Allel allelomorfy, amorf - jedna z dwu lub większej liczby wykluczających się wzajemnie form genu, zajmujących to samo locus w homologicznych chromosomach komórek organizmu diploidalnego.
allele polimorficzne allele wielokrotne - allelami polimorficznymi (polimorfizm tzn. wielopostaciowość) nazywamy geny występujące w więcej niż w dwóch postaciach. Zgodnie z pierwszym prawem Mendla na poziomie pojedynczego osobnika w zygocie mamy dwa warianty tego samego genu (ojca i matki), natomiast na poziomie całej populacji pojawiają się w wyniku mutacji różne jego warianty, zwane allelami wielokrotnymi. Warunkują one między innymi umaszczenie zwierząt, dziedziczenie grup krwi, polimorfizm białek.
archiwum klonów matecznik - zbiór organizmów o jednakowym składzie genetycznym, w celu zachowania i ochrony ściśle określonej puli genowej. Tworzone w miejscu występowania (In situ), lub poza miejscem występowania (Ex situ) organizmu.
autochtoniczny drzewostan lub źródło nasion drzewostan odnawiany naturalnie w sposób ciągły, lub sztuczne przy wykorzystaniu leśnego materiału rozmnożeniowego, powstałego z leśnego materiału podstawowego znajdującego się w miejscu, w którym rośnie lub w bezpośrednim sąsiedztwie tego miejsca.
bank genów1) systematyczne działania dążące do trwałego zachowania zasobów genowych określonego organizmu w miejscu występowania (In situ), lub poza miejscem występowania (Ex situ). W Lasach Państwowych 13.XII.1995 r. rozpoczął działalność Leśny Bank Genów (LBG) w Kostrzycy gdzie w blokach chłodniczych przechowywane są zarodki roślin, które w razie klęski ekologicznej umożliwią odtworzenie populacji o znanym składzie genetycznym.
Cele LBG:
• zachowanie zmienności genetycznej Ex situ, In situ,
• przeciwdziałanie redukcji genetycznej,
• działania na rzecz zachowania ginących populacji i restytucji ginących gatunków,
• zachowanie rezerw genowych zgodnie z założeniami „Konwencji o ochronie różnorodności biologicznej” Rio de Janeiro 1991.
2) Informatyczna baza danych o sekwencjach DNA, w Europie pod nazwą EMBL w USA GenBank.
Biuro Nasiennictwa Leśnego, organ administracji realizujący zadania w imieniu Ministra Środowiska wynikające z obrotu leśnym materiałem rozmnożeniowym. Prowadzi rejestry: Krajowy Rejestr Leśnego Materiału Podstawowego, Skrócony Rejestr Leśnego Materiału Podstawowego, rejestr dostawców, rejestr świadectw pochodzenia; wydaje dokumenty: świadectw pochodzenia oraz wydawanie pozwoleń na wywóz leśnego materiału rozmnożeniowego z państw nie będących członkami EU; prowadzi kontrole Leśnego Materiału Podstawowego i LMR.
cecha nabyta cechą nabytą nazywa się wygląd zewnętrzny, lub też funkcję: metaboliczną bądź fizjologiczną, jaką organizm nabył w trakcie rozwoju osobniczego. W przypadku roślin do cech nabytych należą między innymi krzywizny spowodowane wiatrem. Cechy nabyte nie są dziedziczone genetycznie. Wyjątkiem jest nabyta w trakcie rozwoju osobniczego deformacja DNA poprzez środki mutagenne, do których należą między innymi benzopiren lub powszechnie używany w laboratoriach bromek etydyny.
chów krzyżowy, kojarzenie niekrewniacze - kojarzenie osobników, podczas którego osobniki kojarzące się są mniej ze sobą spokrewnione niż losowo wybrane osobniki z populacji.
chów w linii, dopuszczenie do rozrodu jedynie osobników charakteryzujących się określoną informacją genetyczną w celu uzyskania linii czystej, czyli zbioru osobników homozygotycznych o określonych allelach. Zabieg stosuje się w hodowli sztucznej w celu ochrony starych i cennych z punktu widzenia gospodarczego bądź kulturowego populacji
chów wsobny, inbred, kojarzenie krewniacze, kojarzenie wsobne - tendencja do kojarzenia się osobników blisko spokrewnionych ze sobą (ich współczynnik pokrewieństwa jest wyższy od średniego w danej populacji).
chromosom, struktura zawierająca ułożone kolejno geny, które warunkują właściwości dziedziczne we wszystkich prokariotycznych i eukariotycznych systemach genetycznych. Chromosomy są strukturami samoodtwarzającymi się (autoreplikacja), których ilość w komórce, kształt oraz organizacja są charakterystycznymi cechami gatunkowymi. Występują w formie mikroskopijnej struktury najlepiej widocznej w metafazie, kiedy to są skondensowane. Chromosomy zbudowane są z dwóch chromatyd, połączonych centromerem. W organizmach prokariotycznych chromosom stanowi jedną kolistą cząsteczkę, a u eukariotycznych tworzy go liniowa cząsteczka DNA zakończona z obu stron sekwencją zwaną telomerem.
Chromosomy dzielimy na :
Pod względem zawartej informacji:
1. autosomy - determinują dziedziczenie nie związane z płcią,
2. alosomy - ich informacja determinuje cechy płci.
Pod względem położenia centromeru:
1. metacentryczne,
2. submetacentryczne,
3. aksocentryczne,
4. tellocentryczne.
chromosomy homologiczne, są to kopie tych samych chromosomów pochodzących od rodziców organizmu połączone po zapłodnieniu w zygocie, dające 2n chromosomów. W mejozie I, profazy I, chromosomy homologiczne zbliżają się do siebie, układają się równolegle, łączą poprzez chiazmy i dzielą na biwalenty w obrębie, których następuje zjawisko wymiany materiału genetycznego zwane crossing-over.
crossing over zjawisko u prokariotów i eukariotów prowadzące do rekombinacji genetycznej sprzężonych genów, czyli do wymiany odpowiadających sobie położeniem odcinków między chromosomami homologicznymi. Proces zachodzi w profazie I mejozy (pachytenie); gdzie pomiędzy chromosomami homologicznymi, podzielonymi na chromatydy, tworzą się połączenia zwane chiazmami, które podlegają w następnym etapie rozerwaniu ale tak, że następuje wymiana odcinków DNA.
częstość genu (allelu), ilościowy stosunek określonego typu allelu, do wszystkich alleli danego locus, obecnych w badanej populacji, wyrażający prawdopodobieństwo przypadkowego spotkania specyficznego genu (allelu) w obrębie danej populacji. Poprzez wyznaczenie frekwencji genu (allelu) opisujemy genetyczny skład danej populacji. Analiza ta stanowi jedną z podstawowych metod badawczych genetyki populacyjnej.
dystans genetyczny, miara różnic genetycznych między populacjami. Za pomocą dystansu genetycznego można określić różnice i podobieństwa między populacjami, a także wzajemne powiązania filogenetyczne między populacjami i gatunkami. Dystans genetyczny wynika z matrycy podobieństwa genetycznego między dwoma lub większą liczbą populacji.
Wylicza się go ze wzoru:
Dn = -log(In)
Gdzie (In) to podobieństwo genetyczne według Nei (1978) w populacji N.
dziedziczenie cytoplazmatyczne pozachromosomowe, pozajądrowe; przekazywanie potomstwu genów zlokalizowanych w strukturach znajdujących się poza jądrami komórkowymi, w cytoplazmie np. w plastydach i mitochondriach, czyli przez geny pozachromosomowe (chromosomy). Dziedziczenie to nie podlega prawom G. Mendla.
dziedziczenie ilościowe, wykazuje cechy lub składniki fenotypu, które są warunkowane przez kilka współdziałających genów. Zmienność ich ma charakter ciągły.
dziedziczenie jakościowe wykazuje cechy lub składniki fenotypu, które są warunkowane przez jedno locus tzw. cechy mendlowskie.
dziedziczność zjawisko biologicznego podobieństwa pomiędzy rodzicami a ich potomstwem. Polega na zachowaniu specyficzności materiału genetycznego podczas replikacji, transkrypcji oraz translacji.
ekotyp klimatyczny miejscowa rasa lub odmiana, genetycznie przystosowana do specyficznego i ograniczonego obszaru wskutek naturalnej selekcji pod wpływem miejscowych czynników klimatycznych. Ekotypy należące do tego samego gatunku są wzajemnie płodne i dają płodne potomstwo.
fenotyp strukturalne lub funkcjonalne właściwości (cechy organizmu) powstające w wyniku oddziaływań środowiska na jego genotyp (program genetyczny); termin fenotyp może dotyczyć całości organizmu lub jego konkretnej cechy; zróżnicowane warunki środowiska działające na takie same genotypy mogą spowodować powstanie różnych fenotypów, a podobne fenotypy mogą odpowiadać różnym genotypom; zakres zmienności fenotypowej nosicieli danego genotypu nazywa się jego normą reakcji.
Gen jednostka materiału genetycznego zlokalizowana w chromosomie (gen chromosomowy). Uważana jest za: niepodzielną podstawową jednostkę dziedziczności; podstawową jednostkę zróżnicowania genotypowego; podstawową jednostkę, w obrębie, której może zachodzić mutacja. Jest to specyficzny liniowy układ nukleotydów. Działa jako funkcjonalna jednostka określająca, dzięki zawartej w nim informacji genetycznej, kolejność aminokwasów w tworzonym polipeptydzie lub kolejność nukleotydów w cząsteczkach RNA. Geny mogą pełnić również funkcję regulatorów lub sygnałów przystankowych. W wyniku mutacji pojedynczych nukleotydów mogą powstać różne formy tego samego genu, kodujące przebieg tej samej reakcji metabolicznej. Geny o różnych postaciach (polimorfizm) kodujące tą samą reakcje nazywa się allelami.
gen markerowy, tzw. gen wyznacznikowy. Jest to każdy gen, którego funkcja oraz położenie w chromosomie są znane. Gen markerowy można rozumieć również jako wyznacznik genetyczny czyli dowolną genetycznie kontrolowaną cechę fenotypową, wykorzystywaną do celów analizy genetycznej albo też dowolną różnicę genetyczną wykorzystywaną dla ujawnienia wypadków rekombinacji. Ułatwia rozpoznanie nowego zrekombinowanego genotypu na podstawie sposobu, w jakim ujawnia się zewnętrznie.
gen półletalny gen subletalny - jest to odmiana genu letalnego, która jednak nie musi prowadzić do śmierci organizmu, a jedynie obniża jego żywotność. Zostaje w procesie rozmnażania płciowego przekazywana następnym pokoleniom. Geny półletalne wywołują choroby dziedziczne np: anemię sierpowatą lub chorobę Parkinsona.
genom u eukariontów podstawowy zespół chromosomów organizmu, składający się z właściwej dla danego gatunku liczby, a więc zawierający sumę jego wszystkich genów chromosomowych. U prokariotów (bakterie, wirusy, sinice), u których cała informacja genetyczna jest zawarta w jednej grupie sprzężeniowej, pojęcie genomu odnosi się do sumy czynników genetycznych, które składają się na grupę.
genotyp całość informacji genetycznej organizmu, w odróżnieniu od całości jego cech fizycznych (fenotypu).
geny addytywne geny kontrolujące te same cechy, a efekt ich działania ma charakter kumulatywny (sumujący).
geny epistatyczne geny określające działanie innych genów; gdy jeden gen dominuje nad innym, nie dopuszcza do ujawnienia się jego efektu w innym locus (geny niealleliczne).
geny kumulatywne geny polimeryczne - geny dziedziczone zgodnie z prawami G. Mendla. Kodują cechy ilościowe, współdziałają wzajemnie ze sobą, ale nie wykazują dominacji (jeżeli są allelami) ani epistazy (gdy nie są alleliczne).
geny labilne geny niestałe - geny, które w procesie rozwoju zmieniają się spontanicznie przechodząc od jednego do drugiego lub też w więcej stanów, ze stosunkowo dużą frekwencją w porównaniu do większości genów. Nie istnieje wyraźna i precyzyjnie określona granica pomiędzy genami labilnymi i stałymi, ale za gen labilny uważa się taki, którego szybkość spontanicznego mutowania jest na tyle wysoka, iż powoduje mozaikowatość w organizmach wielokomórkowych.
geny letalne geny powodujace śmierć organizmu wskutek zaburzeń rozwoju zygoty lub też osobnika, jednak przed jego wejściem w stadium rozrodcze. Z punktu widzenia ewolucyjnego geny letalne są eliminowane z populacji, natomiast z genetyki wnioskuje się, że są one allelami recesywnymi, ponieważ ich dominacja nie jest w stanie utrzymać sie w puli genowej populacji.
geny plejotropowe geny determinujące pojawienie się określonej cechy, jednocześnie wpływając na kształtowanie innej.
geny sprzężone geny zlokalizowane na tym samym chromosomie, przekazywane łącznie w procesie dziedziczenia.
heterozja wigor mieszańców - fenotypowa wyższość heterozygotycznych mieszańców pierwszego pokolenia nad wyjściowymi homozygotami w odniesieniu do jednej lub większej ilości cech stanowiących o fenotypowym efekcie współdziałania genów. Efekt ten może być zniesiony w przypadku chowu wsobnego, a odtworzony w wyniku przekrzyżowania wsobnego linii. Heterozję różnicuje się na: euheterozję i bujałoś mieszańców, w zależności od tego czy powstała heterozygota przewyższa homozygotę pod względem adaptacyjnym.
heterozygota w organizmach eukariotycznych diploid lub poliploid zawierający odmienne allele, w danym locus lub loci homologicznych chromosomów. Homozygoty zawierają w tym locus lub loci takie same allele. U prokariota o heterozygotyczności możemy mówić jedynie w odniesieniu do komórek diploidalnych, które zawierają dwie kopie z różnymi allelami tego samego lub większej ilości genów. Oznaczamy je jako HET.
hodowla selekcyjna drzew leśnych hodowla lasu której celem, poprzez realizację selekcji indywidualnej i populacyjnej, jest zapewnienie intensyfikacji produkcji oraz ulepszanie cech jakościowych, z uwzględnieniem plastyczności i odporności drzew na czynniki biotyczne.
homozygota, osobnik zawierający takie same allele w danym locus (loci) homologicznych chromosomów.
intensywność selekcji oznacza jak bardzo grupa osobników lub wybrany osobnik różni się na korzyść od średniej w jednostkach odchylenia standardowego. Intensywność selekcji powoduje zmianę frekwencji genów i różnicuje osobniki pod względem szansy uzyskania potomstwa.
δp - fenotypowe odchylenie standardowe
s - różnica selekcyjna
izoenzym, alleliczne odmiany pojedynczego białka, różniące się strukturą cząsteczkową. Różnice w budowie białek wynikają bezpośrednio ze zróżnicowania w sekwencjach nukleotydów łańcucha DNA, determinując kolejność aminokwasów w łańcuchu polipeptydowym, a tym samym strukturę pierwszorzędową białka. Różnice te wpływają na aktywność enzymów i ich ładunek elektryczny.
jednostki nasienne nasiona, owocostany, owoce, szyszki. Każdy z rodzajów jednostek nasiennych po zbiorze i zgłoszeniu do Biura Nasiennictwa Leśnego powinien otrzymać świadectwo pochodzenia
klon grupa osobników o jednakowym składzie genetycznym, pozyskanych z jednego osobnika w drodze rozmnażania wegetatywnego (bezpłciowego, przez zrzezy, zrazy, odkłady korzeniowe).
Locus (l. mn. Loci) - miejsce genu w chromosomie.
mutacja dziedziczna zmiana materiału genetycznego, która nie jest wynikiem segregacji, ani rekombinacji genetycznej. Mutacja komórek somatycznych organizmu wielokomórkowego powoduje tworzenie się tkanek o dwu lub więcej genotypach osobniczych (chimer). Mutacje komórek szlaku płciowego przekazywane są następnym pokoleniom przez gamety, dlatego też osobniki następnego pokolenia zawierają te mutacje we wszystkich komórkach zarówno somatycznych jak i generatywnych. W związku z tym, że nośnikiem informacji genetycznej jest DNA lub RNA mutacja powoduje zmianę w budowie fizycznej i chemicznej tych związków. Mutacja polega również na zmianie liczby chromosomów, albo zmianie struktury chromosomu. Mutacje możemy rozpatrywać także z poziomu genu, zarówno całej jednostki strukturalnej (cistronu) lub pojedynczego miejsca mutacyjnego w obrębie genu.
Mutacje w organizmach powstają samorzutnie lub na skutek działania środkami mutagennymi, nie wykryto jednak różnic jakościowych pomiędzy tymi typami mutacji. Mutacje z punktu widzenia populacji nie są korzystne, dlatego w większości zmutowane osobniki nie są dopuszczane do rozrodu poprzez bariery ewolucyjne. Niezaprzeczalne jest jednak, że mutacje są główną przyczyną ewoluowania organizmów na Ziemi.
Odziedziczalność miara statystyczna, oznaczająca w jakim stopniu dana cecha fenotypowa (ilościowa) w populacji jest warunkowana zmiennością genetyczną. Miary tej nie należy uogólniać, ponieważ dotyczy jedynie populacji, dla której została obliczona.
Odziedziczalność rozpatrujemy w dwóch wymiarach:
1. sensu lato (ogólna) jest to proporcja efektów genetycznych do całkowitej wariancji fenotypowej w próbie z populacji.
2. sensu stricte (w wąskim sensie) jest stosunkiem zmienności powodowanej przez allele o działaniu addywnym (geny kumulatywne) do ogólnej wariancji fenotypowej. Wyraża stopień, w jakim cecha jest przekazywana z rodziców na potomstwo.
Odziedziczalność podlega ograniczeniom i jest w dużym stopniu zależna od zmienności środowiskowej, ponieważ czym większa zmienność środowiskowa tym mniejsza odziedziczalność, pomimo że efekt genetyczny pozostaje ten sam.
Plastyczność, zakres w jakim genotyp osobnika może być modyfikowany przez czynniki środowiska niezależne od wartości przystosowawczych, zachodzących zmian fizjologicznych i morfologicznych. Plastyczność cechy może być: specyficzna dla cechy; specyficzna dla danych warunków środowiska; specyficzna pod względem kierunku; uwarunkowana genetycznie, choć nie zawsze plastyczność wiąże się z heterozygotycznością.
plazmon czynniki podlegające dziedziczeniu pozajądrowemu zlokalizowane w cytoplazmie. Grupę tych czynników zbiorczo nazywa się plazmotypem. Plazmon można szczegółowo podzielić na dwie podgrupy: cytoplazmon i plaston. Przy czym plaston obejmuje jedynie informację genetyczną zlokalizowaną w plastydach.
poliploidy są to komórki somatyczne, tkanki bądź całe osobniki posiadające zwielokrotniony zespół chromosomów, mogą występować (tri-, tetra-, penta- etc. ploidy). Poliploidalność może być zjawiskiem spontanicznym, lub indukowanym sztucznie za pomocą trucizn mitotycznych.
Poliploidy zawierające różne zespoły chromosomów nazywamy alloploidami, natomiast poliploidy zawierające więcej niż dwa homologiczne zespoły chromosomów nazywamy autopoliploidami.
Prawo równowagi Hardy-Weinberga teoretyczna zasada sformułowana na podstawach statystyki matematycznej, dotycząca stosunku między frekwencją genów a frekwencją genotypów w obrębie populacji. Wyznacza ona równowagę genotypową osiąganą przez statystyczną pulę genów. W dużej panmiktycznej populacji zarówno frekwencja genów, jak i genotypów jest stała z pokolenia na pokolenie (jeśli pominąć mutacje, migracje, dryf i selekcję) populacja taka jest w stanie „równowagi Hardy-Weinberga”. Częstość, z którą męskie gamety niosące allel A (częstość p) łączą się z gametami żeńskimi niosącymi allel A (również częstość p), wynosi p*p=p2. Podobnie częstość, z którą męskie gamety niosące allel a łączą się z żeńskimi również niosącymi allel a, wyniesie q*q=q2. Heterozygoty (Aa) powstają przez połączenie gamet niosących różne allele. Częstość, z którą męska gameta zawierająca allel A łączy się z gametą żeńską zawierającą allel a, będzie wynosić p*q=pq, stąd całkowita częstość heterozygoty Aa będzie 2pq. Całość można zatem przedstawić za pomocą wyrażenia dwumianowego: (p+q)(p+q)=p2+2pq+q2.
produkcja leśnego materiału rozmnożeniowego wszystkie etapy wytwarzania leśnego materiału rozmnożeniowego z leśnego materiału podstawowego w celu wprowadzenia go do obrotu, w tym etap powstawania i przekształcania jednostki nasiennej oraz etap wzrostu materiału sadzeniowego wyhodowanego z jednostki nasiennej lub części rośliny.
proweniencja pochodzenie leśnego materiału podstawowego i uzyskanego z niego materiału rozmnożeniowego.
pula genetyczna cała informacja genetyczna zakodowana we wszystkich genach występujących w populacji mendlowskiej w danym czasie. Gamety wszystkich osobników uczestniczących w procesie rozmnażania składają się na pulę genów, z której wybierane są geny następnego pokolenia. Pula genowa, która zachowuje stały skład przez szereg pokoleń, jest w stanie równowagi, a zależność między jej składnikami są tego rodzaju, że zmiany frekwencji alleli w jednym locus mogą powodować zmiany frekwencji w innych loci, co prowadzi w konsekwencji do przywrócenia poprzedniego stanu równowagi lub ustalenia się nowego.
rasa ekologiczna, ekotyp; lokalna rasa przystosowana genetycznie do specyficznego, ograniczonego siedliska.
region pochodzenia wyznaczony obszar lub grupa obszarów, na których obecnie rośnie dany drzewostan lub źródło nasion, stanowiące materiał podstawowy.
regionalizacja nasienna podział na regiony pochodzenia oraz zasady wykorzystywania w nich leśnego materiału rozmnożeniowego określonych gatunków.
rekombinacja genetyczna każdy proces, w wyniku którego kontakt dwojga (lub więcej) „rodziców” (organizmów, komórek lub cząsteczek zawierających informację genetyczną), różniących się pod względem jednej lub więcej par cech, prowadzi do powstania „potomstwa” (zrekombinowanych osobników, komórek lub cząsteczek), w których czynniki genetyczne połączone są odmiennie, niż u „rodziców”.
resywność nieujawnianie się jednego z genów allelicznych warunkujących określoną cechę organizmu, spowodowane działaniem drugiego, dominującego allelu tego genu. Jeżeli np. osobnik posiada w swoim genotypie dwa allele genu barwy kwiatów, z których jeden jest dominujący (np. barwa czerwona), a drugi recesywny (np. barwa biała), to w jego fenotypie (wyglądzie zewnętrznym) ujawni się cecha dominująca, a recesywna będzie ukryta, choć gen tej cechy może dziedziczyć potomstwo. Cecha recesywna może ujawnić się wyłącznie wtedy, gdy osobnik posiada dwa jej allele (wtedy np. jego kwiaty będą białe). Allele recesywne oznacza się we wzorach genetycznych małymi literami.
różnica selekcyjna różnica między średnią wartością danej cechy fenotypowej u osobników wybranych do dalszego rozmnożenia, a średnią dla populacji wyjściowej, wyrażona w postaci odchylenia standardowego lub w jednostkach bezwzględnych; różnica selekcyjna stanowi zatem miarę intensywności selekcji
S = Ms- M0
Ms - średnia wartość fenotypowa cechy w populacji wyselekcjonowanej
M0 - średnia wartość fenotypowa cechy w populacji źródłowej.
selekcja dobór - zjawisko polegające na różnicującej i nielosowej reprodukcji różnych genotypów, stanowiące najbardziej istotny czynnik ewolucyjny, powodujący kierunkowe zmiany frekwencji genów i genotypów w populacjach. W braku selekcji i mutacji, frekwencje te przy swobodnym krzyżowaniu w obrębie dużych populacji pozostają z pokolenia na pokolenie nie zmienione (prawo Hardy- Weinberga). Selekcja biologicznie preferująca określone genotypy wskutek ich wyższości wyrażającej się żywotnością, długowiecznością, większą zdolnością do krzyżowania się, zapładniania i migracji, ma równocześnie charakter pozytywny i negatywny, tzn. preferencja reprodukcyjna i przeżywalność jednych genotypów idzie w parze z eliminacją innych, gorzej przystosowanych. Selekcja może działać na poziomie genów, komórek, klonów, potomstw pochodzących od tych samych rodziców, populacji, między populacjami i między gatunkami. Efektywność selekcji w obrębie popu¬lacji uprzednio nieselekcjonowanej zależy od rodzaju i in¬tensywności czynników selekcjonujących, od działania genów zawartych w selekcjonowanych fenotypach oraz od stopnia i charakteru zmienności genetycznej w obrębie populacji.
selekcja drzew wybór leśnego materiału podstawowego uznanego za najwartościowszy. W zależności od tego czy będzie to populacja drzew czy pojedyncze osobniki, wyróżnia się selekcję populacyjną, o podstawowym znaczeniu w reprodukcji lasu, jako opartej na szerokiej podstawie genetycznej reprezentującej pełną zmienność gatunku; oraz selekcję indywidualną, opartą na zawężonej puli genowej, mającą w lasach znaczenie uzupełniające. Selekcja indywidualna służy głównie ułatwieniu zbioru szyszek, nasion i zrazów do zakładania plantacji nasiennych (rodowych i klonowych) w celu reprodukcji drzew o określonych cechach oraz zwiększeniu produkcji drewna najlepszej jakości.
selekcja kierunkowa selekcja linearna, selekcja dynamiczna, selekcja progresywna — faworyzuje jedno optimum, które nie pokrywa się ze średnią dla danej populacji, na skutek czego następuje systematyczne przesuwanie w określonym kierunku zarówno frekwencji genów, jak i średniej dla populacji w odniesieniu do danej cechy. Selekcja kierunkowa jest charakterystyczna dla środowisk, w których zachodzą progresywne zmiany i prowadzi do nowego stanu adaptacyjnego.
selekcja naturalna, dobór naturalny; proces w którym środowisko ogranicza wielkość populacji i zmusza osobniki do konkurowania o zasoby. Pewne osobniki dziedziczą cechy, które pozwalają im przeżyć i rozmnażać się lepiej, niż osobniki o innych cechach. Utrzymuje w przyyrodzie korzystne warianty (mutanty, mieszańce itp.) przy równoczesnej eliminacji form gorzej przystosowanych, ale nie ma określonego, dającego się przewidzieć celu. Jest ona konsekwencją różnic selekcyjnych między geno-typami w odniesieniu do ich zdolności reprodukcyjnych. Proces ten pierwotnie odnoszono tylko do osobników w ob¬rębie populacji (selekcja darwinowska), ale zarówno selekcja, jak i współ¬zawodnictwo w różnej formie ma miejsce także wśród jedno¬stek biologicznych wyższego i niższego rzędu niż osobniki.
selekcja negatywna selekcja negatywna - wybór najgorszych osobników z populacji wyjściowej i podejmowanie działań mających na celu ich eliminację. Ten typ selekcji stosowany jest w leśnictwie podczas prowadzenia czyszczeń.
selekcja pozytywna wybór najlepszych osobników z populacji źródłowej lub wyjściowej i przeznaczenie ich do rozmnażania. W leśnictwie ten typ selekcji stosowany jest podczas prowadzenia trzebieży i w drzewostanach dojrzałych. Polega na wybraniu z populacji wyjściowej populacji cząstkowej, bądź pojedynczych drzew o korzystnych cechach, które następnie przeznaczane są do rozmnażania (naturalnego bądź sztucznego).
selekcja rodowa polega na wykorzystywaniu potomstw wybranych drzew. Z wyhodowanych w szkółce potomstw - rodów usuwa się słabo przystające i wskazujące inne niekorzystne cechy, a wykorzystuje się najlepsze do zakładania plantacyjnych upraw nasiennych (plantacji nasiennych rodowych).
selekcja rozdzielająca, selekcja odśrodkowa — faworyzuje równocześnie więcej niż jedno optimum w populacji zasiedlającej heterogeniczne środowisko, na skutek czego preferowane są dwa (lub więcej) genotypy, podczas gdy formy pośrednie są eliminowane. Na skutek równoczesnego działania presji selekcyjnej faworyzującej genotypy szczególnie przystosowane do pewnych elementów środowiska, utrzymywany jest w obrębie populacji stan równowagi polimorficznej.
selekcja stabilizująca, selekcja normalizująca, selekcja dośrodkowa, faworyzuje jako optimum wartości średnie dla danej populacji. W wyniku selekcji stabilizującej następuje zwężenie zmienności przez eliminację skrajnych wariantów, których źródłem są mutacje, migracje i rekombinacje. W obrębie populacji, które w danych, stałych warunkach osiągnęły wysoki stopień przystosowania, z pokolenia na pokolenie zachowywany jest pewien zakres zmienności genotypowej o wypróbowanej wartości adaptacyjnej. Selekcja stabilizująca nie prowadzi zatem do zmian ewolucyjnych, ale raczej zachowuje aktualny stan adaptacji. Jeżeli osobniki rodzicielskie reprezentują typy zbliżone do średniej dla populacji, efekt stabilizacyjny w potomstwie może polegać na eliminacji genotypów, warunkujących rozwój fenotypów odbiegających od tej średniej lub silniej reagujących na zmiany i zakłócenia w środowisku.
selekcja sztuczna selekcja z góry ukierunkowana przez hodowcę i prowadzona w świadomie dobranych warunkach środowiskowych. Najczęściej punktem wyjścia selekcji sztucznej jest skrzyżowanie odpowiednio dobranych genotypów, a jej celem uzyskanie i utrwalenie w populacji (odmianie) określonych, pożądanych zmian fenotypowych. Selekcja sztuczna prowadzona w odniesieniu do jednej określonej cechy, najczęściej prowadzi jednocześnie do zmian innych cech (reakcja skorelowana).
sprzężenie genów silniejszy zwiazek w dziedziczeniu dwóch nieallelicznych genów niż spodziewany przy niezależnej segregacji tych genów. Geny są sprzężone gdy znajdują się w jednym chromosomie.
sztuczna hybryda, sztuczny hybryd organizm najczęściej niepłodny powstały w wyniku skrzyżowania organizmów rodzicielskich należących do różnych taksonów. W królestwie zwierząt hybrydę nazywamy bastardem. Obecnie metoda hybrydyzacji jest wykorzystywana gospodarczo w produkcji roślinnej. Natomiast prace na materiale zwierzęcym (w tym ludzkim) są tematem ostrych sporów.
zmienność występowanie dziedzicznych lub niedziedzicznych różnic pomiędzy: komórkami (zmienność wewnątrzosobnicza); osobnikami należących do tej samej populacji (zmienność indywidualna); populacjami (zmienność grupowa). Przyczyną zmienności organizmów są w głównej mierze mutacje genów lub chromosomów, lub też zmiany indukowane poprzez wpływy środowiska.
zmienność dziedziczna, zmienność wśród osobników reprezentujących jeden gatunek, jest przekazywana z pokolenia na pokolenie. Do zmienności dziedzicznej należą: zmienność nieciągła, dotycząca cech jakościowych, mających proste podłoże genetyczne - kodowanych jednym lub kilkoma genami; zmienność ciągła, która dotyczy cech ilościowych kodowanych przez geny kumulatywne.
zmienność ekotypowa, zmienność środowiskowa - źródłem jej są wszelkie czynniki wewnątrz- lub zewnątrzkomórkowe bezpośrednio modyfikujące działanie genotypu. Na zmienność środowiskową mają wpływ nie tylko mierzalne czynniki środowiskowe, ale również specyficzne efekty współdziałania pomiędzy środowiskiem a genotypem.
zmienność fenotypowa, (ang. phenotypic variation) całkowita zmienność biologiczna określonej cechy, może mieć charakter zarówno ciągły jak i nieciągły. Podstawowymi składowymi zmienności fenotypowej są: zmienność genetyczna i zmienność ekotypowa (środowiskowa).
zmienność fluktuacyjna, zmienność modyfikacyjna - wynik oddziaływania czynników zewnętrznych na genotyp, nie przekazywana pokoleniom potomnym w procesie dziedziczenia. Jej trwałość w genotypie jest uzależniona od czasu i natężenia oddziaływania określonego czynnika zewnętrznego. Zmienność modyfikacyjna podlega ograniczeniom i jest zależna od plastyczności genotypu.
zmienność genotypowa (zmienność genetyczna) - zmienność genetyczna określonej cechy w populacji. Głównymi składowymi zmienności genetycznej jest zmienność addytywna, powodowana niejednakowym ilościowym efektem działania dwu alleli, które kontrolują występowanie danej cechy, odchylenie dominacyjne i odchylenie epistatyczne. Zmienność genetyczna w populacji jest zależna od: dopływu nowej informacji genetycznej, mutacji i selekcji.
zmienność klinowa wzrost lub spadek częstości cechy w przestrzeni na ogół związany z gradientem jakiegoś czynnika środowiskowego (wysokości nad poziomem morza, współrzędnych geograficznych).
zmienność nieadaptacyjna zmienność losowa - zmiany spontanicznie zachodzące w materiale genetycznym organizmów oparte na mutacjach i rekombinacji genetycznej nie mające uzasadnionej przyczyny i hipotetycznie relatywnego wpływu na przystosowanie się organizmu do środowiska. Zmienność losowa jest jedną z podstaw syntetycznej teorii ewolucji.
zmienność osobnicza różnice w budowie anatomicznej, metabolizmie i fizjologii lub zachowaniach behawioralnych, między osobnikami jednego gatunku, należących do tej samej populacji. Zmienność osobnicza wynika z czynników środowiskowych (niedziedziczna), mutacji i rekombinacji genetycznych (dziedziczna). Dzięki występowaniu zjawiska zmienności osobniczej w przyrodzie nie występują dwa identyczne organizmy, nawet klony są zmienne poprzez różnorodne zewnętrzne czynniki środowiskowe.
zmienność wewnątrzgatunkowa, różnice w budowie anatomicznej, metabolizmie i fizjologii lub zachowaniach behawioralnych, miedzy osobnikami należącymi do jednego gatunku. Zmienność wewnątrzgatunkowa wynika z czynników środowiskowych (niedziedziczna), mutacji i rekombinacji genetycznych (dziedziczna). Zmienność ta jest przyczyną występowania polimorfizmu wewnątrz populacyjnego, jak i ras oraz odmian w obrębie gatunku. Za główną przyczynę jej powstania ewolucjoniści uważają izolację rozrodczą pomiędzy osobnikami należącymi do tego samego gatunku
zróżnicowanie genetyczne zjawisko występowania osobników o różnych genotypach, w przeciwieństwie do zróżnicowania wywołanego czynnikami środowiska, które z reguły powodują występowanie przemijających, niedziedzicznych zmian fenotypów. Zróżnicowanie genetyczne stanowi tę część zróżnicowania genotypowego, która jest spowodowana zmiennością składu genetycznego osobników danej populacji. Zróżnicowanie genetyczne jest powszechnie występującą właściwością organizmów rozmnażających się płciowo oraz nieodzownym warunkiem zmian ewolucyjnych. Głównymi źródłami zmienności genetycznej są mutacje, przepływ genów, krzyżowanie osobników.
zysk genetyczny iloczyn intensywności selekcji i współczynnika odziedziczalności
ΔG=ih2
ΔG - zysk genetyczny
i - intensywność selekcji
h2 - współczynnik odziedziczalności.
zysk selekcyjny różnica między średnimi wartościami genotypowymi cechy w populacji potomnej i populacji źródłowej
R = M1-M0
M1 - średnia wartość cechy w populacji potomnej wyhodowanej z populacji selekcyjnej
M0 - średnia wartość cechy w populacji źródłowej.