Turystyka, kultura i społeczność lokalna

Zarówno w turystyce jak i innych dziedzinach przejawia się termin „kultura”. Kulturę można określić jako ogół wytworów ludzi, zarówno materialnych, jak i niematerialnych: duchowych, symbolicznych (takich jak wzory myślenia i zachowania). Najczęściej rozumiana jest jako całokształt duchowego i materialnego dorobku społeczeństwa. Bywa utożsamiana z cywilizacją. Również charakterystyczne dla danego społeczeństwa wzory postępowania, także to, co w zachowaniu ludzkim jest wyuczone, w odróżnieniu od tego, co jest biologicznie odziedziczone.

W turystyce jest on bardzo szeroko postrzegany. Kultura inspiruje i promuje rozwój turystyki. Chęć poznania innych kultur, społeczeństw oraz poglądów coraz częściej staję się jednym z głównych motywów podróżowania. Turyści najczęściej kierują się rządzą wiedzy na temat kultury regionalnej, która jest naturalną "częścią składową" kultury narodowej, jest to zespół dzieł artystycznych, wiedzy, norm i zasad, występujących na pewnym regionie zamieszkiwanym przez dany naród. Poprzez kulturę objawia się społeczność każdej z nich.

Każdy region ma kulturę oraz posiada różnorodną społeczność lokalną, która jest w pełni powiązana z regionem.

Związki turystyki z kulturą są ścisłe i wzajemne. Turystyka chroni, wzbogaca i popularyzuje dobra kulturalne, kultura zaś inspiruje rozwój turystki. Kultura staje się istotnym elementem programów turystycznych. Występuje ona trwale w różnych rodzajach turystyki takich jak: turystyka krajoznawcza, alternatywna, pielgrzymkowa, miejska, studyjna, językowa. Ten rosnący rynek wskazuje, że turystyka kulturalna nie jest już udziałem wąskiej elity. Wraz z jej rozwojem zmienia się zakres zainteresowań turystów motywowanych kulturą. Poza miejscami historycznymi i zabytkami architektury dużą atrakcją są wszelakie aspekty zarówno wysokiej, jak i popularnej kultury. Oprócz elementów tradycyjnych oferta turystyki kulturalnej obejmuje współcześnie także poznawanie atmosfery miejsc i wtapianie się w tłum ludności autochtonicznej.

Turystyka sama w sobie jest kulturą oraz pośredniczy między kulturami kraju, z którego pochodzą turyści, i z kraju, który ich gości.

Spotkane w literaturze definicje kultury można ująć w dwie grupy: definicje antropologiczne i definicje humanistyczne. W ujęciu antropologicznym kultura jest ogólnym przejawem zachowań, sposobu życia, umiejętności, zwyczajów i obyczajów, wierzeń, języka, idei, itd. Natomiast dla humanisty kultura jest określana dziedzictwem społeczeństwa i całej ludzkości, głównie aktywnością prowadzącą do samookreślenia się jednostki, grupy czy narodu. Jest też aktywnością zmierzającą do spotęgowania wrażliwości na piękno i dobro oraz do harmonii z otoczeniem przyrodniczym i ludzkim. Turysta uczestniczy w tworzeniu i ochronie wartości i przekazywania treści poznawczych, estetycznych i moralnych. W obrębie działalności turystycznej występują różnorodne dobra kultury, będące przedmiotem duchowych potrzeb turystycznych. Wszystkie dobra kultur mogą być przedmiotem potrzeb turystycznych. Zaspokojenie tych potrzeb oznacza popularyzację dóbr kultury i duchowe wzbogacenie uczestników ruchu turystycznego. Jednocześnie występowanie tych dóbr stanowi ważny czynnik rozwoju turystyki w określonych układach przestrzennych.

Związki turystyki z kulturą można też zilustrować na przykładzie archeologii przemysłowej. Archeologia, przez odkrywanie i popularyzowanie zabytków oraz przedmiotów, które miały udział w minionych przedsięwzięciach gospodarczych danego regionu czy kraju i w związku z tym stanowią współcześnie część spuścizny naukowej, może być ważnym nośnikiem wartości kulturalnych w sferze turystyki, zwłaszcza krajoznawczej. Zważywszy na ścisłe związki religii z kulturą, warto również wspomnieć o turystyce religijno- pielgrzymkowej. Przekazy historyczne dowodzą, iż pielgrzymki należały do najstarszych form turystyki.

Obserwując rozwój turystyki międzynarodowe, można wskazać na rolę w tym względzie międzynarodowych imprez kulturalnych. Imprezy te przyjmują różne formy, jak np. festiwale muzyki poważnej, muzyki filmowej, wystawy książek, czy sztuk plastycznych.

Jednym z odłamów kultury jest coraz bardziej popularna popkultura. Znawcy twierdzą, że we współczesnym społeczeństwie wzrasta pragnienie doświadczenia czegoś nowego, a kultura stanowi doskonałe źródło takich doznań. Badania wykazują, że dla wielu turystów kultura jest bardziej ogólnym doświadczeniem. Nie trzeba koniecznie zwiedzać muzeów, by mieć z nią kontakt. Kulturę można znaleźć w barach, restauracjach oraz ulicach miast. Zanikają różnicę pomiędzy tradycyjną kulturą wysoką a kulturą popularną. Podsumowując można stwierdzić, że istnieją dwa skrajne podejścia do turystyki kulturowej. W wąskim rozumieniu jej zainteresowanie ogranicza się praktycznie wyłącznie do zabytków kultury materialnej. Podejście szerokie pozwala na uwzględnienie wszystkich przejawów kultury, a zatem jest bardziej odpowiednie do charakteryzowania współczesnego ruchu turystycznego, w którym ważnym elementem są często współcześnie wykreowane atrakcje.

Ryc. 1. Oddziaływania turystyki zrównoważonej i masowej na środowisko przyrodnicze i kulturowe.

Z kulturą danego regionu powiązana jest społeczność zamieszkująca określone terytorium. Ludzie, który zasiedlają różne obszary charakteryzują się odpowiednimi dla tego obszaru cechami osobowości. We wszystkich regionach świata społeczeństwo w różny sposób postrzega turystę, który przyjeżdża odwiedzić jego kraj. Warto również w tym miejscu powiedzieć, że polityka turystyczna to świadome popieranie oraz kształtowanie turystyki przez różnego rodzaju organizacje i instytucje wpływające swą działalnością na to wszystko, co jest ważne dla turystyki. Wśród tych organizacji i instytucji należy wymienić np. państwo i regionalne oraz lokalne wspólnoty samorządowe. Turystyka lokalna obejmuje swoim zasięgiem wieś lub miasto mające warunki do jej rozwoju. Turystyka ta opiera się na autentycznych zasobach naturalnych, historycznych i kulturalnych danego obszaru (wsi lub miasta, gminy lub powiatu), angażowaniu różnych podmiotów spośród miejscowej społeczności oraz integrowaniu turystyki z innymi aspektami rozwoju gospodarczego i wzmocnieniu struktury społeczno-ekonomicznej społeczności.
W procesie intensyfikacji rozwoju turystyki lokalnej, zwraca się szczególną uwagę zintegrowanie planowania turystyki z procesem planowania na szczeblu społeczności lokalnej czy regionu. Zdaniem specjalistów, istnieje ku temu parę powodów, często powiązanych z rozmaitymi trendami społecznymi, politycznymi i gospodarczymi.
Praktyka dowodzi, że na wielu obszarach rozwój turystyki następuje bez planu i poza lokalną kontrolą, często jest on narzucany z zewnątrz. Kontynuuje się go wbrew priorytetom miejscowym i stylowi życia. Jest to postrzegane przez społeczność lokalną jako zjawisko negatywne. Ma ono wpływ na skalę trudności komunikacyjnych, oddziałuje niekorzystnie na infrastrukturę oraz pogarsza stan zasobów naturalnych i historycznych, Mieszkańcy mogą mieć wrażenie, że tracą kontrolę nad własnymi społecznościami. Turystyka lokalna ułatwia odzyskanie tej kontroli. Turystyka zwykle nie jest konsekwencją zintegrowanego procesu planowania, rozwija się w sposób przypadkowy, przy wykorzystaniu przez szczególne jednostki fizyczne lub prawne istniejących możliwości lokalnych. Pojawia się więc reakcja negatywna na przypadkowość rozwoju turystyki. Motorem rozwoju turystyki musi być społeczność lokalna, gotowa ponosić nakłady i angażować się w ten proces. Tradycyjne rodzaje działalności, np. wycinanie lasów, górnictwo, prowadzenie drobnych gospodarstw rodzinnych, przechodziły i nadal przechodzą wiele zmian. Gospodarka lokalna, struktury społeczności, indywidualne style życia i wzorce wykorzystania ziemi były narażone na wpływ tych zmian, często postrzegany jako negatywny. Wiele społeczności lokalnych próbuje więc znaleźć sposoby przekształcenia swojej gospodarki i utrzymania lub podniesienia poziomu jakości życia. Turystyka lokalna stanowi jedno z możliwych rozwiązań w tym zakresie.

Nasilenie tego zjawiska może być wywołane przez wiele różnych czynników, wynikających z różnych cech współczesności. G. Richards przytacza między innymi wyjaśnienie zaproponowane przez D. MacCannell'a. Według niego decydująca w tym przypadku może być potrzeba tworzenia własnych tradycji przez społeczeństwo wyrosłe na zaprzeczeniu swoich korzeni. Inny z cytowanych przez niego autorów - I. Munt - sugeruje, że istotną rolę może odgrywać dążenie nowej klasy średniej do zaakcentowania swojej odrębności, także na rynku usług turystycznych. Kolejny czynnik, powiązany ze wspomnianą hipotezą

D. MacCannell'a to rosnąca w ostatnich latach liczba społeczności lokalnych, które odnawiają swoje dziedzictwo kulturowe. Powiązanie turystyki kulturowej z rozwojem lokalnym wydaje się oczywiste. Należy jednak pamiętać o zagrożeniach, które może nieść z sobą tego rodzaju działalność (przede wszystkim ze strony uniwersalizacji kultury) oraz zdawać sobie

sprawę z trudności wykreowania kulturowego produktu turystycznego. Z jednej strony, za sytuację idealną można uznać zachowanie w stanie nie przekształconym możliwie największej części dziedzictwa kulturowego ludzkości. Wówczas kontakt społeczności lokalnych z odwiedzającymi powinien zostać ograniczony do minimum, zaś o produkcie turystycznym w ogóle nie może być mowy. Z drugiej strony nie można odmówić żadnej społeczności prawa do przemian i rozwoju, mimo iż dostrzegamy niebezpieczeństwa, jakie niesie z sobą cywilizacja masowa. Bez względu na ideologię, trudno przypuścić, by zanikła ciekawość ludzkości będąca głównym motorem turystyki.

Zdaniem G.V. Doxey mieszkańcy obszarów recepcyjnych mogą przejść przez następujące stany emocjonalne: etap euforii, apatii, irytacji, antagonizmu (Kowalczyk 2001, 212).

J. Jamroz wymienia trzy poziomy tolerancji przybyszy z zewnątrz: przychylność i akceptację, komercyjną tolerancję oraz izolację i niechęć. Zależy ona od specyficznych cech kultury społeczności przyjmującej, jej otwartości i nastawienia do zmian. Niekiedy obserwuje się dużą rozbieżność między deklaracjami a rzeczywistą postawą. Badania prowadzone w Austrii (Bachleitner, Zins 1999) wykazały, że połowa badanej populacji popiera rozwój turystyki, ale tylko jedna trzecia jest gotowa aktywnie wesprzeć ten proces. Społeczność lokalna często nie zdaje sobie sprawy z siły oddziaływania turystyki i szans, jakie z sobą niesie. Jak ocenia cytowany przez M. Kneafsey B. Mabury, w pewnej miejscowości turystycznej w Bretanii jedynie 10 do 15% mieszkańców zauważa związek turystyki ze swoim życiem. Wspomniana wcześniej V.L. Smith poddaje analizie stosunek do turystów kilku plemion indiańskich w Ameryce Północnej. Obserwuje ona kilka postaw, od „nastawienia rynkowego” i niemal pełnej otwartości (jednak z pozostawieniem kontroli nad kontaktem z odwiedzającymi w rękach gospodarzy) do pełnej izolacji pomimo biedy i świadomości korzyści finansowych płynących z turystyki. Ważnym problemem może być bunt mieszkańców pragnących przede wszystkim nowoczesności przeciwko obecności turystów i narzucanego przez nich tradycyjnego wizerunku. W opisywanym przez M. Kneafsey przypadku Commana w Bretanii ma miejsce próba odtworzenia tradycyjnej, przedprzemysłowej kultury. Pojawiły się tutaj typowe dla rozwoju turystyki na terenach wiejskich problemy. Pierwsza ich grupa wiąże się z postawą lokalnych mieszkańców obawiających się utrwalenia wizerunku zacofanego Bretończyka. Na skutek kilkuset lat indoktrynacji dewaluującej lokalną kulturę, mieszkańcy nie utożsamiają się z nią, nie dostrzegają szans wynikających z posiadania odrębnego języka, muzyki czy tradycji. Niechętnie podporządkowują się zaleceniom konserwatorskim dotyczącym budynków, zaś w wydawanych na miejscu materiałach promocyjnych podkreślają wyłącznie walory krajobrazowe okolicy. Sezonowa praca w turystyce jest uważana za „nieprawdziwą” czy dodatkową. Znacznie większe zainteresowanie folklorem lokalnym przejawiają przybysze z zewnątrz, którzy nabywają domy w okolicy. Z jednej strony ich postawa może być przykładem dla rdzennej ludności, z drugiej istnieje niebezpieczeństwo, że okolica stanie się z czasem dzielnicą mieszkaniową powiązaną z pobliskimi systemami miejskimi.

Pojawia się zainteresowanie funkcjonowaniem człowieka w środowisku, z którego wszedł, jego tradycyjną kulturą. Wzrasta ciekawość folkloru przejawiającego się w jego różnych aspektach. Z czasem folklor zaczyna być coraz częściej zastępowany dziedzinami z dziedziny folkloryzmu. Na potrzeby turystyki zwyczajowe obrzędy coraz częściej przyjmują charakter spektaklu. Walory kultury ludowej zaczynają stawać się towarem sprzedawalnym, podobnie jak słońce, plaża, krajobraz. Pierwsza definicja folkloru została zaproponowana przez W. Thomasa w 1846 roku. Jego zdaniem folklor to „wiedza ludu”, jego umiejętności takie jak: pradawne obyczaje, zwyczaje, obrzędy, zabobony, ballady, przysłowia. Od tego czasu pojawiło się wiele definicji folkloru. Wśród wszystkich można wyróżnić dwie podstawowe grupy, z których pierwsza prezentuje stanowisko zawężone, druga zaś- rozszerzone. W pierwszej grupie znajdują się te definicje, które sprowadzają termin folkloru do literatury ustnej, do „sztuki słowa”. Stanowisko rozszerzone prezentuje A Taylor, dzieląc folklor na:

- folklor obiektów fizycznych, czyli sposób użycia i formy narzędzi, typy osiedli i domów, stroje ludowe,

- folklor idei to jest zwyczaje rodzinne, formy uprawy roli itp.

- folklor słów, za które uważa bajki, legendy, pieśni, a także nazwy miejscowości i imiona własne.

Podział folkloru ze względu na różne kryteria:
- socjohistoryczne - folklor chłopski, szlachecki, robotniczy itp.,
- środowiskowe - folklor żołnierski, marynarski szkolny, itp.,
- zawodowe - folklor rybacki, górniczy itp.,
- etniczne - folklor cygański, żydowski itp.,
- sytuacyjno-okolicznościowe - folklor wojenny, strajkowy itp.,
- regionalne - folklor góralski, śląski, kaszubski itp.,
- środków przekazu - folklor słowny, muzyczny, taneczny, widowiskowy, plastyczny itp.,

Folklor spełnia następujące funkcje:
- estetyczna - rozwija w kierunku artystycznym,
- psychologiczna - wywiera założony wpływ na odbiorców,
- polityczno-społeczna - wyrażanie określonych odczuć społecznych,
- regulacyjna - utrzymywanie tradycji,
- wychowawczo-etyczna - przekazuje wartości moralne, etyczne, wzory zachowań,
- rozrywkowa.

Turystyka kulturowa odgrywa w ostatnich czasach coraz większe znaczenie. Jest przy tym silniej niż przyrodnicza powiązana z rozwojem lokalnym. Planując jej rozwój trzeba pamiętać o ewentualnych niebezpieczeństwach. Dziedzictwo kulturowe, zwłaszcza w swoich niematerialnych przejawach, jest bardzo wrażliwe. Decydując się na sprzedaż produktu turystyki kulturowej należy je potraktować jak każdy inny zasób odnawialny i starać się poprzez umiejętne zarządzanie nie dopuścić do jego nadmiernej eksploatacji.

Turystyka pełni szereg istotnych funkcji społecznych. Dzięki nawiązywaniu kontaktów z innymi społecznościami wzrasta zrozumienie i tolerancja wobec innych kultur. Kontakt oznacza również przekazywanie sobie określonych wartości, sposobów zachowań, sposobów ubierania się, mówienia itd. Turystyka oznacza wzrost standardu życia mieszkańców miejscowości turystycznych, występuje mniejszy odpływ ludności niż w miejscowościach nieturystycznych. W przypadku niewystarczającej kadry zajmującej się obsługą turystów, obserwowany jest napływ pracowników z innych regionów lub nawet krajów. Dochodzi do zmian w strukturze społecznej miejscowości, które w konsekwencji doprowadzić mogą do konfliktów między autochtonami a imigrantami.

Aby poradzić sobie z obsługą turystów mieszkańcy podnoszą swoje kwalifikacje poprzez np. naukę języków obcych, zarządzania, rachunkowości. Mieszkańcy starają się bliżej poznać swoją kulturę i historię, aby móc ją zaprezentować w jak najatrakcyjniejszej formie. W wielu krajach, zwłaszcza słabiej rozwiniętych, praca w sektorze turystycznych postrzegana jest jako prestiżowa. Zmienia się też pozycja kobiet, których zatrudnienie w turystyce jest z reguły znacznie większe niż mężczyzn.

Do negatywnych zjawisk społecznych nasilających się wraz ze wzrostem ruchu turystycznego należą m.in. przestępczość, alkoholizm, narkomania, hazard, prostytucja. Z wymienionymi patologiami mamy do czynienia w zdecydowanej większości obszarów gdzie rozwija się turystyka masowa. Nie wszyscy znajdują zatrudnienie w turystyce, dlatego następuje polaryzacja dochodów, a w konsekwencji rozwarstwienie społeczne. W przypadku turystów z bogatych krajów, którzy odwiedzają kraje uboższe, dochodzi do tzw. efektu demonstracji. Mieszkańcy terenów odwiedzanych, patrząc na sposób zachowania i status majątkowy turystów, postrzegają ich jako lepszych od siebie. Dążą do tego by im dorównać, jednak mają świadomość, że jest to niezwykle trudne, co rodzi poczucie frustracji i kompleks niższości wobec przyjezdnych.

Pojęcia:

Turystyka kulturalna to przemieszczanie się osób z miejsc ich stałego zamieszkania do miejsc trakcji kulturalnych w celu zdobycia nowych informacji i doświadczeń oraz zaspokojenia własnych potrzeb. Z definicji tej wynika, że turystyka kulturalna obejmuje zarówno wytwory kultury współczesnej oraz sposoby życia danych grup ludzi lub regionów; obejmuje turystykę zorientowaną na dziedzictwo kultury oraz turystykę zorientowaną na sztukę.

Społeczność lokalna jest to zbiorowość zamieszkująca wyodrębnione, stosunkowo niewielkie terytorium np: parafia, wieś, czy osiedle, w której występują silne więzi wynikające ze wspólnoty interesów i potrzeb, a także z poczucia zakorzenienia i przynależności do zamieszkiwanego miejsca.

Folklor to inaczej kultura ludowa, która istnieje w obrębie każdej kultury na świecie. Nazwy folklor zaczęto używać pod koniec poprzedniego wieku. Folklor to inaczej dawne wierzenia, obyczaje, a także obrzędy, ale i źródła kultury pisanej, czyli na przykład ballady i podania pochodzące z dawnych czasów. Folklorem są także wszelkiego rodzaju przysłowia.

Tubylec, człowiek pochodzący z rodziny zamieszkującej na danym terytorium od wielu pokoleń, przedstawiciel rdzennej ludności obszaru, np. Maorysi na Nowej Zelandii. Termin tubylec używany jest głównie w stosunku do ludności krajów odległych, egzotycznych, np. podbijanych przez kolonizatorów, odwiedzanych przez turystów czy wyprawy badawcze. W stosunku do mieszkańców terenów bliższych, np. europejskich, ma raczej zabarwienie żartobliwe i zastępuje się go bardziej naukowym terminem autochton.

Literatura:

Władysław W. Gaworecki „Turystyka”

Joanna Małek „ Turystyka kulturowa jako czynnik rozwoju lokalnego”

Krzysztof Widawski „Wpływ folkloru i tradycyjnej kultury ludowej na rozwój ruchu turystycznego”.

www.tur-info.pl

Zarządzanie w turystyce wykład

5

---