie spraw, jak bardzo niebezpieczna moe sta si spotniaa ssiadka, ale rozwaywszy wszelkie za i przeciw doradza zdoby Krym i w zamian za przymierze oraz jak rekompensat - „wo" - odstpi go Moskwie. Lepiej bowiem „mie w Krymie Moskw, podejrzanego przyjaciela, ni pogan�w, jawnych nieprzyjaci�". A Rzeczpospolita? Zabezpieczeni od wschodu i Perekopu

zrobilibymy sobie granic po Dunaj i wyej. Wszak mamy na to sposoby. Nagrodziby si nam Krym woosk i multask ziemi, a co wiedzie, czy nie siedmiogrodzk, prowincjami tak bogatymi, kt�re by mogy same przez si z Tutki wojn prowadzi, zaczym by ojczyzna nasza i bezpieczna od nieprzyjaciela, i wolna od kontrybucji i od wojsk swoich wewntrz zostawaa.

I znowu w lady Zamoyskiego! Opanowa przedpole, stworzy zderzak pomidzy sob a Turcj!

Jakemy widzieli, pan hetman wielki koronny militaryst nie by. Zdoby na wojnach sawne imi, zdolnociami wybitnego wodza si odznaczy, i uznawa armi za zo konieczne. Tak rozumujcy m stanu i wojownik m�g si zaiste dogada ze szlacht.

Przed Wadysawem IV otwieraa si droga do rozsdnych czyn�w i sawy na miar krajow. Ossoliski r�wnie opowiada si za dziaaniem, co prawda inaczej troch nakierowanym. Wolaby od razu uderza na Modawi i Multany zamiast na Krym. Na czym innym jednak polegaa r�nica pomidzy hetmanem a kanclerzem. R�nica ju raz tu wspomniana - zasadnicza i jaskrawo kolidujca z charakterem sprawowanych przez tych ludzi funkcji pastwowych. onierz sucha nie chcia o adnych poczynaniach sprzecznych z wol sejmu. Piecztarz takimi drobiazgami si nie przejmowa, got�w by i przebojem... przez prawo.

Koniecpolski zawczasu spenetrowa urzdzenia militarne Krymu i mia ich szkice. Osign to za porednictwem szpiega, Mazowszanina, kt�ry udawa kupca, a by inynierem. Hetman - pisze Kubala - „obiecywa i zapewnia o szczliwym skutku, byle si do wojny z Krymem zabra zrcznie, prawnie, w swoim sposobie i porzdku,

322

to jest za wiadomoci, zgod i uchwal Rzeczypospolitej". Wyoywszy swe zapatrywania, co rychlej odjecha do Rytwian, gdzie 16 stycznia 1646 roku gody maeskie odprawi.

Gono si stao, e „pan krakowski niesychanie z ony kontent", bo hetman i w jednej osobie kasztelan, wojewoda oraz wielokrotny starosta, czowiek pod szedziesitk, „w br�d" rozpisywa si o tym w listach do przyjaci�.

Tymczasem brat oblubienicy, wojewoda Krzysztof Opaliski, i biskup Jerzy Leszczyski przywieli z Parya Ludwik Mari. Wadysaw IV znowu zapad na podagr, wic Francuzka musiaa tydzie cay wyczekiwa w Falentach, a mu si polepszy. 10 marca, wci jeszcze schorzay, kr�l zasiad w fotelu, ustawionym przed portalem katedry w. Jana. By w �ciowym usposobieniu, ju doniesiono mu z Parya o dawniejszych romansach narzeczonej.

- To jest ta pikno, o kt�rej tyle opowiadalicie mi cud�w? - ordynarnie odezwa si do wicehrabiego de Bregy, posa francuskiego. Tyle tylko usyszaa Ludwika Maria na przywitanie od kr�la, w kt�rego imieniu przem�wi do niej dwornie, nadrabiajc nietakt pana, Ossoliski. „Korona polska otoczy nowym blaskiem przewietny r�d tw�j, w kt�rym drga ostatnia kropla Paleolog�w, z pewn, przy pomocy boskiej, nadziej odzyskania dawnej potgi" powiedzia.

Znaczce sowa wygoszone zostay 10 marca w dzie. Najbliszej nocy zmar w Brodach Stanisaw Koniecpolski.

Wy, Polacy, nie wiecie jeszcze, cocie stracili - orzek hospodar modawski - ale nie min dwa, a najdalej trzy lata, kiedy nie tylko wy, ale cae chrzecijastwo aowa bdzie straty tak wielkiego senatora i hetmana.

Dwa lata! A dokadnie: dwa lata i dwa miesice trzeba byo czeka na ostateczny dow�d, e wbrew przysowiu bywaj na wiecie ludzie niezastpieni.

mierci hetmana nie spowodowaa ani trutka, ani epidemia. Wysili si zanadto, przesadzi. Umar „ze zbytniej mioci". Mia okoo pidziesiciu szeciu lat. Wojna nie jest specjalnie strasznym zadaniem dla mczyzny w tym wieku, zwaszcza dla sztabowca. Czyhaj na - jak wida - niebezpieczestwa gorsze, pene powabu. Rzadko jednak posuguje si nimi historia.

Na progu wojny zabrako wodza. W przededniu dziaania, cile zwizanego z przyszoci Ukrainy, przesta istnie grony wprawdzie, lecz dlatego wanie uznawany na caym Niu autorytet.

323

Rozhulana fantazja monarsza pozbya si hamulca.

Zgon Stanisawa Koniecpolskiego to jedno z najbardziej tragicznych wydarze naszych dziej�w. Nie znane og�owi zupenie, bo... akcja Ogniem i mieczem rozpoczyna si od przyg�d o dziewitnacie miesicy p�niejszych. Nie miaby ten zgon fatalnego znaczenia, gdyby przedsiwzi poudniowo-wschodnich nie odkadano w nieskoczono - dla chimer. Gdyby si nimi zajto wczeniej. To znaczy - najp�niej za ycia poprzedniej maonki hetmana, pani Krystyny z Lubomirskich. Losy narod�w mona niekiedy przetumaczy na nazwiska jednostek. W danym wypadku w gr wchodzio nawet dobro nie jednej, lecz trzech nacji. mier hetmana pozwolia innym ludziom na rozptanie takiego koowrotu niedorzecznoci i bd�w, e wsp�ycie z Ukrain, a wic i przysza przebudowa Rzeczypospolitej na tw�r troisty stay si po prostu niemoliwe. Z wiosn 1646 roku rozpocz si kryzys niezwykle ciki.

9 maja kr�l wr�ci z ow�w do Warszawy i obwieci sw�j zamiar rozpoczcia wojny z Turcj. Ostateczny cel dziaania znajdowa si nie na Krymie i nie w Modawii czy na Multanach. Celem tym by Konstantynopol, Stambu. Stolica Imperium Ottomaskiego.

Kampania zacz si miaa natychmiast, w tym samym 1646 roku.

Stanisaw Koniecpolski zalicza si do dziwnej rasy polskich i litewskich wojak�w Srebrnego Wieku. Zamoyski, Chodkiewicz i �kiewski te radzi widywali rozpd kawaleryjski, lecz tylko w polu. W materiach stanu nieraz oblewali polityk�w zimn wod. Odejcie hetmana zabrao z drogi marze kr�lewskich barier, wielki autorytet, i Wadysaw IV od razu popeni szalestwo, samob�jstwo polityczne.

Zama prawo w spos�b brutalny i jaskrawy. Nie wolno mu wszak byo rozpoczyna wojny ani czyni zacig�w bez zgody stan�w. M�g, postpujc ogldnie, skoni sejm do pozwolenia na rozpraw z Tatarami, kt�rzy nie dawali y wojew�dztwom ruskim. Zaczepna wojna z samym sutanem bya dla Rzeczypospolitej nie do pomylenia, bo musiaaby si zakoczy przegran. Kto przeciwko niej protestowa, ten mia suszno. Najwikszy z dotychczasowych sukces�w na froncie tureckim - Chocim - na tym polega, e udao si cudem prawie obroni granic. Wszystkim wiadomo, e i dzisiaj - po tylu wysikach car�w rosyjskich, po niepomylnej dla Turcji pierwszej wojnie wiatowej - bez wizy tureckiej nikt legalnie do Stambuu nie zajedzie.

Uwiody Wadysawa perspektywy krucjaty. Zamysy jego sigay a Maroka i Persji, jako kandydat�w na sprzymierzec�w. Wenecja walczya wtedy z sutanem o Kret,

324

agent republiki, Jan Baptysta Tiepolo, krci si po Warszawie, jakby go kto pokrzyw podnieca, zachca z dawna znanego sobie kr�la na wszystkie sposoby. Naturalnym patronem wyprawy krzyowej musiaby by papie.

Nie m�g on powanie wesprze nas groszem, bo go nie mia. Dochody Stolicy Apostolskiej szy na obsug jej astronomicznych dug�w. Wenecja obiecywaa pewne sumy, ale w gruncie rzeczy tylko czekaa na wybuch upragnionej przez Wadysawa wojny z sutanem, aby natychmiast zawrze z nim pok�j. Kr�lowa Adriatyku wygldaa od nas dywersji, gdy chciaa si zrcznie wycofa.

Pienidze, potrzebne na pierwsze zacigi, poyczy Wadysaw od ony. Wybiera si na podb�j wiata prawie, a kiesk mia pust.

Doradcami kr�la stali si w tym czasie niemal wycznie cudzoziemcy. Senatorowie widzieli zamknite drzwi gabinetu monarszego i wiedzieli, e najwaniejsze dla pastwa sprawy rozstrzygane s bez ich udziau. Gboko cierpiay wybujae ambicje magnackie, lecz take i poczucie praworzdnoci, niestety. Kr�l naradza si tajnie, postanowienia konwentykli urzeczywistnia, wojsko zaciga jawnie. Obraona zostaa zasada: „nic o nas bez nas". Stanowia ona sam fundament ustroju Rzeczypospolitej.

Jerzy Ossoliski by jedynym krajowcem w gronie doradc�w. Kanclerz skrupu�w zbytnich nie miewa. Wyni�s ze szk� jezuickich typowe nawyki prymusa, kt�rym bywa tam zawsze, pamita o wyr�niajcych faworach arcyksit habsburskich. W demokracji szlacheckiej si nie mieci, ludzi z g�ry traktowa, zawsze got�w do narzucenia innym swych wasnych decyzji. Pomys kampanii popiera, ale w najmielszych marzeniach dalej ni po Budziaki i Multany nie siga. „Totalnej" wojny z samym sutanem nie pragn. Jerzy Ossoliski mia liczne wady, lecz by mem stanu z prawdziwego zdarzenia.

„Zdradzi mi kanclerz, jak Judasz Chrystusa, nie przez zo ani nienawi" - skary si kr�l Wenecjaninowi. Rzeczywicie - nie sentymenty wcale kieroway postpowaniem Ossoliskiego, kt�ry tym razem przed naruszeniem prawa si cofn i odm�wi piecztowania patent�w werbunkowych.

Wadysaw zosta sam. Dalej i przebojem nie m�g. Nie mia za co. Wojsku, przy kt�rego pomocy m�gby nawet zamach stanu przeprowadzi, trzeba byo paci.

Senatorowie wystpili przeciwko pomysom kr�lewskim. Ofiar wzburzonych namitnoci pad Jakub Sobieski, ojciec Jana, przyszego kr�la, wieo po mierci Koniecpolskiego

325

mianowany kasztelanem krakowskim. Zachorowa z alteracji i zdy zaledwie dojecha do swej �kwi, gdzie umar.

Nacisk skoni Wadysawa do nagej zmiany chorgiewki. Zacz on znowu gosi, e chce rozprawy z Tatarami jedynie, ale do Lwowa pojecha i kaza tam cign artylerii. Od dawna ju rozgaszano po kraju, e to wanie oznacza bdzie pocztek dziaa przeciwko sutanowi.

6 grudnia 1646 roku sejm postanowi nie tylko rozpuci zacigi, ale zmniejszy gwardi kr�lewsk. Gosz niekt�rzy, e Wadysaw nie upiera si zanadto, bo chcia zaskarbi aski szlachty synowi, Zygmuntowi Kazimierzowi, przypuszczalnemu nastpcy tronu. 9 sierpnia 1647 roku kr�lewicz zmar nagle po kilkudniowej chorobie.

Wczeniej, w maju, izby zebray si znowu. Pozwoliy rzdowi sign do pewnych sum rezerwowych, przygotowanych na wypadek niebezpieczestwa najazdu. W praktyce r�wnao si to zgodzie na powikszenie wojska kwarcianego. Sejm zatwierdzi ponadto decyzj o odmowie „upomink�w" Tatarom, co oznaczao niemal wyzwanie pod adresem ordy. Nie wysano poselstwa do Turcji.

Nie ulega kwestii, e zrczniejsza, bardziej prostolinijna i zrozumiaa, a przede wszystkim przytomniejsza gra zaoszczdziaby poprzednich nieszcz i umoliwia wypraw na Krym czy Budziaki. Rzeczpospolita bya z zasady niechtna wojnom. Zamiast skoni j do koniecznego, w granicach jej moliwoci utrzymanego wysiku zbrojnego, wskazano jej jako cel soce, a wrczy zamierzano motyk.

W sierpniu przyby do Moskwy w charakterze posa kasztelan kijowski, Adam Kisiel. Orszak jego liczy piset os�b i skada si wycznie z prawosawnych. Ambasadorowi udao si doprowadzi do prowizorycznego ukadu o wzajemnej pomocy przeciwko grocemu najazdowi Tatar�w. Wojska carskie gromadzi si zaczy w Putywlu. Rozkazy dla nich brzmiay wyranie. Po przekroczeniu granicy Rzeczypospolitej za wszystko paci naley gotowym pienidzem, nie stroi adnych „drak", prowadzi si pod kadym wzgldem wzorowo, jak przystao na sprzymierzec�w.

Zapowied pomocy przysza i z przeciwlegego kraca Europy. Kardyna Mazarini przyrzek paci dwiecie tysicy talar�w rocznie poczynajc od chwili wybuchu wojny z Turcj. Wkr�tce obniy jednak wymagania. Obieca te same pienidze ju tylko przeciwko Tatarom. Pary wola, aby energia Wadysawa IV oraz niekt�rych jego poddanych znalaza ujcie w stronach odleglejszych od granic Francji i jej bezporednich interes�w. adnej polskiej kawalerii oglda ju wicej w Szampanii nie chcia. P�n jesieni Aleksander Koniecpolski

326

i Jeremi Winiowiecki na rozkaz kr�lewski dokonali gbokich wypad�w w stepy. Pierwszy z nich dotar a w poblie Perekopu, zagarn jakie stada i kilkudziesiciu ludzi. Drugi zwiedzi darowan sobie niedawno Chortyc, kaza na niej uoy kopiec kamienny, ale na nieprzyjaciela nie natrafi. Tatarzy nie dali si sprowokowa. Naleao czeka na okazj, kt�rej kady m�g rozsdnie si spodziewa. Od niedugiego czasu rzdzi Krymem porywczy i okrutny Islam Girej.

Rok 1647 jak gdyby zacz wyprostowywa cieki, rozpltywa wze, fatalnie zagmatwany w poprzednim. Tak wyglday pozory. W gruncie rzeczy byo ju za p�no.

Powracajc z wyprawy Aleksander Koniecpolski uwizi i zamierza ukara mierci Bohdana Chmielnickiego. Rada wojenna sprzeciwia si temu, poniewa obwiniony, jako pisarz Wojska Zaporoskiego, podlega jurysdykcji hetmaskiej.

By ten czowiek r�wienikiem kr�la Wadysawa, przekroczy ju pidziesitk, lecz niczym szczeg�lnym dotychczas si nie odznaczy. Ale Stanisaw Koniecpolski dobrze wiedzia o nim i pamita, kiedy w styczniu 1646 roku przyjecha do Warszawy na narad.

Hetman popar wtedy swe wywody wakim argumentem. Zdawa sobie spraw, e pr�ba zgniecenia Kozaczyzny si zawioda, e Ukraina znowu zaczyna kipie. Mia ponadto wiadomoci o szykujcym si sojuszu Zaporoa z Tatarami. Naleao zatem, jego zdaniem, uderza na Krym, p�ki pora, take i dla zapobieenia owej gronej „lidze". Z tego samego powodu radzi Koniecpolski puci czajki kozackie na Morze Czarne. Autor terrorystycznego uniwersau, wydanego w dobie powstania Pawluka, troszczy si teraz o pole do wyadowania energii pokonanych. Chcia j skierowa na zewntrz, kt�ry to zamiar z dobrem pastwa by stanowczo zgodny. Opanowanie Krymu i Budziak�w uwolnioby Ukrain od cigle nad ni wiszcej grozy najazd�w, a tym samym odjoby racj bytu zbrojnemu pogotowiu na Niu. Po wygranej, r�wnajcej si przecie otwarciu szerokich perspektyw gospodarczych, biegli w rozmaitych kunsztach Zaporocy moe znaleliby sobie miejsce w nowym adzie. Ci, co mieli herby, jako ziemianie, inni w stanie kupieckim, rzemielniczym i w og�le mieszczaskim. Zdobyto by ukraiskie przymorze, co musiaoby w ten lub w inny spos�b wywrze dodatni wpyw na los Rusi poudniowo-wschodniej. Koniecpolski pojmowa, e car Moskwy i przyszy pan Krymu otrzyma powane szans przecignicia wsp�wyznawc�w na swoj stron, m�wi o tym podczas narady warszawskiej. Takie ze wszech miar suszne przekonanie

327

to bodziec do zabieg�w o rozsdne rozwizanie kwestii ukraiskiej w granicach Rzeczypospolitej.

Nici wszystkich spraw Zaporoa i Kijowszczyzny zbiegay si dotychczas w rku Koniecpolskiego, kt�ry, wyjedajc z Warszawy na sw�j fatalny lub, wi�z jakie nie znane nam zlecenia dziaa. Czowieka dowiadczonego zabrako i teraz zabra si do roboty sam kr�l, kt�ry w rzeczach kozackich by nowicjuszem, nie dotyka ich poprzednio waciwie wcale.

W kwietniu 1646 roku przybyo do Warszawy tajne i w najwikszym sekrecie utrzymywane poselstwo Wojska Zaporoskiego. Sprowadzi je do stolicy zapewne Hieronim Radziejowski, dziaajcy z rozkazu Wadysawa. W nocy stano na zamku przed panem czterech ludzi: Iwan Barabasz, Iwan Eliaszeko, Nestoreko i Bohdan Chmielnicki. Monarcha rozmawia z nimi w obecnoci siedmiu wiadk�w, z kt�rych bodaj jeden tylko - Adam Kazanowski - by krajowcem. Nawet Ossoliskiego nie zawezwano do narady (kt�rej przebieg usiowano w trzy lata p�niej odtworzy, torturami wydobywajc z jec�w kozackich zeznania na temat tego, co syszeli od innych os�b i o czym na Niu w tej materii plotkowano).

Czterej wymienieni Zaporocy dowiedzieli si o zamyle wojennym. Otrzymali osiemnacie tysicy zotych na budow czajek oraz dwa dokumenty pisane. Jeden zawiera pozwolenie wypynicia na morze, drugi zgod na powikszenie rejestru w dw�jnas�b, do dwunastu tysicy g�w.

Z pozoru nie byo to zbyt wiele. Ale kady przecie z „w chopy obr�conych" Kozak�w nierejestrowych m�g marzy, e i dla niego znajdzie si miejsce wr�d szeciu tysicy szczliwc�w lub na wypywajcych po saw i up czajkach. Samo istnienie przywilej�w monarszych byo faktem politycznym ogromnej wagi, bo puszczona w tumy wie o nich musiaa rodzi legendy.

Kr�l zada zachowania tajemnicy, kontrahenci jego przez czas dugi zachowywali si lojalnie. A do zimy nastpnego roku oba dokumenty cicho leay w skrzyni pukownika Iwana Barabasza.

Nocna narada odbya si najp�niej 20 kwietnia 1646 roku, kiedy brao si pod uwag wypraw na Tatar�w. W trzy tygodnie p�niej kr�l obwieci, e pragnie i na Stambu. Sytuacja zmienia si radykalnie, a dokumenty pozostay... Zawieray jednak teraz kuszce i cofnite de facto obietnice, zamiast stanowczych pozwole. Litera pergamin�w ta sama, tre - od czasu likwidujcej plany uchway sejmu - ju r�na.

Szeroko rozgoszone i zniweczone zaraz potem projekty wzburzyy umysy w pastwie. Wbrew atwiutkim mniemaniom wcale nie wszyscy „feudaowie" dyszeli dz wojen zaborczych.

328

Wikszo stanowczo wolaa w spokoju cign soki z tego, co ju miaa. Tak rozumowali przede wszystkim dzierawcy i wszelkiego rodzaju oficjalici, zajci wyzyskiwaniem chopa na paski, lecz take i na sw�j wasny, chudopacholski rachunek. Dla nich wojna mogaby si sta nieszczciem, zaegnanie jej byo osobistym tryumfem, kt�ry znalaz wyraz w penych upojenia uczynkach.

Arendarze i urzdnicy ziemiascy rozhulali si tak, e sam kr�l uzna za konieczne napisa do Aleksandra Koniecpolskiego o potrzebie powcignicia samowoli „namiestnik�w". Nic to nie pomogo, napywajce do Warszawy skargi wypeni byy zdolne „pudo cae". Jerzy Ossoliski otrzyma list, pochodzcy od czowieka, kt�rego nikt nie m�g podejrzewa ani o mikk rk, ani o zbytni mio do posp�lstwa:

Wojsko Zaporoskie mao nie codziennie suplikuje mi, i niesychan i niewypowiedzian krzywd od pan�w podstarocich i sug JM.PP. dzierawc�w ponosi: sianoci, pasieki, gumna i cokolwiek si tylko u Kozaka podoba, odbieraj, samych za bij, zabijaj; zaledwie nie przyjdzie do tego, e ta milicja zginie albo wic jak na ojczyzn z przyczyny wojny domowej zwali burz, bo zaprawd uprzykrzy si im takowe bezprawia musz i z alu do ostatecznoci przyjd albo si dzierawcom swoim w poddastwo oddadz, albo te do jakiego rzuc si buntu.

List ten napisa Mikoaj Potocki, hetman wielki koronny i kasztelan krakowski, zwycizca spod Kumejek, niemiosierny pacyfikator Ukrainy. Data jest r�wnie wymowna, jak nazwisko autora: 21 listopada 1647 roku.

Szczyty polityczne pertraktoway wtedy z Moskw i Francj, posuchawszy nareszcie gos�w rozsdku zamierzay dziaa we wsp�pracy z Kozakami. Uprzywilejowane i od jakiejkolwiek rzeczywistej kontroli wolne doy hierarchii krzyoway wszystko. Dorane, osobiste korzyci ludzi w og�le niezdolnych do mylenia kategoriami politycznymi sprowokoway katastrof pastwow. Patent na nieodpowiedzialno, dany ludziom maym i gupim, musi doprowadzi do nieszczcia. Tak wyglda jeden z niezawodnych mechanizm�w historii.

Stanisaw Koniecpolski w ostatnich godzinach ycia popad w odrtwienie, w „letarg", a skoczy tak szybko, e nie zdy rozporzdzi mieniem, co ludziom �wczesnym zdarzao si bardzo rzadko. Pomimo to znalaz podobno czas na wyraenie alu, e pozostawi przy yciu Bohdana Chmielnickiego. Poprzednio, znajdujc si w peni si i zdrowia, sam go ponownie awansowa, z mizernej rangi setnika- puku czehryskiego podni�s do stopnia pisarza Wojska Zaporoskiego. „Wielkie rzeczy przez tego czowieka sta si musz albo dobre, albo ze, bardzo si trza obawia" - powiedzia o nim. Przekonanie to powzi hetman od chwili,

329

w kt�rej Chmielnicki zapytany, co myli o wietnie umocnionym Kudaku, odpowiedzia: ,,Miosti pana, rka ludzka zbudowaa, rka ludzka moe zepsowa."

Maksyma niby prosta. Nie znamy jednak tonu, w jakim zostaa wygoszona. Domyla si tylko moemy, co zdolny w�dz, wic znawca ludzi, wyczyta w oczach Zaporoca.

Widocznie hetman bardzo by pewien siebie samego. Czu, e da rady z Chmielnickim, potrafi z nim wsp�pracowa. Dlatego nie sprztn czowieka, przez kt�rego „wielkie rzeczy sta si musiay". A schodzc ze wiata poj przeraony, e nie zostawia spadkobiercy talentu.

W przeciwiestwie do Koniecpolskiego niejaki Daniel Czapliski ani nawet przeczuwa, z kim go fatalny los zetkn. By to Litwin z pochodzenia, suga chorego Aleksandra Koniecpolskiego, podstaroci czehryski i rotmistrz. Henryk Sienkiewicz pokaza go na samym pocztku Ogniem i mieczem, potem ani ju wspomnia, nie chcc si widocznie babra w paskudztwach. yciorys Czapliskiego zasuguje jednak na uwag, bo w spos�b jaskrawy potwierdza tez, e cnoty obywatelskie i onierskie lubi chadza cakiem odmiennymi drogami.

Nie jest wykluczone, e Czapliski zarzdza poprzednio jedn z majtnoci rodu Kiszk�w w Wielkim Ksistwie i osobicie zajmowa si torturowaniem odmawiajcych posuszestwa chop�w. Po wybuchu powstania Chmielnicki we wszelkich, najpowaniejszych pertraktacjach politycznych domaga si wydania swego wroga, kad to midzy warunki porozumienia. Strach pomyle, co by zrobi z podstarocim, dostawszy go w rce. Czapliski z Ukrainy nie uciek. Wesp� ze Skrzetuskim, Woodyjowskim, Podbipit i Zagob broni Zbaraa, potem walczy pod Beresteczkiem, ocala z koszmaru w Batohu i dopiero gdzie si bez ladu zaprzepaci.

Pasje gray w ludziach �wczesnych z si nam dzi niepojt. Czapliski zabra owdowiaemu Chmielnickiemu ukochan kobiet, Komorowsk z domu, i oeni si z ni. P�niej hetman zaporoski znowu dosta pikno w swoje rce i za zezwoleniem wadzy cerkiewnej polubi. Z czasem pani zacza zdradza gronego maonka. Chmielnicki nakaza wic swemu pierworodnemu, Tymoteuszowi, przeprowadzi ledztwo i w razie wykrycia winy obydwoje wiaroomc�w powiesi. Syn stwierdzi krzywd ojcow i wyrok wykona w bramie rodzinnego Subotowa, zwizawszy cudzoon par powrozami, aby umieraa tak, jak grzeszya.

Nie lekcewamy potgi odruch�w ludzi XVII stulecia, jeli chcemy waciwie oceni

330

rol dziejow prywatnego sporu, kt�ry w roku 1647 rozgorza w okolicach Czehrynia.

Osobiste przeycia Chmielnickiego nie byy przyczyn powstania na Ukrainie. Uczestniczyy jednak arcypowanie w og�lnym splocie wypadk�w. Rozjtrzyy i pchny do dziaania silnego czowieka, kt�ry a dotychczas zachowywa si ogldnie, po hreczkosiejsku raczej anieli po wodzowsku. Pawe Pawluk tpi takich wanie jak Bohdan Chmielnicki... z czas�w poprzedzajcych zatarg z podstarocim, lojaln wobec Rzeczypospolitej starszyzn Kozak�w rejestrowych.

Chmielnicki by szlachcicem i wzgldnie dostatnim ziemianinem, gospodarzem dobrym. Prawosawie nie przeszkodzio mu w ukoczeniu kolegium jezuickiego, skd wyni�s znajomo aciny i biego w retoryce. Niewola, z kt�rej wykupia go matka, dostarczya sposobno do nauczenia si po turecku i po tatarsku. Jzyki ruski i polski byy mu jak chleb powszedni.

Warszaw i kr�la zna od dawna. We wrzeniu 1638 roku - po stumieniu powstania, w kt�rym nie uczestniczy - jako czonek kozackiej deputacji hodowniczej jedzi do stolicy bi panu czoem.

Jeszcze w sierpniu 1647 roku - zapewnia Miron Korduba - nie chcia niczego ryzykowa. W tajemniczej misji pojawi si wtedy na Ukrainie Jerzy Ossoliski. Trudno uwierzy, by kanclerz ograniczy si w takiej chwili do rozm�w na temat pojednania katolicyzmu z prawosawiem. Po cichu pr�bowa pewnie skoni Kozak�w do wypadu na Morze Czarne. Z jego zachty Chmielnicki zaj si „ostron agitacj".

Daniel Czapliski zabra mu kobiet, najecha i zniszczy majtno. Za skarg do Aleksandra Koniecpolskiego zemci si nieludzko. Kaza tak zbi nahajami syna Chmielnickiego, dziesicioletniego Ostapa, e chopak po kilku dniach umar. Potem oskary Bohdana przed chorym o bunt. Za podstaw do donosu posuyo to wanie, co Chmielnicki wykonywa na zlecenie kanclerza wielkiego koronnego. Agitacja w sprawie wyprawy morskiej.

Krzywda osobista! Wolno przypuszcza, e czowiek wyposaony przez natur w genialne, a dotychczas upione zdolnoci organizacyjne, przeckn si z b�lu, spostrzeg, w jakie bagno staczaj si losy Ukrainy. Poj w peni, e po mierci Stanisawa Koniecpolskiego nie ma z kim gada powanie, na czyje sowo liczy i kogo si ba. Postanowi wic sam ster uchwyci. Nie myla jeszcze o zerwaniu z kr�lem, a wic i z Rzeczpospolit. Stanowcze wystpienie Zaporoa mogo si nawet sta dla niej desk ratunku, ostro stawiajc na porzdku dziennym kwesti praw Ksistwa Ruskiego i co ponadto jeszcze...

331

Chmielnicki powiedzia wszak wkr�tce, e pragnie, aby kr�l kr�lem by zacz, by „cina diuki i kniazie".

Rada wojenna przeszkodzia Aleksandrowi Koniecpolskiemu skaza Chmielnickiego na mier. Oddano go na pork pukownika czehryskiego, nazwiskiem Krzyczewski, a ten, nie zwaajc na nadesany wkr�tce przez hetmana rozkaz uwizienia, pozwoli swemu kumowi uciec.

Wcale nie jest pewne, czy Chmielnicki raz jeszcze odwiedzi kr�la Wadysawa i usysza od niego sawne sowa o szabli, najlepszym narzdziu zemsty. Nie ulega za to wtpliwoci, e dobrze pamita o przywilejach monarszych, uzyskanych podczas kwietniowej narady w roku poprzednim. Zaprosi na uczt i spoi Iwana Barabasza, upionemu przez gorzak odpi pas. Pani Barabaszowa rozpoznaa szczeg� garderoby ma, w penym zaufaniu wydaa wysannikom Bohdana pergaminy kr�lewskie.

17 grudnia Chmielnicki uszed z Czehrynia na Sicz.

Nikogo to specjalnie nie obeszo. Rok 1647, ostatni rok babiego lata Rzeczypospolitej, zakoczy si spokojnie, aczkolwiek rozmaite ,,znaki "a niebie i na ziemi", jak na przykad niezwykle agodna zima, kazay ludziom zabobonnym wyglda nadzwyczajnoci. Niekt�rzy z nich le zreszt wr�yli ju od chwili zgonu Stanisawa Koniecpolskiego, dzielc na dwa osobne rzeczowniki nazwisko hetmana.

Ale listy szlacheckie, wymieniane na samym przeomie epok, tchn ufnoci w przyszo. Zawieraj wiadomoci o sprawach majtkowych, rodzinnych, o zamiarach wznoszenia nowych budowli w roku nadchodzcym. Jeden z nich, napisany przez senatora wielkopolskiego, mieci zwrot, w kt�rym sycha chichot historii:

- „Atomy z aski Boej wszystko feliciter skoczyli..."

Chmielnicki spdzi z Siczy penicy tam sw kolejk suby puk czerkaski i zacz urzeczywistnia ukad z Tatarami, kt�ry ju co najmniej od trzech lat Rzeczypospolitej zagraa. Kr�l jej za p�no i w spos�b przestpczo lekkomylny zabra si do przygotowa wsp�lnego z Kozakami marszu na Krym i Budziaki. Spraw zaprzepaci, daremne nadzieje na Niu rozbudzi i rozpali, a przez to wszystko znakomicie uatwi koalicj swych zaporoskich poddanych z zagroonym nieprzyjacielem.

Teraz jednak day o sobie zna niezaprzeczalne zdolnoci Wadysawa.

332

Wydany zosta rozkaz powstrzymania si od wymarszu w Dzikie Pola. Kr�l zamierza jecha z Litwy do Warszawy, stamtd na Ukrain i powag osoby wasnej, widokiem wojska i pospolitego ruszenia rozpoczynajcy si bunt uciszy. Chcia przy tym niezwocznie puci Kozak�w na Morze Czarne.

Najpowaniejsi ludzie zasypywali hetmana Potockiego mitygujcymi listami. Sam zwycizca spod Chocimia, sdziwy Stanisaw Lubomirski, odradza wypraw przeciwko Chmielnickiemu. wiee wspomnienia pouczay, e Koniecpolski pr�bowa najpierw ukad�w z Pawlukiem.

Ruszyem, abym strachem wojn zakoczy - pisa do kr�la w�dz armii koronnej - i dotd Kozacy jednej kropli krwi od wojsk Waszej Kr�lewskiej Moci nie uronili i nie uroni, jeli si upokorz.

Nie bardzo „ruszy". W kocu kwietnia 1648 roku poszed w stepy saby, trzy i p� tysica ludzi najwyej liczcy korpusik. Dowodzi nim syn hetmana, starosta niyski Stefan Potocki, modzieniec w dwudziestej czwartej wionie ycia. Dnieprem popyny posiki. Skaday si z samych Kozak�w rejestrowych, towarzyszy broni Bohdana Chmielnickiego. Wielu Ukraic�w suyo take w cigncych ldem regimentach starosty. Z nich przede wszystkim skadaa si dragonia.

Hetman uzasadnia swe postpowanie rozmaitymi argumentami. Posucha krzyku rozpaczy, jaki si podni�s wr�d szlachty i jej sug po spdzeniu z Siczy puku czerkaskiego. Nie m�g wpuci zbuntowanych w gciej zamieszkae strony, gdzie i jego, i Winiowieckiego ludzie konfiskowali po wioskach dziesitki tysicy samopa�w, zabierali z miasteczek dziaa. (Stale zagroony przez Tatar�w kraj by uzbrojony od st�p do g�w. Or musia mie kady, kto chcia y, komu si nie palio do wiosowania na galerach tureckich.) Wyprawa na morze bya i hetmaskim zdaniem potrzebna, ale w swoim czasie. Najpierw naleao przygotowa czajki, a przysze ich zaogi przywie do posuchu. Wic skoro inaczej nie mona... „upraszam unienie, aby Wasza Kr�lewska Mo ode mnie przyj wieniec zbawcy ojczyzny" - koczy swe wywody Mikoaj Potocki, najzupeniej - jak wida - pewny zwycistwa.

Byy to argumenty dla kr�la i kanclerza, te polityczne. Ale postpowanie hetmana zdradzao szalon pych zwycizcy w byskawicznej kampanii przeciwko Pawlukowi, wielkiego pana, kt�ry sucha pod Borowic pokornych suplik zdeptanej czerni, w widach Suy i Dniepru przyjmowa bezwarunkow kapitulacj pokonanych. Mikoaj Potocki oczadzia przed dziesiciu laty i w odr�nieniu od Koniecpolskiego ostygn nie zdy.

333

Poszed na Chmielnickiego syn hetmaski. Stary, Cecor pamitajcy Zaporoec mia si ze strachu upokorzy przed dzieciakiem.

Oddzia Stefana Potockiego zetkn si z Kozakami i ord 29 kwietnia u �tych W�d i pomimo e w kocowej fazie walki przeciwnik posiada dziesiciokrotn przewag w ludziach, bi si zajadle przez trzy tygodnie niemal do 16 maja - najpierw w polu, potem w okopach obozu i wreszcie w odwrocie. Pyncy Dnieprem rejestrowi wymordowali pukownik�w i przeszli do powstania, w lady ich wstpili wkr�tce dragoni i Kozacy z wojsk ldowych. Nieprzyjaciel, jeli artowa, to tylko z wasnego sowa (dokadnie tak samo, jak Polacy za czas�w Nalewajki, Pawluka i Ostranicy). Tuhaj-bej zaproponowa ukady i natychmiast uwizi pos�w, wr�d kt�rych znajdowa si Stefan Czarniecki, przydany modemu Potockiemu za „dyrektora". Chmielnicki zada wydania dzia, jako warunku zwolnienia 'zatrzymanych i przedwstpnej gwarancji ukadu, i zaraz j „oppugnowa" z nich tabor starosty.

Hetman otrzyma raport o pooeniu. Podjazd doni�s mu ponadto, e w stepach sycha armaty. Odsiecz nie przysza, korpus Stefana Potockiego zosta doszcztnie zniesiony. Dow�dca zmar z ran, wielu jego podkomendnych znalazo si w niewoli.

Tego samego dnia, w kt�rym mody Potocki zetkn si u �tych W�d z Chmielnickim, Wadysaw IV wyruszy z Wilna do Warszawy. Wiktor Czermak susznie przypuszcza, e kr�l p�no poapa si w niebezpieczestwie. Nie przeczuwa go, nie przewidywa wcale, kiedy na pocztku roku schorowany, bezwadny niemal - opuszcza stolic, oddala si od Ossoliskiego, pta nogi wasnym decyzjom. Wysany z Wilna ostateczny rozkaz wstrzymania si od dziaa przeciwko Chmielnickiemu nie doszed w por do rk hetmana. Goniec musia zawie najpierw dokument do Warszawy, poniewa potrzebny by podpis kanclerski... Do wszystkiego zego przybya jeszcze strata czasu. Nieobecno kr�la w stolicy powikszya miar nieszczcia, lecz jej jeszcze nie dopenia.

Wadysaw utkn w Mereczu, gdzie go zatrzymaa naga choroba ony. Czu si znacznie lepiej ni zim i na przedwioniu, kiedy lkano si o jego ycie. Ustaa dyzenteria, ustpi bezwad n�g. 5 maja kr�l wybra si o wicie na owy. Polowa przez cay dzie, a niezadowolony z ostronej jazdy zepchn wonic z koza i postpi tak, jak przez cae swe panowanie postpowa w polityce: sam uj lejce i gania cwaem po chaszczach i wertepach.

W nocy chwyciy go dolegliwoci w boku, po dw�ch dniach straszny b�l ogarn nerki. Medyk przepisa dziewi gram�w „antymonium", poniewa jednak nie byo tego rodka w apteczce podr�nej, wzito go z torby jakiego nikomu nie znanego cyrulika-wagabundy.

334

odek zareagowa ostro. W przecigu trzech dni lekarz przyboczny narachowa sto pidziesit wypr�nie. Porwaa kr�la „febra maligna" i nieustajca czkawka. Puszczono naturalnie krew. Popyna gsta i „nie najlepszej oznaki".

Otoczenie bao si powiedzie panu prawd w oczy. W kocu way si na to przybyy wieo do Merecza podkanclerzy litewski, Kazimierz Leon Sapieha, ulubieniec konajcego.

- Tak jest - odrzek na zapytanie - nie masz, Miociwy Kr�lu, od mierci doktora.

Wadysaw kaza mu przyoy piecz Wielkiego Ksistwa do testamentu, wyspowiada si, lecz ze wzgldu na czkawk dugo nie m�g przyj komunii. 20 maja o godzinie drugiej w nocy „z wielkim naboestwem i skruch Panu Bogu ducha odda".

Podczas sekcji „wydobyto z ldwi prawej znaczny kamie podugowaty i innych kilka pomniejszych".

Korpus Stefana Potockiego ju wtedy nie istnia. Hetman wielki, zawiadomiony przez komendanta Kudaku o klsce, cofa si ku Korsuniowi i sa do nie yjcego ju pana oraz do kanclerza o pomoc, o puki zacine i pospolite ruszenie.

Zgino w stepach, przeszo do nieprzyjaciela lub poszo do niewoli jakie cztery tysice zbrojnych. Trwaa nadal, nienaruszona waciwie, potga dwunastomilionowej Rzeczypospolitej. G�wne siy koronne jeszcze si z Chmielnickim nie stary, na Zadnieprzu sta ksi Winiowiecki ze swymi nadwornymi pukami, wojsko litewskie dotychczas nie potrzebowao rusza si z ley.

Bezkr�lewie paraliowao g�wny orodek wadzy. Armia osoni musiaa bezwadne politycznie pastwo, w rku hetmana wielkiego koronnego znalaz si teraz jego los.

Do niczego nie zaprowadz rozwaania, co by nastpio, gdyby wiosn 1648 roku dowodzi na Ukrainie zmary przed dwoma laty ze zbytniej mioci wojownik, kt�ry w swoim czasie stawia czoo Gustawowi Adolfowi, a cakiem niedawno rozbi na gow pod Ochmatowem idcego teraz z Chmielnickim Tuhaj-beja. Jedno nie ulega kwestii: owej czarnej wiosny wydane zostay takie rozkazy, powzite takie decyzje, jakich Koniecpolski nie zatwierdziby na pewno.

Z pychy pynca pewno siebie ustpia miejsca panice. Pamitnikarz �wczesny napisa o Mikoaju Potockim: „Z powodu pijastwa ustawicznego zatraci wojsko,

335

uczyni hab i niesaw wieczn Koronie Polskiej, potraci syn�w koronnych, onierzy starych i czeladzi niemao."

Kto wie, czy nie suszna diagnoza... Medycyna dzisiejsza uczy, e alkohol dziaa przede wszystkim na najwysze funkcje psychiki ludzkiej, rozlunia hamulce i pozbawia czowieka monoci kontrolowania wasnych postpk�w.

Hetman nie da pomocy gincemu w stepach synowi, o kt�rego tragicznym pooeniu wiedzia. Potem, wbrew zdaniu rady wojennej, nie chcia trzyma si w Korsuniu, czeka tam na ksicia Winiowieckiego, kt�ry ju by przysa z zapytaniem, dokd ma i i co poczyna z szecioma tysicami swoich bardzo bitnych wojak�w. Poczone razem siy koronne i prywatne utworzyyby armi dwunastotysiczn blisko, zasobn we wszelkie rodzaje broni, skadajc si z onierzy zaprawnych w swoim rzemiole. Chodkiewicz mia ich pod Kircholmem trzy razy mniej.

Potocki postanowi cofn si do Bohusawia, lecz nie natychmiast — w poniedziaek - bo uwaa ten dzie za feralny. Poszed nazajutrz, 26 maja, w szczliwy wtorek. Cay ob�z zna decyzj wymarszu, jego kierunek i dat, dowiedzieli si o niej i Kozacy. Popieszyli wic „noc zachodzi drog od Bohusawia, gdzie w szczerych polach nieszczsna dolina, nazwana Kruta Baka, w mili od Korsunia bya". Przekopali j w poprzek, umocnili cay teren, po czym „Chmielnicki ze wszystk potg zasiad w chrucie i czeka na naszych".

Nie tylko Koniecpolski, ale kady dow�dca przy zdrowym rozumie pozostajcy pchnby w jar przodem patrol kawaleryjski.

I diaba tam mia by dobry rzd, kiedy pan krakowski, hetman wielki koronny, Mikoaj Potocki, ustawnie si opi gorzaki, jako i w te czasy pijany w karycie siedzia, a drugi polny hetman, Kalinowski, cho chcia co pocz, nie barzo go posuchano, a do tego wzroku dobrego nie mia, bo na staje nie widzia dobrze, i kiedy na strzelanie z uku kto od niego by, ledwo rozezna, e to czowiek stoi.

W boju spotkaniowym oraz w zasadzce trzeba postanawia byskawicznie i na podstawie tego, o czym zmysy donios. Marcin Kalinowski poczyna sobie przynajmniej mnie. Odni�s dwie rany.

Posza w jar nie ubezpieczona piechota zwartymi kolumnami, tu za ni, na jej karku zjeda zaczy ze stromej pochyoci dziaa i tabory. R�w, kt�rego w dniu poprzednim jeszcze tu nie byo, zatrzyma nagle czoo pochodu, zaprzgi werny si od tyu, pary si bezwadu i rozpdu. Salwy samopa�w

336

kozackich ciy po kbowisku ludzi, poprzewracanych woz�w i armat. Bitwa trwaa cztery godziny. Ocalay z niej chorgwie Krzysztofa Koryckiego, Konstantego Kobukowskiego i kilka innych, kt�re zamay rozkaz hetmaski, dosiady koni i wyrbay sobie drog przez tum tatarski. Potocki zabroni zaskoczonej kawalerii odpowiedzie icie rodzimym, a w danym pooeniu zbawiennym uczynkiem - szar. Czemu zapomnia o Kumejkach!

Uchodzcych nie cigano zbyt natarczywie, bo w taborze znajdowa si niezawodny, zoty i srebrny magnes. „Panowie koronni, jako wysokiego animuszu ludzie ze wszystkimi dostatkami wybrali si byli na wojn..." Zwaszcza mody Hieronim Sieniawski, kt�ry odbywa dopiero „prymicje wojenne", cign za sob na wozach istne skarby. „Co wszystko nieprzyjaciel w godzinie jednej tak uchodzi, e i pamitki nie zostao." Obydwaj hetmani i liczni, bardzo liczni ich podkomendni znaleli si w niewoli.

Jeszcze przed bitw wysannik kniazia „Jaremy" tylko dlatego dotar zdrowo do obozu Potockiego, e w por spostrzeg dziur w pewnym pocie ogrodowym i na rczym koniu wypad przez ni w step. Osiedla, kt�re mija, byy albo puste, jak po dumie, albo przepenione uzbrojonymi tumami. Teraz, po klsce wojsk koronnych, cay lud ruszy do powstania. Winiowiecki zosta na Zadnieprzu niczym „w klatce ptaszej". Wszystkie promy zniky z rzeki jak zaklte. Jedno ju tylko pozostawao - rejterada na p�noc, co te ksi uczyni.

Daleko na zapleczu sterczaa cigle, bia z muszkiet�w i dzia smutna pamitka po wadztwie Rzeczypospolitej w Dzikich Polach - osamotniony Kudak. Zaoga jego po mnej obronie zaprzestaa walki w kocu wrzenia. Krzysztof Grodzicki trzyma na sobie kilka puk�w kozackich, dop�ki m�g. Zahamowa powodzi nie by zdolny. Na szerokiej drodze wiodcej do Wisy mia waciwie Chmielnicki dwie tylko powane przeszkody - Lw�w i Zamo.

A w Warszawie musiaa si odby elekcja, z aski nuncjusza Hannibala z Kapui oraz kr�la Zygmunta III nadal pozostajca „w dotychczasowych warunkach i swobodzie". Pole pod Wol czekao na zbrojnych elektor�w, na k�tnie stronnictw, intrygi zagranicy. Prymasem-interrexem by stary Maciej ubieski. Kanclerza Ossoliskiego winiono o rozmylne sprowokowanie Kozak�w, o wszystkie nieszczcia. W tych warunkach naleao sprosta wojnie domowej, kt�ra ju zwalia jedn ze cian wsp�lnego domu, ogarnwszy cae Ksistwo Ruskie toczya si niepowstrzymanie ku ziemiom polskim, rwaa od poudnia granice Litwy. W tej chwili pastwo stao si naprawd Rzeczpospolit ju dw�ch tylko, nad t sam przepaci stojcych, narod�w.

337

Logiczne danie historii nie zostao zaspokojone i przyszo za to zapaci.

Skupione koo Putywla sprzymierzecze wojska moskiewskie ju byy rozpoczy ruch ku Dnieprowi. Tatarzy pokazali si w granicach Rzeczypospolitej, od pocztku roku wygldano wtedy najazdu ze strony Islam Gireja, casus foederis zachodzi. Wie o mierci kr�lewskiej i klsce korsuskiej wstrzymaa poch�d puk�w cara Aleksego. Stany w miejscu, potem z wolna odpyny ku wschodowi, w ty.

W przecigu czterech tygodni, kt�re miny od chwili wymarszu Stefana Potockiego, obraz naszej poaci Europy odmieni si zasadniczo, dla jednych pomrocznia, innym za ukaza ncce kolory. Brutalnie odsonio si to, co krya dotychczas dawna sawa, poz�r byszczcy i grony. Wkr�tce wszystkim stao si jasne, e rozlege pastwo polsko-litewskie to olbrzym o niedorozwinitym kocu i systemie krwiononym. e majc wszystko, czego potrzeba mocarstwu, nadaje si to kr�lestwo nie na wartociowego sprzymierzeca czy na respekt zasugujcego wroga nawet, lecz na up dla ssiad�w.

Wiosna 1648 roku obfitowaa w tragiczne dla nas wydarzenia. Wadysaw IV zeszed ze wiata zaraz po pierwszej klsce jego chorgwi w polu, a tu przed drug, stokro gorsz. Ale najstraszniejsza ze wszystkiego zapowied krya si w wahadowym poruszeniu wojsk carskich. Cofny si od przymierza, to znaczy, bray rozpd do skoku.

338

LUDZIE Z ZEWNTRZ

Dobrze dzieje si w kr�lestwie,

jeli dobro kr�la jest r�wnoznaczne z dobrem kraju.

Jean de la Bruyire, Charaktery, 1688 r.

Historycy wyliczyli, e skarb pastwa za Kazimierza Wielkiego mia te same wpywy co za Wadysawa IV. Brali, oczywicie, pod uwag si kupna, a nie liczb jednostek monetarnych, kt�rych realna warto zmieniaa si radykalnie.

Za Kazimierza miaa Polska dwiecie kilkadziesit tysicy kilometr�w kwadratowych, grubo mniej ni dwa miliony mieszkac�w, bya pozbawiona dostpu do morza i nabieraa si po dugotrwaym, bardzo cikim kryzysie rozbicia dzielnicowego. Dopiero co zrosa si przecie, odzyskaa godno kr�lestwa. Pastwo Wadysawa naleao do najrozleglejszych w Europie, wadao Pomorzem polskim. Wntrze kraju od stuleci cieszyo si spokojem, dobrobytem i pomylnoci.

Od czasu wyganicia Piast�w przybyo moc chway, sawy, kultury, ludzi, ziemi, blasku, ale nie pienidzy skarbowi. Od dni Kazimierza Wielkiego, czyli od lat dwustu siedemdziesiciu, nie byo ani jednej reformy wojskowej, kt�rej powaga i rozmiary stayby w proporcji do potrzeb pastwa.

Kociec olbrzymiego cielska Rzeczypospolitej by naprawd niedorozwinity, arterie stanowczo za wte. I jedno, i drugie wystarczao, ale przed wiekami i na mniejsz znacznie skal wymaga. Starczyo do Grunwaldu, a potem ju nie.

C� za koniunktury midzynarodowe suyy nam przez wieki, jeeli katastrofa nastpia a tak p�no! Do Pana Boga pretensji nikt mie nie moe. Naduyto Jego cierpliwoci.

Zestawienia dotyczce skarbu i wojska tumacz waciwie wszystko. Abnegacja w dwu podstawowych dziedzinach pracy pastwowej musiaa doprowadzi do nieszczcia. Pozostaje jednak kwestia najbardziej zasadnicza. Dlaczego? W jaki spos�b do tak wielkich zaniedba doj mogo?

Odpowied uwicona nimbem tradycji oskary charakter narodowy,

339

skaony wrodzon skonnoci do anarchii, a pozbawiony zdolnoci organizatorskich. Dziwne, e tego rodzaju opinie mog si utrzymywa w spoecznoci, kt�ra od dawna synie z wybitnych matematyk�w i r�wnie tgich logik�w.

Niech si PT prokuratorzy nareszcie zdecyduj, kt�r z narodowoci umieci pragn na awie podsdnych - polsk, litewsk, biaorusk czy ukraisk? Zamoyskiego, Radziwia, Sapieh, Winiowieckiego w charakterze przedstawiciela nacji? Kady bezstronny trybuna zwr�ci uwag na konieczno pocignicia do odpowiedzialnoci jeszcze i dw�ch Szwed�w oraz wcale pokanego grona Niemc�w. Znane i zasuone w naszej historii rody Baeskich i Czem�w pisz si inaczej: von Beisen i von Zehmen. W rku Weiher�w i Doenhoff�w znajdoway si godnoci starost�w puckich, czuchowskich, kocierzyskich, waeckich..., wojewod�w pomorskich, malborskich, chemiskich..., kasztelan�w gdaskich i parnawskich... Wywodzcy si z mieszczan krakowskich Szembekowie wspinali si od tradycyjnego w ich rodzinie burgrabstwa starej stolicy ku kasztelaniom sanockiej i bieckiej. (Emilia Plater, patronka wszystkich walecznych Polek, nie od Piasta ani innego koodzieja si wywodzi. Konstanty Pobiedonoscew biada w przyszoci, e nabrao si rozmaitych Zyberk�w i Weyssenhoff�w, kt�rzy bezczelnie polonizuj rdzennie rosyjsk Litw.)

Pomorska, pruska oraz inflancka szlachta germaska znajdowaa sobie wygodne miejsca w nie uznajcej dyskryminacji Rzeczypospolitej, uwaana bya za r�wnouprawnionych obywateli, a w kocu cakiem za swoich. Nasi Niemcy polszczyli si szybko, przyjmowali jzyk. Wojewoda pomorski Gerard Denhoff zosta po dugich sporach mianowany marszakiem dworu Cecylii Renaty. Widzc tok w apartamentach pani, upomina cisncych si: „Nie acie, waszmo, na kr�low. Kr�l Jego Mo si o to gniewa, kiedy waszmo tak azicie na kr�low." O godno dworsk zabiega dugo, poniewa niechtna mu bya sama monarchini - Niemka. Niekt�rzy ze wsp�czesnych zarzucali mu brak ogady i „grubo jak olendersk", lecz bynajmniej nie szwabsk.

Rzeczpospolita naleaa do magnat�w i szlachty wszystkich zamieszkujcych j narodowoci. Wewntrz stanu rycerskiego nie byo r�nicy uprawnie, wynikajcej z pochodzenia plemiennego. Twierdzenie, e w tej Rzeczypospolitej rzdy naleay tylko do Polak�w, dowodzioby nieuctwa lub nieuczciwoci.

Mistyka, czyli rozwaania o charakterach narodowych nie wyjaniaj nam, czemu niedue, z czci Polski i z Rusi Czerwonej zoone, pastwo Kazimierza Wielkiego mogo si zabezpieczy mn�stwem twierdz, a przerozlegej,

340

o Litw, Pomorze, Biaoru i Kijowszczyzn pomnoonej Rzeczypospolitej nie sta ju na to byo. Odpowiedzi trzeba poszuka w konkrecie historycznym, nie w formukach.

Rozpatrzmy urywki dokumentu napisanego za Wadysawa IV, ale daleko na zachodzie, we Francji. Czynno ta pomoe w wyjanieniu wcale nie ostatniej z przyczyn, dla kt�rych pastwo to okrzepo i rozwino si harmonijnie, umoliwiajc tym samym wasnym obywatelom i nieskoczonemu mn�stwu przybyszy prac na polu kultury.

Testament polityczny kardynaa Richelieu zawiera wywody, pobrzmiewajce dla nas nut dziwnie znajom. Dotycz one stosunk�w wewntrznych Galii:

...chorob Francji bya swawola. Kochano godno kr�lewsk, ale nie wadze. Kr�l obawia si poddanych, ci za grzeszyli, by wzbudzi postrach: paci im za usugi nalece si darmo; zotem okupywano wystpki, za kt�re naleao kara gardem, dawano pensje, by powstrzyma od rokoszu. Swawola bya sumienia, a konieczno zbrodni. Gaskano chorob podarkami, a ona wzmagaa si dziki takiej agodnoci.

„Uczyem lepego posuszestwa - powiada wielki m stanu -by byo ono dla Francuz�w niemal religi."

Uczy, uczy, owszem. cina diuki i kniazie. Zbyt gruntownie jednak nie nauczy. I po mierci kardynaa zdarzay si rzeczy zastraszajce, znakomici Francuzi walczyli orem przeciwko kr�lowi Francji. Ludwik XVI w przededniu rewolucji potkn si o rebeli uprzywilejowanych, kt�rzy nie chcieli si zgodzi na reformy, zamierzone przez cakiem rozsdny rzd.

Suchajmy dalej:

Pierwsz moj myl by zatem majestat kr�lewski, drug: wielko pastwa. Znalazem Francj mniejsz od samej siebie. Wszystko dawne zmniejszyo si z wyjtkiem jzyka, kt�ry przekraczajc granice Francji pozosta nadal francuskim. Narody niegdy nam podlege teraz wyrzekay si nas - w naszym jzyku. Byli Francuzami, a wrogami Francji; zbroia si Francja przeciwko samej sobie: wr�g posugiwa si nami przeciwko nam, a Francuz by r�wnoczenie zwycizc i zwycionym, r�wnie waleczny na cudz chwa jak wasn zgub.

Taki by przeto cel mojej polityki: przywr�ci Galii granice, kt�re jej ustalia sama natura, Francuzom da z powrotem kr�la francuskiego, utosami Gali z Francj i gdziekolwiek rozcigaa si Galia staroytna, wskrzesi tam now.

Trzy przeszkody staway w poprzek moim pragnieniom: opieraa si Francja, wroga sama sobie, przeciwstawiaa si Hiszpania, kt�ra zamylaa zrobi cay wiat jednym domem, gdyby zdoa uczyni Francj czci tego domu, sprzeciwiay si narody pograniczne, kt�re dlatego byy przyjaci�mi Hiszpanii, e nie mogy by jej wrogami.

Chcc zama te przeszkody, pojednaem Francj ze sob, aby wroga widziaa na zewntrz,

341

zatrudniem Hiszpani w domu, by nie moga by czynn za granicami, pokazaem sprzymierzecom wolno i zmusiem niekt�rych, wbrew ich woli, by zostali wolnymi.

Trudno nie zauway okolicznoci, kt�ra wprost bije w oczy. Pod kwintesencj wywod�w Armanda du Plessis de Richelieu nie raziby podpis Karola de Gaulle. Monarsza szkoa mylenia politycznego pozostawia lady trwae.

G�wn cech pryncypi�w, zawartych w cytowanym testamencie, jest przyziemny realizm, swoista ciasnota horyzont�w, to wszystko sowem, co wzbudza niesmak w naszych nadwilaskich snobach, komicznych „Francuzach p�nocy", kt�rzy lubi do Parya jedzi, lecz nie myle, dlaczego, jakim cudem sta si on tym, czym jest. Ideologia polityczna kardynaa Richelieu streszcza si w jednym kr�tkim sowie: Francja.

Wiele napisano ksiek na temat upadku naszego pastwa, mao jednak sycha rozwaa, jak rzadko po wyganiciu Piast�w Polska, a p�niej Rzeczpospolita, bya podmiotem swojej wasnej polityki pastwowej. Od czas�w, w kt�rych Kazimierz Jagielloczyk zaj si rozmieszczaniem syn�w po stolicach ssiednich, wypadki takie kady policzy moe na palcach swych doni. Stao si wyjtkiem to, co powinno byo stanowi regu. W tym zasadniczym zjawisku szuka chyba naley przyczyn owej strasznej i tragicznie zapaconej abnegacji w najwaniejszych dla ycia zbiorowoci dziedzinach.

Okrutny, podstpny i chytry, nie z Gniezna, lecz z pieka zapewne si wywodzcy r�d Piast�w spaja z pastwem ten sam zwizek, jaki zazwyczaj moralnie jednoczy polskiego chopa z jego dziedzicznym gospodarstwem. Humanitarni, wspaniali, wielkoduszni Jagiellonowie - zwaszcza p�niejsi uprawiali sw�j wasny patriotyzm rodowy, zimno si odnosili do reformatorskich wysile szlachty, kt�ra nie tylko chciaa naprawia, ale sama program naprawy stworzya. Tego, co dzia si zaczo za Waz�w, inaczej ni przestpstwem i koszmarem politycznym nazwa nie mona. Zwycistwo kontrreformacji w Europie i zmiana na tronie szwedzkim stay si wytycznymi wszelkiej roboty. Rzeczpospolita przez wiele dziesicioleci powicaa krew i ogromne rodki na ciganie cel�w z jej wasnym dobrem idealnie sprzecznych. Sama zostaa powicona teoriom, kt�re dla jednych tylko Habsburg�w byy poytecznym orem, dla nas za i dla wielu innych pastw europejskich otumaniajc propagand. Nie zabdzia w tym wirze Francja, bo rzd jej w ni tylko patrzy. Moemy by pewni, e w Paryu nie pozwolono by nuncjuszowi storpedowa ju prawie gotowej ustawy o sposobie odbywania elekcji, nie poddano by uchway sejmowej rozstrzygajcemu osdowi przed nikim w kraju nie odpowiedzialnych zakonnik�w.

342

Bd bezkarny to szczcie, kt�re umiecha si rzadko. A jeli cae postpowanie kierownictwa politycznego jest jednym wielkim, nieustajcym bdem...

U najtszych historyk�w przeczyta mona orzeczenia: nar�d zawi�d, nie potrafi, okaza si niezdolny...

Ten „nar�d", podobnie jak inne jemu wsp�czesne, pojcia nie mia, e mog istnie zwarte stronnictwa polityczne ze sztabami stale i zawodowo pracujcymi w stolicy, z zarzdami po wojew�dztwach i powiatach, z list czonk�w, skadkami miesicznymi i dyscyplin organizacyjn. Ten „nar�d" szlachecki y rozproszony po folwarkach, a jeli zdarzyo si gdzie dwudziestu piciu ludzi na kilometrze kwadratowym, dzielnica uchodzia za szczeg�lnie gsto zaludnion. aden nar�d spraw dotyczcych zbiorowoci, takich zwaszcza jak wojsko i skarb, inaczej ni za porednictwem wadzy zaatwia i prowadzi nie moe take i dzi, a c� dopiero wtedy.

Wszystkie cztery dotychczas przedstawione wolne elekcje zakoczyy si dodatnio, to znaczy zwycistwem wikszoci, jeli nie postanowieniem jednomylnym nawet. Majc swobod wyboru, szanoway zasad dziedzicznoci tronu take w linii eskiej, kt�ra to okoliczno dziwnie jako uchodzi naszej uwadze. A rozstrzyga o tym wszystkim „nar�d", doranie bezpaski, zgromadzony pod Kamieniem lub Wol. Tene „nar�d", reprezentowany przez izb poselsk, ju od pocztku XVI wieku dobija si o wszechstronn reform pastwa, got�w by ograniczy nieco na rzecz skarbu zanadto wybujae majtnoci kleru. Znakomita wikszo Obojga Narod�w protestowaa przeciwko aferze Samozwaca, kt�ra jednak faktem si staa i przyniosa wiadome skutki. Pomys wojny zaczepnej z Moskw popieray jednostki, jednake doszo do niej. W najwyszym stopniu niepopularne, niepotrzebne i szkodliwe wojny ze Szwecj og� opaca podatkami, podwyszonymi w kocu do dwunastokrotnego wymiaru. A przecie tylko wadza tych wojen chciaa, ona je sprowokowaa.

I ona zawioda, a nie narody Rzeczypospolitej, traktowane przez swych monarch�w jako przedmiot rzdzenia lub nawet przetargu.

Szlachta zazdronie strzega przysugujcych jej wolnoci, „swob�d". Twierdzenie na pewno suszne, naley jednak wyledzi �wczesny zakres tych poj. Mieciy si w nich wszystkie, co do jednego, przywileje stanowe oraz troska o suwerenno pastwa. Herbowi bali si wzmocnienia wadzy kr�l�w nie tylko dlatego, e dreli o wasne prawa paskie. Przecie widzieli, e wadza ta nawet w istniejcej postaci z uporem suy celom przynoszcym

343

ojczynie szkod, e gotowa jest sam koron przehandlowa na inn, sobie milsz.

Posowie gono woali, e si „gwat swobodom ich stawa", kiedy kr�l wbrew woli og�u postanowi si oeni z Austriaczk, uprawia tajne spiski z arcyksiciem.

Co nieco osigny jednak narody Rzeczypospolitej pod rzdami Stefana I, z kt�rym porozumiewa si mogy wycznie po acinie. Batory jeszcze bardziej ni Wazowie by czowiekiem z zewntrz, nalea za to do moralnej rasy ludzi rzetelnych. Zygmunt III zaprzga wielowyznaniowy kraj do sub misjonarskich, jego bezcenny dorobek, utrwalon ju harmoni wewntrzn bez skrupu�w niszczy. Wadysaw IV hodowa swojej wasnej osobie i sawie. Obaj w rozmaity spos�b, lecz z jednakim skutkiem, rozpraszali istniejce zasoby materialne. Na sw�j wasny, monarszy albo magnacki luksus.

Gdzie tu warunki do pracy, kt�ra powinna kady grosz rachowa i nie opuszcza adnej sposobnoci naprawy istniejcego stanu rzeczy, choby o grubo wosa?

Gdzie konsekwentne mylenie? Zygmunt August rozpocz by operacj inflanck, aby odepchn Moskw od Batyku. Wyda siostr do Szwecji, rozmaite - niezbyt, zdaje si, legalne - rzeczy co do tronu sztokholmskiego zamyla, bo chcia si z tamtej strony podeprze przymierzem. Stefan odziedziczy spadek po poprzedniku i podporzdkowa si temu faktowi. Tak dugo wojowa na wschodzie, a uzyska cae Inflanty. Ze Szwecj nie zadziera, wolaby nawet szanowa jej interesy. Zygmunt idzie na Moskw, aby z ni razem m�c potem pomaszerowa na Sztokholm. Wadysaw pragnie tego samego i obiecuje carowi zwrot zdobyczy Gustawa Adolfa, czyli dostp do Batyku (wyprzedzajc w ten spos�b o lat kilkadziesit najgortsze pragnienia... Piotra Wielkiego). Od zgonu Zygmunta Augusta zaledwie szedziesit zim, zmiana orientacji o sto osiemdziesit stopni. Zmiana, nie biorca w og�le pod uwag realnych interes�w pastwa!

Kardyna Richelieu uwaa za dobre te granice, kt�re nada Galii Juliusz Cezar, zmary w roku jeszcze nawet nie Paskim, bo w 44 przed Chrystusem, i do ich odtworzenia nieustpliwie dy.

Kiedy Zygmunt III postanowi p�j na Moskw, Stanisaw �kiewski da zapewnienia, e kr�l szuka poytku pastwa, a nie swego prywatnego. Podczas obrad sejmu, kt�ry kaza Wadysawowi rozpuci zwerbowane regimenty, jeden z pos�w perorowa w ten spos�b: chcesz Wasza Kr�lewska Mo zdoby Konstantynopol? a czyj on bdzie po zwycistwie, Rzeczypospolitej czy Waszej Kr�lewskiej Moci?

344

Nie mona tej oracji uwaa za pozbawion znaczenia retoryk. Wiemy przecie, co przewidywa pakt familijny, zawarty przez tego Wadysawa z Habsburgami. Zdobyte na Turcji kraje miay utworzy ksistwo dziedziczne, nalece do Waz�w „polskich", z wyczeniem tego z nich, kt�ry aktualnie zasiada w Warszawie jako kr�l. Inaczej m�wic, pastwo winno byo wda si w straszn wojn z sutanem i nic w zamian nie otrzyma. Zrobi to, co Richelieu okrela jako waleczno na cudz saw, a wasn zgub.

Istniaa pena wiadomo rozchodzenia si dr�g wadzy i Obojga Narod�w. Polityk zagraniczn w imieniu kr�la Polski i Wielkiego Ksicia Litwy prowadzili przede wszystkim ludzie obcy, przybysze z zewntrz, poszukiwacze karier. Wolnoci przywilej�w magnackich Wazowie wcale nie obraali, wolno w znaczeniu suwerennoci interes�w pastwa - na kadym niemal kroku.

Dwaj ostatni Jagiellonowie lubili uprawia wynios, olimpijsk obojtno. Ci ludzie Renesansu jakby si zarazili doktryn staroytnego mdrca, kt�ry naucza, e szczcie polega na unikaniu kopot�w. Wazowie traktowali Rzeczpospolit w spos�b wybitnie nieuczciwy. Ona ich po prostu mao obchodzia.

Nie stwarzao to warunk�w niezbdnych do pracy gruntownej, rodzio za to tragiczne absurdy. Prawdziwie i szczerze szanujc wasnych monarch�w, hojn doni dawaa szlachta pienidze na ich oraz ich maonek, rodzestwa i dzieci prywatne potrzeby. Skpia na cele pastwowe. Nastaa doba politycznej fantastyki.

Zjawiska podobne nie doprowadziyby moe do zguby pastwa takiego, jakim bya Polska przed uni z Litw. Niewielkiego kr�lestwa, o zdecydowanej przewadze jednej narodowoci i niezbyt skomplikowanej problematyce. Rzeczpospolita Obojga Narod�w bya tworem jedynym w swoim rodzaju, wspaniaym, twarz obr�conym w przyszo, lecz trudnym, wymagajcym nieustannej, zegarmistrzowskiej troski o wielorakie we wntrzu jej obracajce si k�ka, trybiki i cae koa napdowe. Dokonaa ogromnej rzeczy, osignwszy r�wnouprawnienie i zgodn ju na og� wsp�prac Korony i Wielkiego Ksistwa, zapewniwszy yciow harmoni pomidzy katolikami, ewangelikami i prawosawnymi. W ten ostatnio wzmiankowany mechanizm wasna wadza Rzeczypospolitej nasypaa piasku.

Wszystkie plemiona Rzeczypospolitej uczestniczyy w pr�bie stworzenia i umocnienia wielonarodowego pastwa i praca ta uwietnia dzisiaj indywidualn ju histori kadego z nich. Niezwykle trudne zadanie byo rozwizywane z czciowym powodzeniem, dop�ki szanowano wnioski wypywajce z wasnej praktyki i dowiadczenia.

345

Katastrof przyniosy doktryny i ambicje ludzi, kt�rzy waciwie tylko z tytuu prawa, lecz nie sercem, byli kr�lami Polski, wielkimi ksitami Litwy i Rusi.

Pisaem w Warszawie i kasztelami sanockiej wojew�dztwa ruskiego - w Solinie nad Sanem, w osiedlu budowniczych zapory, 1964-1965.

SPIS RZECZY

Uwaga: numeracja na dole strony.

Stan posiadania ..7

Panowie bracia u steru ..22

Kr�l Henryk ..47

Waciwy czowiek ..61

Suga doktryn ..109

Babie lato Rzeczypospolitej .. 263

Ludzie z zewntrz ..339

... Esej historyczny wedug okrelenia Jasienicy to literatura stronica od zmyle i fikcji. Innymi sowy m�wic: literatura faktu. Materi jej s fakty, relacjonuje ona zdarzenia rzeczywiste - i pod tym wzgldem zakres jej dziaania pokrywa si z zakresem dziejopisarstwa naukowego. Bdc jednak sztuk, nie nauk, pozostaje w prawie do swobodnego budowania hipotez i reprezentowania indywidualnych pogld�w piszcego. „Kardynaln cech eseju - m�wi Jasienica - nie jest naukowa beznamitno, lecz jej przeciwiestwo - ton osobisty, bezporednie, jak najmocniejsze zaangaowanie si autora, przemawiajcego wprost i na wasn odpowiedzialno."

Nie chodzi tu jednak o subiektywizm rozumiany jako prywatno, dowolno stanowiska, lecz o tak mocno podkrelone przez Jasienic osobiste, bezporednie zaangaowanie si autora w sprawy historii. Esej przecie ma nie tylko da wyraz owemu zaangaowaniu, ale r�wnie narzuci je czytelnikowi, zasugerowa mu odczucie historii nie jako zapisu, teorii, pogldu, lecz jako jednolitego procesu, nieprzerwanego cigu zdarze determinujcych ycie i wiadomo zar�wno zbiorowoci jak i jednostek. Pikne literacko malowido fragmentu przeszoci to nie cel artystyczny eseju, to jedynie rodek oddziaywania na nasz wraliwo i wyobrani, po to zastosowany, aby obudzi w nas nie tylko intelektualne przekonanie, lecz i moralno-emocjonalne przewiadczenie o naszym ywym i zobowizujcym wsp�uczestnictwie w cigym, nieustannie rozwijajcym si procesie dziejowym, jednym i tym samym od najdawniejszych czas�w po dzie dzisiejszy. Sowem: rodek, za pomoc kt�rego autor przekonuje nas jako artysta, e jestemy nie biernymi widzami historii, nie jej przedmiotem, ale zdolnym do skutecznego brania udziau w jej procesach podmiotem. Subiektywizm eseju wiedzie wic, w ostatecznych swoich konsekwencjach, do obiektywizacji naszego pogldu na wiat wartoci i do wyjcia poza obserwatorstwo - ku wiadomemu aktywizmowi obywatelskiemu.

Podobnie, gdyby esej historyczny by tylko literatur faktu, stanowiby swoist, m�wic o wydarzeniach dawno minionych odmian reportau. Wystarczy jednak sign po Rodow�d sowiaski Jasienicy, by zorientowa si, jak daleko odbiegy

349

zamieszczone w tej ksice „reportae" od dziennikarskich swoich pierwowzor�w, jak gbokiej ulegy „eseizacji", jak skomplikowaa si ich budowa: kady reporta ,,waciwy", bdcy zapisem wydarzenia aktualnego (jak np. prace wykopaliskowe w Wilicy), to przecie tylko punkt wyjcia esejowej nadbudowy docieka, paralel, hipotez, rzutowanych w dalek przeszo, otwierajcych rozlege perspektywy ogldu nie tego pojedynczego wydarzenia, lecz owego splotu wydarze i determinacji historycznych, ku jakim zwraca nasz myl znalezisko archeologiczne.

Dla reportaysty faktem bdzie wana konferencja midzynarodowa, wybuch wojny, zamach stanu, ale take wylew rzeki, obsunicie si g�ry, tajemnicza epidemia niszczca dr�b czy nierogacizn. Reportaysta moe traktowa na r�wni tematy obu tych kategorii. Eseista historyczny natomiast, jeli nawet bdzie pisa o klskach ywioowych czy wielkich zarazach, to jedynie ze wzgldu na historyczne, humanistyczne ich konsekwencje. Tworzywem tego pisarstwa s wycznie fakty o znaczeniu humanistycznym, dotyczce w jakikolwiek spos�b dziedziny wartoci. Wszystkie inne mog by tylko materiaem pomocniczym.

Faktografia eseju historycznego nie jest wic faktografi naturalistyczn, ale humanistyczn, nie czysto opisow, ale krytyczn, bo majc za sw�j przedmiot nie przedstawione po kronikarsku wypadki, ale ich dziejowe znaczenie, a wic ujawniajce si w nich konflikty, dezintegracje czy krystalizacje wartoci. Nie chodzi tu oczywicie o krytyk w sensie oceny, cenzurki, o pochwa czy nagan, lecz o konieczne i nieuniknione zjawisko wartociowania, jakie wyraa si w samym zestawieniu sytuacji historycznej jako zadania z jego rozwizaniem, mn�stwa moliwoci, wr�d kt�rych si wybiera - z dokonanym wyborem. Ta faktografia, sowem, nie przeobraa czowieka w przedmiot gry pozaludzkich bezimiennych potg, ale umieszcza go w centrum proces�w historycznych jako reprezentanta wiadomoci i sumienia dziej�w, ujmuje histori jako spraw integralnie ludzk...

Stefan Lichaski

PRINTED IN POLAND

Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1985

Wydanie trzecie Nakad 100000 + 290 egz. Ark. wyd. 23,6 Ark. druk 22

Oddano do skadania 10 maja 1983 r.

Podpisano do druku we wrzeniu 1984 r.

Zakady Graficzne w Gdasku

Nr zam. 920 M-25 Cena z 1050

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Jasienica Rzeczpospolita obojga narodów, 2
Jasienica Rzeczpospolita Obojga Narodów, 3
konspekty, rozne, zadanie domowe - klasa 6 (rzeczpospolita obojga narodow)
Rzeczpospolita Obojga Narodów
Rzeczpospolita Obojga Narodów ustrój polityczny
Rzeczpospolita Obojga Narodów
KSIĘSTWA I KSIĄŻĘTA W SYSTEMIE USTROJOWYM RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARODÓW
Początki Rzeczpospolitej Obojga Narodów
Rzeczpospolita wielu narodow Mniejszosci narodowe i etniczne
Europa Rzeczpospolita Wielu Narodow Kłoczowski (2012)
Szlachta Rzeczypospolitej Szlacheckie Rody Obojga Narodów
AGAD Zaręczenie Wzajemne Obojga Narodów
rzeczpospolita obojga narod╦çw klasa6 , Marta Grzankowska
Język polski obojga narodów- wpływ języka polskiego na białoruski, MATURA POLSKI
Administracja Rzeczypospolitej Obojga Narodów
zasady ustrojowe rzeczypospolitej obojga narodow
Rzeczpospolita wielu narodow Mniejszosci narodowe i etniczne

więcej podobnych podstron