PRAWO OSOBOWE
OSOBY FIZYCZNE
a) Niewolnicy
- położenie prawne osoby zależało od tego czy była wolna czy nie
- niewolnikiem (servus) można było się stać albo przez urodzenie w niewoli (z matki niewolnicy) albo przez popadnięcie w niewoli
- niewolnikami byli głównie jeńcy wojenni, potem najważniejszym źródłem dopływu niewolników było urodzenie z niewolnicy
- niewolnikiem stawała się też niewypłacalny dłużnik sprzedany za granicę Rzymu (trans Tiberim) i osoba skazana na dożywotnią pracę w kopalni i
osoby pojmanie przez korsarzy
SYTUACJA PRAWNA NIEWOLNIKÓW
- niewolników prawie prywatnym niewolnik (servus) nie miał żadnych uprawnień, był zrównany z rzeczą (instrumentum vocale - rzecz która mówi)
- traktowany jak rzecz nie mógł mieć własnego majątku, jednak od III-II w p.n.e. otrzymywali od właściciela pewien majątek do swobodnego zarządzania - peculium. Peculium było nadal własnością właściciela i mogło być w każdej chwili odebrane niewolnikowi
- skutki czynności niewolników były zawsze interpretowane na korzyść właściciela (gdy niewolnik coś nabył to ta rzecz stawała się własnością właściciela, jeśli niewolnik zawarł umowę w wyniku której stał się dłużnikiem co miało zmniejszyć majątek właściciela to w świetle ius civile właściciel nie odpowiadał za długi kontraktowe niewolnika) [niewolnik kupował rzecz, która stawała się własnością pana, ale pan nie odpowiadał już za zaciągnięte zobowiązanie - zapłatę za towar]
zobowiązanie naturalne - nie można ich dochodzić na drodze procesu sądowego (takie zobowiązania zaciągali niewolnicy)
- spowodowało to że z niewolnikami nikt nie chciał zawierać umów a pan nie mógł się nimi posługiwać w prowadzeniu swoich interesów
- by zmienić tę sytuację pretor postanowił w swym edykcie że w wyliczonych przypadkach udzieli przeciw właścicielowi skargi z zobowiązań kontraktowych niewolników ale tylko w określonych sytuacjach :
1) actio de peculio - w przypadku wydzielenia niewolnikowi majątku do samodzielnego zarządzania (peculium) właściciel odpowiadał za zobowiązania
zaciągnięte przez tego niewolnika do wysokości peculium. Mógł jednak najpierw potrącić swe własne „wierzytelności", a dopiero potem spłacać wierzycieli według kolejności zgłoszeń;
2) actio tributoria - w przypadku ustanawiania peculium przeznaczonego na cele handlowe, jeśli niewolnik zaciągnął zobowiązania przekraczające
wartość peculium, właściciel powinien podzielić (tribuere) to peculium między wierzycieli proporcjonalnie do wartości ich wierzytelności (bez możliwości pokrycia własnych „wierzytelności" w drodze dedukcji, jak w przypadku actio de peculio). Jeśli dokonał niewłaściwego podziału, mógł być pozwany za pomocą powyższego powództwa
3) actio quod iussu - w przypadku czynności prawnych zawartych przez niewolnika z osobą trzecią na polecenie (iussum) właściciela, odpowiadał on
do pełnej wysokości zaciągniętego przez niewolnika zobowiązania
4) actio de in rem verso -jeśli w wyniku zawartej przez niewolnika czynności powiększył się majątek właściciela, odpowiadał on do wysokości
przysporzenia (np. z zaciągniętej pożyczki niewolnik spłacił dług właściciela lub kupił niezbędną żywność)
5) actio exercitoria - za zobowiązania zaciągnięte przez niewolnika ustanowionego kapitanem statku (magister navis) odpowiadał właściciel (exerci-
tor) w pełnej wysokości, o ile zaciągnięte zobowiązanie mieściło się w granicach ustanowienia (praepositio), czyli było związane z powierzoną niewolnikowi działalnością
6) actio institoria - również w przypadku ustanowienia niewolnika kierownikiem przedsiębiorstwa handlowego (instilor), o ile zaciągnięte przez niego
zobowiązanie było związane z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa (mieściło się w granicach ustanowienia - praepositio), właściciel odpowiadał w pełnej wysokości
Takie same zasady odpowiedzialności miały miejsce wobec pater familias przy zobowiązaniach kontraktowych zaciągniętych przez osoby alieni iuris
Ten wyliczony zespół skarg w średniowieczu nazywał się actiones adiecticiae qualitias
ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA NIEWOLNIKA
- inaczej niż w zobowiązaniach kontraktowych wyglądała odpowiedzialność za delikty (delicta - przestępstwa prawa cywilnego) pop przez servus
- gdy niewolnik dokonał przestępstwa (kradzieży, wyrządził szkodę majątkową itp.) osoba poszkodowana mogła wystąpić ze skargą z właściwego deliktu przeciw właścicielowi niewolnika
- od tej odpowiedzialności właściciel niewolnika mógł się uchylić poprzez wydanie poszkodowanemu sprawcy czynu w drodze mancypacji (noxae datio)
- odpowiedzialność noksalna - odpowiedzialność za delikty niewolników podobnie jak osób będących pod władzą pater familia
+ odpowiedzialność noksalna podążała za sprawcą czynu - za delikt popełniony przez niewolnika (czy osobę alieni iuris) odpowiadał ten kto był
właścicielem w czasie litis contestatio, a nie ten kto miał niewolnika w czasie popełnienia deliktu. Niewolnik wyzwolony odpowiadał sam
+ za przestępstwa prawa publicznego niewolnik odpowiadał samodzielnie
- niewolnik nie mógł mieć rodziny, związki między niewolnikami zwane były contubernium, nie rodziły one żadnych skutków prawnych
- dzieci niewolników należały do właściciela matki (nie były z nikim spokrewnione ani z ojcem, ani z matką, ani między sobą)
- właściciel miał w stosunku do niewolnika aż do czasów Justyniana prawo do życia i śmierci (ius vitae ac necis)
SPOSOBY WYZWALANIA NIEWOLNIKA
- wyzwolić niewolnika mógł właściciel, wtedy stawali się wyzwoleńcami (libertinus)
- wolnourodzony to igenuus - osoba która urodziła się wolna (liberi)
- sytuacja prawna wyzwoleńców zależała od tego czy po wyzwoleniu stawali się obywatelami (cives Romani), czy Latynami (Latini) czy peregrini dediticii
Formalne wyzwolenie niewolnika
- obywatelem rzymskim stawał się niewolnik który został wyzwolony w sposób formalny, uznawany przez ius civile :
manumissio testamento - właściciel obdarowywał niewolnika wolnością w testamencie, mógł to uczynić w sposób :
bezpośredni (manumissio testamentaria directa) - umieszczając w testamencie sformułowanie np. „niech mój niewolnik będzie wolny” w tym przypadku patronem wyzwolonego niewolnika był jego właściciel
powierniczy (manumissio fideicomissaria lub manumissio testamentaria indirecta) - testor kierował do swego spadkobiercy prośbę by ten wyzwolił niewolnika wchodzącego w skład spadku lub będącego własnością spadkobiercy lub żeby uwolnił cudzego niewolnika (wtedy trzeba było go najpierw wykupić). W tym przypadku patronem wyzwolonego był wyzwalający go spadkobierca
manumissio sensu - właściciel niewolnika prosił cenzora (podczas sporządzania spisu obywateli) by ten umieścił niewolnika na liście
manumissio vindicata - to wyzwolenie stosowało się wtedy gdy właściciel chciał uwolnić niewolnika od razu (nie czekając na swoją śmierć, lub spis ludności). Właściciel niewolnika szedł z nim do pretora i przeprowadzał postępowanie in iure cessio.
- powodem był „obrońca wolności” (adsertor libertatis), który przez cały proces twierdził że człowiek (niewolnik) jest wolny
- właściciel niewolnika był pozwanym i przytakiwał lub nic nie mówił
- na koniec pretor dokonywał addictio i niewolnik był wolny
manumissio in ecclesia (od okresu poklasycznego) - wyzwolenie dokonane w kościele wobec biskupa i wiernych
Nieformalne wyzwolenie niewolnika
- właściciel niewolnika dawał mu tylko faktyczną a nie prawną wolność, np. poprzez napisanie listu (per epistulam), przez posadzenie niewolnika przy stole (per mensam), w obecności przyjaciół (per amicos)
- wyzwoleniec taki mógł być w każdej chwili przywrócony do stanu niewolnictwa, wyzwoleniec mógł jednak prosić o opiekę pretora
- by ustabilizować sytuację została uchwalona lex Iunia (19 r n.e) zgodnie z którą wyzwoleńcy nieformalni stawali się Latynami juniańskimi
- Latini Iuniani za życia byli uważani za osoby wolne, a po śmierci ich majątek przypadał ich byłym właścicielom; nie mogli sporządzać testamentów, ani nabywać czegokolwiek na podstawie testamentów
- Latyn juniański mógł stać się obywatelem rzymskim jeśli udowodnił że ożenił się z obywatelką rzymską lub Latynką i miał z nią 1-roczne dziecko - w takim przypadku obywatelstwo otrzymywał Latyn, jego żona (jeśli była Latynką) i dziecko
- następnie Latyn stawał się obywatelem jeśli odbył 6-letnią służbę wojskową, jeśli zbudował za połowę swego majątku (min 200k sesterców) dom w Rzymie, jeśli prowadził w Rzymie młyn mielący określoną ilość zboża, jeśli posiadał statek, który woził zboże z Egiptu do Rzymu przez 6 lat
PEREGRINI DEDICI
- oni byli w najgorszej sytuacji, zazwyczaj były to osoby skazane, przed wyzwoleniem walczyły ze zwierzętami lub na arenie, były torturowane, którym wypalono piętno
- nigdy nie mogli stać się obywatelami, nie mogli przebywać w Rzymie ani w obrębie setnego kamienia milowego od Rzymu bo wtedy znów stawali się niewolnikami
- nie mogli sporządzać testamentu ani nabywać niczego z testamentu
Latini Iuniani i peregrini dedici zostali zrównani z wyzwoleńcami dopiero dzięki konstytucjom Justyniana
USTAWODAWSTWO AUGUSTA
- by ograniczyć napływ ludności etnicznie i kulturowo obcej August wydał ustawy które ograniczały wyzwolenia :
lex Fufia Ganiana (2 r p.n.e.) - odnosiła się do wyzwoleń w testamencie, ograniczała liczbę wyzwalanych niewolników (bez ograniczeń można było
wyzwolić 2, po czym ułamkową część ogółu przy czym ułamek zmniejszał się wraz ze wzrostem liczby niewolników; górną granicą wyzwoleń było 100)
lex Aelia Stenia (4 r n.e.) - dotyczyła ograniczeń wieku wyzwalającego i wyzwalanego
by uwolnić niewolnika mającego mniej niż 30 lat nie wystarczało manumissio vindicata, trzeba było powołać specjalne consilium i podać powody
wyzwalający mający mniej niż 20 lat mógł wyzwolić niewolnika tylko przed consilium i ze słusznej przyczyny
Ustawa mówiła też o nieważności wyzwolenia jeśli była szkoda wierzyciela lub patrona
SYTUACJA PRAWNA WYZWOLEŃCÓW
- Ciążyło na nich prawo patronatu (patronem stawała się osoba wyzwalająca)
wyzwoleniec musiał wykonywać usługi do których się zobowiązał jeszcze przed wyzwoleniem
ciążył na nim obowiązek alimentacyjny (gdy patronowi zabraknie środków do życia to wyzwoleniec płacił mu €)
wyzwoleniec musiał okazywać posłuszeństwo i uległość (czyli nie mógł pozywać do sądu bez zgody pretora)
patron dziedziczył po wyzwoleńcu (gdy wyzwoleniec nie miał testamentu lub sui heres)
od ustaw Augusta patron dziedziczył po wyzwoleńcu (mającym pow. 100k sesterców) tyle ile każdy z dzieci wyzwoleń bez względu na to czy ten sporządził testament czy nie. Patron tracił to uprawnienie gdy wyzwoleniec miał co najmniej 3 dzieci
wyzwoleniec nie mógł w ogóle posądzić patrona o infamię (niesławę)
iuris - infamia prawna
facti - infamia faktyczna, wiązała się z wykonywanym zawodem (dziwka)
- prawo patronatu gasło gdy patron dopuścił się zbrodni na rzecz wyzwoleńca zagrożonej karą śmierci
- wyzwoleńcy nie mogli wchodzić w związki małżeńskie z osobami należącymi do stanu senatorskiego
- wyzwoleńcy nie mieli biernego prawa wyborczego
- dzieci wyzwoleńców były całkowicie wolne
- po śmierci patrona jego syn dziedziczył prawo patronatu (mógł domagać się by wyzwoleniec wykonywał mu usługi), po śmierci wyzwoleńca jego syn
nie dziedziczył prawa patronatu (bo był całkowicie wolny)
OSOBY IN MANCIPIO I STANY PODOBNE (OSOBY PÓŁWOLNE)
- personae in mancipio - osoby będące pod władzą pater familias w wyniku mancypacji
+ były to osoby wolne ale przez swego zwierzchnika familijnego odsprzedane innemu w celu uzyskania korzyści albo na skutek noxae datio (gdy ojciec nie chciał płacić za szkodę wyrządzoną przez osobę alieni iuris to oddawał ją dla poszkodowanego)
- addictus - dłużnik oddany wierzycielowi na skutek postępowania per minus iniectionem aż do odpracowania zasądzonej kwoty
- redemptus ab hostibus - człowiek wykupiony z niewoli za cudze pieniądze aż do czasu uiszczenia kwoty wykupu
- liber homo bona fide serviens - osoba wolna, która w dobrej wierze służyła u rzekomego pana jako niewolnik
- colonus - osoba wolna lecz przywiązana do ziemi, której nie wolno było jej opuszczać (glebae adscriptus)
OBYWATELE RZYMSCY
- obywatelstwo rzymskie nabywało się przez urodzenie z istum matrimonium
- dziecko pozamałżeńskie nabywało obywatelstwo jeśli miała je matka w chwili urodzenia dziecka
- obywatelem stawał się niewolnik wyzwolony za pomocą cywilnych sposobów wyzwalania
- wyzwoleniec nieformalny by stać się obywatelem musiał spełnić określone wymogi
- Latyni otrzymywali obywatelstwo już za same osiedlenie się w Rzymie
- obywatelstwo rzymskie można było uzyskać w drodze nadania (pojedynczego i grupowego)
- obywatele mieli prawo do dochodzenia swoich spraw przed sądem (mogli być stroną)
- obywatele mieli czynne i bierne prawo wyborcze
- obywatele mieli prawo do noszenia nazwiska rzymskiego
- obywatele mieli prawo do należenia do legionów
- obywatele mieli ius commercii (prawo do uczestniczenia w obrocie gospodarczym) i ius conubii (prawo do zawierania iustum matrimonium)
- lex Iulia et Plautia Papiria (90-89 p.n.e.)- obywatelstwo rzymskie przyznano wszystkim mieszkańcom Italii
- Constitutio Antoniniana (212 n.e) - wydał ją cesarz Karakalla, wszyscy mieszkańcy państwa otrzymali obywatelstwo rzymskie
Latini veteres- mieli ius commercii (prawo do uczestniczenia w obrocie gospodarczym) i ius conubii (prawo do zawierania iustum matrimonium)
mogli posługiwać się swym prawem latyńskim
Latini coloniarii (mieszkańcy kolonii zakładanych na prawie latyńskim) - nie mieli ius conubii, ale mieli ius commercii
- wyzwoleńcy nieformalni (Latini Iuniani) - nie mieli ius conubii, ale mieli ius commercii
- peregrini - mogli posługiwać się prawem swojego państwa lub ius gentium, niektórzy otrzymywali ius conubii i commercii
OSOBY SUI IURIS I ALIENI IURIS
sui iuris - osoby nie podlegające niczyjej władzy w rodzinie
alieni iuris - osoby podlegające władzy zwierzchnika familijnego, nie mogły mieć własnego majątku a wszystko co nabyły nabywały dla pater familias
- na czele rodziny stał pater familias którego władzy podlegała cała familia (rzeczy jak i osoby)
- naczelnikiem rodziny mającym władzę nad osobami w rodzinie mógł być tylko mężczyzna, obywatel rzymski, jego władza zwała się manus (ręka)
- nad dziećmi ojciec miał władzę patria potestas , nad żoną manus, nad niewolnikami dominicia potestas
Pokrewieństwo agnacyjne
- cała struktura rodziny opierała się na podległości władzy pater familias
- za spokrewnione uważano tylko te osoby, które podlegały władzy danego pater familias
- spokrewnione było ze sobą rodzeństwo oraz dzieci synów, dlatego pokrewieństwo agnacyjne mogło powstać jedynie od strony ojca
- jak długo żył pater familias osoby podlegające jego władzy pozostawały osobami alieni iuris
- mogły się one stać sui iuris w sposób naturalny - na skutek śmierci pater familias
- po śmierci pater familias wszyscy członkowie rodziny nie zależnie od płci stawali się sui iuris
Pokrewieństwo kognacyjne
- zgodnie z tym pokrewieństwem krewnymi względem siebie są osoby które mają wspólnych przodków
- pokrewieństwo w linii prostej : linea recta
- pokrewieństwo w linii bocznej : linea transversa vel obliqua
- krewni wstępni : ascendenci (rodzice, dziadkowie, pradziadkowie itd.)
- krewni zstępni : descendenci (dzieci, wnukowie, prawnukowie)
- stopień pokrewieństwa oblicza się w obu liniach wg liczby urodzeń : quo generationes, tot gradu (ile urodzeń tyle stponi)
powinowactwo (adfinitas) - stosunek powstały w wyniku zawarcia małżeństwa między jednym z małżonków a krewnymi drugiego
ZDOLNOŚĆ PRAWNA
zdolność prawna - możność do bycia podmiotem praw i obowiązków
- w prawie publicznym rzymianie nie znali pojęcia osoby alieni iuris
- zdolność prawną można było nabyć z chwilą urodzenia (gdy ojciec nie żył, lub nie mógł sprawować nad dzieckiem patria potestas) lub z chwilą wyście z patria potestas
- zdolności prawnej nie mieli niewolnicy, nieobywatele i osoby alieni iuris
- na zdolność prawną wpływ miała existimatio - szacunek
zdolność prawna majątkowa zależała od 3 status :
status libertatis - wolność
status ciwitatis - obywatelstwo
status familie
Utrata któregoś ze status powodowała ograniczenie osobowości :
capitis deminuntio maxima - utrata równocześnie obywatelstwa i wolności np. na skutek wyroku w procesie, popadnięcia w niewolę
ius postlimini - prawo powrotu, gdy rzymianin wracał z niewoli to miał znowu swoje prawa (przepada majątek i małżeństwo)
fictio legis Corneliae ok. 80 p.n.e.- gdy obywatel zmarł w niewoli to przyjmowano fikcję że zmarł w chwili dostania się do niewoli (by zachować testament)
capitis deminuntio media - zachodziło przy utracie obywatelstwa przy zachowaniu wolności, np. przy wygnaniu na wyspę
capitis deminuntio minima - wtedy gdy przy zachowaniu obywatelstwa i wolności zmieniało się swoją pozycję w rodzinie
- zdolność prawna nie zależała ani od wieku ani od płci
- pewne uprawnienia miało także dziecko nienarodzone (nasciturus) : „nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur” - dziecko poczęte uważa się za narodzone jeśli chodzi o jego korzyści (głównie dziedziczenie)
- noworodek stawał się podmiotem przysługujących mu praw wtedy gdy się urodził żywy (Prokulianie : krzyk noworodka, Sabinianie : jakakolwiek oznaka życia)
OSOBY PRAWNE
Osoba prawna - zespół osób posiadająca podmiotowość prawną (korporacja, stowarzyszenie)
- zdolność prawną miały gminy (muncipia, civitas)
- w okresie pryncypatu podobne uprawnienia za zgodą senatu otrzymywały stowarzyszenia - były to związki osób wykonujące wspólny zawód, o podobnej sytuacji majątkowej lub związanych kultem religijnym
+ do założenie stowarzyszenia potrzeba było 3 osób (ters faciunt collegium), do istnienia już założonego stowarzyszenia wystarczała jedna osoba
+ w imieniu stowarzyszenia wszelkich czynności dokonywał syndyk