Finanse publiczne
Finanse publiczne są dyscypliną pogranicza prawa i ekonomii. Są to wszystkie operacje finansowe dokonywane przez podmioty publiczne. Finanse publiczne istnieją od momentu powstania władz państwowych. Władze dysponują środkami zgromadzonymi od społeczeństwa, które są niezbędne do finansowania działalności państwa. Głównym źródłem dochodów władz państwowych SA podatki. Kiedy dochody nie wystarczają na pokrycie wydatków państwa powstaje deficyt budżetowy, który jest finansowany różnego rodzaju pożyczkami, zaciąganymi na określone oprocentowanie związanymi z kosztami obciążenia długu publicznego.
Sektor finansów publicznych - bardzo rozbudowany system podmiotów realizujących funkcje finansów publicznych. Główną instytucją tego sektora jest budżet państwa.
Budżet - fundusz gromadzący dochody i dokonujący wydatków, finansujący inne podmioty sektora finansów publicznych.
Dwa kierunki decentralizacji finansów publicznych:
Terytorialny - budżety samorządowe: gmin, miast, powiatów i województw
Funkcjonalny - fundusze celowe, posiadające określone zadania (wydatki) i dochody
Źródłem dochodów budżetów samorządowych i funduszy celowych są głównie subwencje i dotacje budżetu państwa.
Fundusze celowe:
Fundusz ubezpieczeń społecznych - finansuje emerytury i renty oraz niektóre zasiłki, drugi co do wielkości po budżecie przysparza największych problemów, wypłaty=102 mld. zł.
Fundusz rezerwy demograficznej - gromadzi środki na przyszłe wypłaty emerytór, nie ma wydatków
Fundusz emerytalno-rentowy
Fundusz składowy
Fundusz motywacyjny
Fundusz administracyjny
Fundusz prewencji i rehabilitacji
Narodowy fundusz zdrowia - według ustawy o finansach publicznych nie jest funduszem celowym, finansuje służbę zdrowia oraz dopłaty do leków
Fundusz pracy - finansuje zasiłki dla bezrobotnych, świadczenia przedemerytalne, działalność szkoleniową dla bezrobotnych na uruchomienie własnej działalności.
Fundusz alimentacyjny - finansuje zasiłki na utrzymanie dzieci w przypadku rozwodu, pokrywa alimenty bezrobotnych.
Państwowy fundusz rehabilitacji osób niepełnosprawnych - promuje zatrudnienie osób niepełnosprawnych
Fundusz kombatantów - wydatki =ok. 100 mln. zł.
Fundusz ochrony gruntów rolnych
Fundusz gospodarujący zasobem geodezyjnym i kartograficznym
Fundusz gwarantowanych świadczeń pracowniczych - wypłaca wynagrodzenia w przypadku upadłości zakładu pracy
Narodowy fundusz ochrony środowiska i gospodarki wodnej - pobiera kary za zanieczyszczenia środowiska, jedyny, który ma tą dużą skalę udzielania pożyczek (na realizację przedsięwzięć z zakresu ochrony środowiska)
Fundusz promocji twórczości (500 tys. zł) - pobiera opłaty z tytułu wygasłych praw autorskich
Budżet państwa jest realizowany przez jednostki budżetowe. Są to jednostki, które przekazują wszystkie dochody do budżetu państwa, a środki na wydatki również otrzymują z budżetu. Rozliczają się budżetem pełnymi dochodami i pełnymi wydatkami.
Gospodarstwa pozabudżetowe obejmuje jednostki, które rozliczają się z budżetu netto, czyli albo nadwyżkami, albo niedoborami. Są to:
Zakłady budżetowe - np. wojskowe misje pokojowe, inwestycja paktu północnoatlantyckiego w Polsce, domy wczasowe
Gospodarstwa pomocnicze jednostek budżetowych - funkcjonują przy jednostkach budżetowych, np.: wynajem części pomieszczeń w budynku należącym do jednostki budżetowej
Środki specjalne jednostek budżetowych - jednostka budżetowa może odpisać część swoich dochodów na rzecz środków specjalnych i mogą one być traktowane jako źródło dodatkowych wynagrodzeń dla pracowników, np.: w ministerstwie finansów są środki specjalne, na które wpływa część dochodów z prywatyzacji przedsiębiorstw
Do sektora finansów publicznych należą również agencje państwowe (np.: agencja mienia wojskowego, agencja restrukturyzacji i modernizacji rolnictwa oraz jednostki państwowe posiadające osobowość prawną).
Do sektora finansów publicznych nie zaliczamy przedsiębiorstw, banków i spółek handlowych nawet z przeważającą częścią kapitału skarbu państwa.
Sektor finansów publicznych:
Budżet
Jednostki budżetowe
Gospodarstwa pozabudżetowe
Budżety samorządowe
Fundusze celowe
Inne
Sektor finansów publicznych:
Rządowy (w dyspozycji władz centralnych)
Samorządowy (w dyspozycji władz samorządowych)
Formy organizacyjno-finansowe jednostek sektora finansów publicznych:
Jednostki budżetowe brutto
Jednostki budżetowe netto
Łączne dotacje do zakładu budżetowego nie mogą przekroczyć 50 % jego wydatków
Zakres sektora finansów publicznych reguluje ustawa o finansach publicznych
Konsolidacja sektora finansów - wyeliminowanie z bilansu płatniczego tego sektora wszystkich transferów pomiędzy jego jednostkami
Bilans sektora finansów publicznych - skonsolidowane ujecie dochodów i wydatków wszystkich jednostek tego sektora z wyłączeniem transferów pomiędzy tymi jednostkami
Wydatki publiczne - dokonywanie wydatków jest celem, niezbędne do wykonywania zadań władz publicznych
Podział wydatków publicznych:
Ze względu na zadania wykonywane przez władze publiczne
Wydatki podstawowe - wyłącznie na podstawie ustaw
Wydatki na obsługę długu publicznego
Ze względu na obowiązkowość:
Wydatki sztywne (prawnie zdeterminowane) - np.: wypłata rent i emerytur, zasiłków
Wydatki elastyczne - mogą być kształtowane w pewnym stopniu dowolne, np.: wydatki na szkolnictwo
Ze względu na ekwiwalentość:
Wydatki bezpośrednie, finalne, nabywcze - wydatki związane z nabywaniem dóbr i usług na cele bieżące i inwestycyjne
Wydatki transferowe - przekazywanie środków do jednostek sektorów finansów publicznych lub spoza tego sektora
Dotacje celowe - na określone cele, dotacje te podlegają zwrotowi
Subwencje dla budżetów samorządowych - nie mają określonego celu wydatkowania, nie podlegają zwrotowi
Transfery socjalne - np.: emerytury, renty, zasiłki itp.
Transfery na płatności odsetkowe związane z obsługą długu publicznego oraz płatności związane z poręczeniami i gwarancjami
Wydatki osobowe - np.: diety posłów, traktowane są również jako wydatki nabywcze
Ze względu na termin realizacji:
Wydatki bieżące
Wydatki majątkowe - wydatki na inwestycje rzeczowe lub na nabywanie akcji i udziałów przedsiębiorstw
Ze względu na miejsce realizacji:
Wydatki krajowe - dokonywane w kraju
Wydatki zagraniczne - dokonywane za granicą, np.: obsługa długu zagranicznego, utrzymanie placówek dyplomatycznych, import dóbr na potrzeby sektora finansów publicznych, wojskowe misje pokojowe, delegacje zagraniczne
Grupy wydatków:
Wydatki socjalne - głównie transfery socjalne, stanowi ok. 40% skonsolidowanych wydatków publicznych i ok. 37% wydatków budżetu państwa
Wydatki prorozwojowe:
Wydatki na edukację - inwestycje w kapitał ludzi
Wydatki na naukę
Wydatki na infrastrukturę - np. wydatki na drogi, mosty, infrastrukturę kolejową, infrastrukturę związaną z ochroną środowiska, infrastrukturę komunalną
Wydatki prorozwojowe stanowią om 25% wydatków budżetu
Wydatki związane z podstawowymi funkcjami państwa - np. utrzymanie władz państwa, administracji, wymiaru sprawiedliwości, wojska, służb bezpieczeństwa (policja, straż pożarowa itp.), stanowią ok. 10% wydatków budżetu
Wydatki na gospodarkę - np. na restrukturyzację gospodarki, w szczególności gałęzi schyłkowych, na interwencję na rynku żywnościowym (np. zbożowym), na dofinansowanie niektórych połączeń kolejowych, na pomoc dla rolnictwa (finansowanie instytucji pomagających rolnikom)
Prawo Wagnera - jest to tendencja, że wydatki publiczne systematycznie rosną w stosunku do PKB.
W wielu krajach pojawiła się po 1996 roku tendencja do obniżania wydatków publicznych.
DOCHODY PUBLICZNE
Rodzaje dochodów:
Dochody wynikające z własności państwowej - np. dywidendy od posiadanych przez państwo akcji
Dochody wynikające z władzy publiczne - daniny społeczne (publiczne)
Podatki - świadczenia przymusowe, nie odpłatne i bezzwrotne
Opłaty - świadczenie przymusowe, odpłatne i bezzwrotne (np. opłata paszportowa, opłaty sądowe)
Składki ubezpieczeniowe - świadczenia przymusowe, odpłatne i zwrotne
Inne dochody publiczne (np. wynikające z posiadanego przez państwo majątku)
Dochody - wszystkie przychody bezzwrotne z wyjątkiem przychodów sprzedaży majątku
Główną pozycją przychodów są przychody z tytułu uzyskanych pożyczek oraz przychody uzyskane ze spłaty udzielanych przez państwo pożyczek
Podział dochodów:
dochody zwyczajne
dochody nadzwyczajne - dochody nieregularne i jednorazowe (np. wpłaty z zysku NBP, niektóre wpływy z opłat koncesyjnych, dochody z majątku)
Deficyt budżetowy - jest podstawowym problemem ówczesnej gospodarki sektora finansów publicznych
Koncesje deficytu budżetowego :
odsetki od zaciągniętych pożyczek na finansowanie deficytu
podwyższanie podatków hamuje wzrost gospodarczy
zmniejszenie środków na inwestycje prywatne
wzrost inflacji
Monetaryzacja - finansowanie deficytu emisją pieniądza gotówkowego.
Równowaga finansów publicznych (budżetu państwa)
Deficyt - niepokryta dochodami cześć wydatków. Musi być finansowany.
Dochody - przychody o charakterze bezzwrotnym
Wydatki - rozchody o charakterze bezzwrotnym
Przychody z prywatyzacji nie są dochodami tylko przychodami, bo w przeszłości skarb państwa udzielił podmiotowi pożyczki na otwarcie przedsiębiorstwa, zatem prywatyzacja to zwrot tych środków do skarbu państwa.
Łączny deficyt finansów publicznych = łączne deficyty podmiotów sektora finansów publicznych.
Rozmiary deficytu decydują o stanie finansów publicznych.
Miarą deficytu jest jego relacja do PKB.
Dopuszczalny deficyt w strefie euro wynosi 3% PKB.
Rodzaje deficytu:
deficyt rzeczywisty - faktyczny
deficyt strukturalny - odpowiada na pytanie: jak kształtowałby się deficyt, gdyby była korzystna koniunktura? (PKB na poziomie potencjalnym).
Warunkach złej koniunktury:
słabsze tempo wzrostu gospodarczego (spadek PKB)
wzrost wydatków (np. zasiłków dla bezrobotnych)
rośnie deficyt
deficyt rzeczywisty - deficyt wyraża wpływ koniunktury na deficyt rzeczywisty; deficyt strukturalny = deficyt cykliczny
W warunkach dobrej koniunktury:
Deficyt rzeczywisty = deficyt strukturalny
Deficyt cykliczny = 0
W warunkach inflacji stopa procentowa składa się z:
realnej stopy procentowej
narzutu na pożyczany kapitał
Deficyt ekonomiczny = deficyt - kwota rekompensat składek funduszy emerytalnych.
Wprowadzono przez MFW międzynarodowe konwencje, dotyczące obliczania deficytu:
metoda GFS (statystyka Finansów Rządowych - Govermment Financial Statistics) - przychody z prywatyzacji traktuje się jako ujemny wydatek i oblicza się jako saldo wydatków majątkowych. Deficyt Polski liczony metodą GFS byłby niższy,
metoda UE - metoda memoriałowa
Ekonomiczne skutki deficytu budżetowego:
inflacyjne skutki deficytu budżetowego - powodowane są przez finansowanie deficytu pożyczką BC.
Wzrost liczby wzrost
Pieniądza w poziomu wzrost inflacji
Obiegu cen
W Polsce Konstytucja zabrania finansowania deficytu pożyczkami zaciągniętymi w NBP.
Wpływ na kształtowanie się oszczędności krajowych - część oszczędności musi być przekazana na finansowanie deficytu zmniejszenia nakładów na inwestycje napływ inwestycji zagranicznych
Hamowanie rozwoju gospodarczego - efekt wypierania (wypychania)
Uzależnienie budżetu od rynków finansowych - obowiązek spłaty pożyczek zaciągniętych na finansowanie deficytu.
Wzrost kosztów obsługi długu wzrost deficytu itd. - tzw. pułapka zadłużenia
Dług publiczny - suma zobowiązań podmiotu sektora finansów publicznych
Skonsolidowany dług publiczny - suma zobowiązań podmiotów sektora finansów publicznych po wyeliminowaniu wzajemnych zobowiązań.
Podział długu publicznego
Według kryteriów miejsca emisji
Dług krajowy
Dług zagraniczny
Według wierzycieli
Dług krajowy
Dług zagraniczny - obciąża bilans płatniczy
Według waluty
Dług w złotych
Dług w walutach obcych
Wpływ deficytu na bilans płatniczy
CA=CC=(T-G)+(S-J)
CA - saldo rachunku obrotów w bilansie płatniczym
T - wpływy podatkowe
G - wydatki rządowe
S - oszczędności
J - inwestycje
T-G - deficyt budżetowy
CC - saldo rachunków obrotów kapitałowych w bilansie płatniczym
CC=D+J-S
D - deficyt
S=D+J (oszczędności finansują deficyt lub inwestycje)
Obliczanie wysokości długu publicznego - wartość nominalna zobowiązuje należ. Do zapłaty w dniu wymagalności tego zobowiązania.
Odsetki od zobowiązania stanowią koszt obsługi długu publicznego, a więc wydatki budżetu.
Zobowiązania wchodzące w skład długu publicznego.: (art.36 Ustawy o finansach publicznych)
obligacje
zaciągnięte kredyty
przyjęte depozyty
zobowiązania wymagalne (przeterminowane)
zobowiązania wynikające z niezapłacenia rachunków (wchodzą do rachunku długu publicznego)
zobowiązania wynikające z orzeczeń sądowych lub ustaw
Dług publiczny nie może przekroczyć 3/5 (60%) PKB.
Dług publiczny można podzielić na:
dług sektora rządowego (ok. 95%)
dług sektora samorządowego (ok. 5%)
Do długu publicznego oblicza się kwotę przewidywanych wypłat z tytułu poręczeń i gwarancji.
Skarbowe papiery wartościowe:
bony skarbowe - poniżej 1 roku (najczęściej 52 tygodnie), oprocentowanie w formie dyskonta,
obligacje skarbowe - powyżej 1 roku (od2 do 20 lat), oprocentowanie według stopy %.
Obligacje oprocentowane periodycznie (co jakiś czas)
Obligacje zerokuponowe - oprocentowanie występuje dopiero przy wykupie obligacji
Obligacje ze stałym oprocentowaniem (ustalonym w umowie)
Obligacje ze zmiennym oprocentowaniem (zależnym głównie od inflacji)
Wzrost kosztów obsługi długu powoduje wzrost deficytu co prowadzi do wzrostu kosztów obsługi długu - spirala powiększania deficytu.
Zarządzanie długiem publicznym:
1). Minimalizowanie obsługi długu (zaciąganie jak najniżej oprocentowanych pożyczek)
2). Ograniczenie ryzyka kursowego i refinansowania w walucie obcej
3). Utrzymanie dobrej reputacji finansowej
4). Optymalizowanie płynności budżetu (tworzenie odpowiednich rezerw.
Polityka budżetowa - kształtowanie dochodów i wydatków budżetu oraz zarządzanie długiem.
Wewnętrzna polityka budżetowa - służy rozwiązywaniu własnych problemów, wewnątrz budżetu.
Funkcje polityki budżetowej (wg. Musgrave'a)
alokacyjna
redystrybucyjna
stabilizacyjna
Funkcja alokacyjna - polega na wpływaniu na alokację czynników produkcji w gospodarce.
Funkcja redystrybucyjna - kształtowanie siły nabywczej podmiotów z gospodarką. Redystrybucja ma charakter celowy, szczególnie w odniesieniu do gospodarek domowych (zmniejszania rozpiętości dochodów gospodarstw domowych).
Formy podatku dochodowego:
podatek liniowy - jedna stawka podatkowa dla wszystkich podmiotów
podatek progresywny - im wyższy dochód tym wyższa stawka podatkowa z uwzględnieniem kwoty wolnej. Podatek progresywny jest narzędziem funkcji redystrybucyjnej polityki budżetowej.
Funkcja stabilizacyjna - budżet państwa ma przeciwdziałać wahaniom koniunktury. Może on wpływać na wahania i kształtowanie się popytu konsumpcyjnego. Polityka stabilizacyjna może być tylko w granicach 3% PKB.
Działania stabilizacyjne:
działanie automatycznych stabilizatorów
polityka dyskrysjonalna
Wzrost gospodarki zależy od:
oszczędności mogących finansować inwestycje
wiedzy naukowej
Polityka fiskalna ma tworzyć dobre warunki dla wzrostu gospodarki. Zatem powinny być jak najniższe podatki (im wyższe podatki tym mniejsze oszczędności).
Klasyfikacja polityki fiskalnej ze względu na deficyt:
polityka ekspansywna - prowadząca do zwiększenia deficytu:
zwiększanie dochodów
zmniejszanie wydatków
polityka restrykcyjna - pozwalająca na zmniejszenie deficytu:
ograniczania wydatków, aby rosły one wolniej niż PKB (nom)
Obniżenie podatków powoduje wzrost gospodarki, który może prowadzić do obniżenia deficytu.
Rodzaje polityki fiskalnej:
polityka ekspansywna oparta na zmniejszaniu wydatków
polityka eksponsywna oparta na zwiększaniu dochodów
polityka restrykcyjna oparta na ograniczaniu wydatków
polityka restrykcyjna oparta na podwyższaniu podatków
polityka neutralna
Nie nadmierne i stabilne obciążanie podatkowe wpływają korzystnie na wzrost gospodarki. Należy również unikać podatków, które w dużym stopniu obniżają skłonność do oszczędzania, a także trzeba zachowywać umiar i unikać gwałtownych zwrotów.
Budżet - plan dochodów i wydatków, fundusz uniwersalny, ustawa budżetowa uchwalana na rok.
Jako załączniki do ustawy budżetowej załączane są plany funduszy celowych i zakładów budżetowych, a także dotacje.
Podatek - danina publiczna, jednostronnie określone świadczenie publiczne na rzecz budżetu lub samorządów terytorialnych, ma charakter bezzwrotny i przymusowy, podlegają egzekucji administracyjnej, podatek jest nieodpłatny.
Naturalna potrzeba istnienia danin, a w tym podatków, jest potrzeba gromadzenia pieniędzy funkcja fiskalna.
Dwie szkoły:
liberalna - podatek jest złem koniecznym, powinien być możliwie neutralny.
Podatek jest doskonałym narzędziem fiskalnym i powinien być coraz większy.
Funkcje podatków:
funkcja fiskalna
narzędzie podziału = funkcja redystrybucyjna (dotyczy podatków progresywnych).
Podatek - jednostronnie określony akt prawny, ogólne przymusowe oświadczenie, bezzwrotne, nieodpłatne, właściwie pieniężne na rzecz budżetu państwa i samorządów terytorialnych.
Elementy konstrukcji podatku:
przedmiot podatku - zdarzenie lub stan faktyczny powodujący obowiązek podatkowy.
Podmiot podatku:
podmiot bierny - płacący
podmiot czynny - pobierający
podstawa opodatkowania - np.: wielkość obrotu
podstawa wartościowa - np.: wartość nieruchomości
podstawa naturalna - w jednostkach naturalnych
stawka podatku - relacja między jednostką podstawy opodatkowania a kwotą podatku
stawka kwotowa
stawka naturalna - gdy podstawa jest w jednostkach naturalnych
stawka stała - niezależna od wielkości podstawy np.: podatek dochodowych osób prawnych
stawka zmienna - zależna od wielkości podstawy np.: podatek dochodowy osób fizycznych
Podatek progresywny - im wyższa podstawa tym wyższa stawka
Podatek degresywny - im wyższa podstawa tym niższa stawka (podatki proporcjonalne)
Podatek regresywny - im niższa podstawa tym wyższa stawka (podatki konsumpcyjne)
skala podatkowa - uszeregowanie stawek podatkowych przydzielonych do określonych podstaw opodatkowania , występuje w podatkach ze zmienną stawką.
6. ulgi podatkowe - zmniejszenie podstawy lub kwoty podatku w określonych sytuacjach:
ulgi socjalne - np.: ulgi rodzinne
ulgi gospodarcze - np.: ulgi inwestycyjne
System podatkowy - zbiór podatków wzajemnie ze sobą powiązanych występujących w danym czasie w danym państwie. Musi on zagwarantować wystarczalność dochodów budżetu przy realizacji zadań państwa:
systemy historyczne - uwarunkowane historycznie wg. zwyczajów danego państwa.
Systemy racjonalne - nie uwarunkowane historycznie, wymyślone i wdrożone.
System podatkowy opiera się głównie na:
podatku dochodowym od osób prawnych
podatku dochodowym od osób fizycznych
VAT
Akcyza
Podział podatków:
wg. przedmiotu:
podatek dochodowy
`podatek obrotowy
podatek majątkowy
podatek wydatkowy
wg. ciężaru podatku
podatek pośredni
podatek bezpośredni
wg. podmiotu opodatkowania
podatek osobisty
podatek rzeczowy
Zasady podatkowe (budowy systemu podatkowego):
cechy racjonalnego systemu podatkowego wg. A. Smith'a (koniec XVII w.)
ekonomiczne:
taniość
równomierność
techniczne:
dogodność - ułatwienia dla podatnika
przejrzystość
trwałość
zasady wg. A.Wagnera (koniec XIX w.)
gospodarcze:
nienaruszalność źródeł
wydajność
progresywność
sprawiedliwość
powszechność
równomierność
zróżnicowanie podatku wg. zdolności płatniczej
techniczne:
pewność
dogodność
taniość
zasady wg. Weimarka (połowa XX w.)
fiskalno - budżetowe
fiskalność
elastyczność
społeczno - etyczne
sprawiedliwość
redystrybucja dochodów i majątku
ekonomiczność
minimalizacja ingerencji podatku w działania gospodarcze
elastyczność
dopasowanie do wzrostu gospodarki
Zasada równowagi budżetowej - wydatki nie mogą przekraczać dochodów, nie należy dopuszczać do utrzymywania deficytu i dążyć do jego ograniczania.
Zasada jedności formalnej - całe finanse publiczne powinny być traktowane jako jedna całość, plany finansowe wydzielonych funduszy stanowią załączniki do ustawy budżetowej, wyjątkiem jest plan finansowy Narodowego Funduszu Zdrowia.
Zasada jedności materialnej - budżet państwa powinien być traktowany jako jedna pula środków, nie należy łączyć określa wydatków z określonymi dochodami, jeśli jest to koniecznie tworzy się fundusze celowe, ale ich liczba powinna być jak najmniejsza.
Zasada jednoroczności - ustawa budżetowa uchwalana jest na okres 1 roku, mimo to wydatki planowane są z dwuletnim wyprzedzeniem.
Zasada jawności i przejrzystości - jasne, proste i przejrzyste prezentowanie danych w ustawie budżetowej.
Zasada szczegółowości - dochody i wydatki w ustawie budżetowej muszą być bardzo szczegółowo określone (skąd pochodzą środki, na jaki cel będą wydatkowane środki)
Gratyfikacja budżetowa:
części - odpowiedzialność za dokonywanie wydatków i ściąganie dochodów, charakter organizacyjny
działy - charakter przedmiotowy, na co są skierowane wydatki, np.: rolnictwa, administracja, oświata, ochrona zdrowia
rozdziały - charakter przedmiotowy, uszczegółowienie wydatków i dochodów w ramach działów, podział przedmiotowy i podmiotowy
paragrafy - rodzaje wydatków
dotacje i subwencje
świadczenia na rzecz osób fizycznych
wydatki bieżące jednostek budżetowych
wynagrodzenia
zakupy towarów i usług
wydatki majątkowe (inwestycyjne)
rozliczenia z bankami
wydatki na obsługę długu publicznego.
Zasada realność - budżet należy planować w sposób realny
Zasada uprzedniości - budżet powinien być uchwalony przed rozpoczęciem roku budżetowego.
Zasada operacyjności - za każdą propozycję budżetową musi ktoś odpowiadać.
Zasada polityczności - budżet musi być polityczny
Procedury budżetowe:
projektowanie budżetu
uchwalanie budżetu
wykonywanie budżetu
rozliczanie rządu i wykonania budżetu
Przygotowanie budżetu musi się zakończyć z końcem września. Wówczas rząd przedstawia ustawę do sejmu, który ma 4 m-ce na jej uchwalenie (do końca stycznia). Wykonywanie budżetu trwa od 1 stycznia do 31 grudnia. Rząd ma 4 m-ce na dostarczenie sejmowi sprawozdania z wykonania budżetu, a sejm ma 3 m-ce na jego zatwierdzenie. (absolutorium)
Jeśli Sejm nie złoży do 31 stycznia ustawy budżetowej do podpisu Prezydentowi to może on skrócić kadencję Sejmu.
Fazy budowy budżetu:
projektowanie w Min. Finansów
ogłoszenie przez Min. Finansów noty budżetowej (kwiecień), nota ta adresowana jest do dysponentów części
uchwalenie założeń do projektu ustawy budżetowej (czerwiec) i wysyłanie ich do dysponentów
wpłyniecie do Min. Finansów projektów części budżetu od dysponentów (wrzesień).
Projekt ustawy trafia do sejmu
I czytanie projektu ustawy budżetowej
wydanie opinii (Sejm ma prawo odrzucić projekt w I czytaniu)
oddawanie projektu do odpowiednich komisji sejmowych
komisje rozpatrują odpowiednio przypisane im części projektu
komisja Finansów Publicznych rozpatruje projekt budżetu jako całość
posłowie nie mogą zgłaszać poprawek, które mogą zwiększyć deficyt budżetowy
II czytanie projektu ustawy budżetowej
III czytanie projektu ustawy budżetowej
Projekt ustawy trafia do Senatu, który ma prawo wznoszenia poprawek
Projekt ustawy wraca do Sejmu
Sejm może odrzucić poprawki Senatu i cofnąć projekt do Senatu
Lub
- Sejm może przyjąć poprawki Senatu
Gdy rząd nie jest w stanie przedstawić projektu ustawy budżetowej może:
przedstawić prowizorium budżetowe
przedstawić projekt budżetu w terminie późniejszym (dozwolone przez konstytucję)
Sejm uchwala budżet i przekazuje do Prezydenta
Prezydent ma 7 dni na podpisanie budżetu i nie może zgłosić „veta”. Może skierować ustawę do Trybunału Konstytucyjnego, który ma 2 m-ce na rozpatrzenie jego wątpliwości.
Po uchwaleniu ustawy budżetowej:
Min. Finansów opracowuje harmonogram wykonania ustawy
Ustalenie wykonania budżetu na podstawie proporcji dysponentów części
Wykonywanie budżetu:
pierwszeństwo wydatków na obsługę długu publicznego (art. 92 Ustawa o finansach publicznych)
nieprzewidziane wydatki na podstawie orzeczeń sądowych i egzekucji muszą być wykonywane niezależnie od wysokości budżetu
dotacje celowe muszą być wykonywane w ustalony sposób, jeśli nie są wykonywane zgodnie z celem podlegają zwrotowi (art. 93 Ustawa o finansach publicznych)
zadania samorządów terytorialnych powinny być wykonywane przez określenie najkorzystniejszej oferty (w drodze przetargu)
Drogi uelastyczniania budżetu:
System rezerw
rezerwa ogólna - może wynosić 2% wydatków
rezerwa celowa - może wynosić 3% wydatków, musi być określona ustawowo na określony cel.
Przeniesienia - można dokonywać przeniesień środków w zakresie rozdziałów i części, ale nie mogą one zwiększyć wydatków o więcej niż 5%. Muszą być dokonywane za zgodą Min. Finansów (art. 96 Ustawa o finansach publicznych)
Blokowanie wydatków - w przypadku niegospodarności lub nadmiaru środków Min. Finansów może zablokować (zmniejszyć) wydatki. Z zablokowanych środków Min. Finansów może stworzyć nową rezerwę celową (art. 101 Ustawa o finansach publicznych). Może to spowodować zagrożenie nie utrzymania deficytu w określonych ramach.
Wszystkie uprawnienia dotyczące środków budżetowych wygasają 31 grudnia. Jednak po ustanowieniu komisji sejmowych ds. budżetu pewne wydatki są określane jako depozyty i traktowane jako dokonane wydatki, ale nie wygasają.
Wykonanie budżetu kończy się 31 stycznia i wówczas Rząd ma 5 n-cy na przedstawienie sprawozdania z wykonania budżetu. Równolegle Izba Kontroli bada wykonanie budżetu. Izba Kontroli ma 1 m-c na przedłożenie Sejmowi własnej oceny wykonania budżetu (do końca czerwca). Sejm ma 3 m-ce na rozpatrzenie sprawozdania i uchwalenia absolutorium.
Rząd musi podać do wiadomości publicznej rozliczenie budżetu, relację długu do PKB (nie może przekroczyć 60%), a GUS musi przedstawić ocenę PKB w roku poprzednim.
Pewne zadania i dochody przekazywane są samorządom.
Wydatki budżetu samorządowego bez konsolidacji (transferów):
47% wydatki gminne
32% wydatki powiatów i miast
Zadania finansowe przez samorządy:
oświata 37% (samorząd - szkoły podstawowe i średnie, budżet - szkoły wyższe)
transport (drogi) 11% (samorząd - 74%)
pomoc społeczna 11%
budżet - dotacje do funduszy celowych, KRUS, FP
samorząd - zasiłki, instytucje opiekuńcze
urządzenia komunalne, mieszkalnictwo 10%
administracja 10% (samorząd - 45%)
Zasada subsdiarności - wyższe szczeble władzy powinny pomagać szczeblom niższym, a decyzje powinny być realizowane najbliżej obywatelom. Zadania powinny być efektywnie wykonywane.
Instytucje finansów publicznych nie mają układu hierarchicznego.
Transfery:
subwencje
dotacje celowe
Wady decentralizacji:
niejednolitość budżetu
korupcja
W UE przeważa system przekazywania kompetencji „w górę”, a nie „w dół”.
Ponad 50% wydatków UE pochłania wspólne rolnictwo. Na drugim miejscu stoją fundusze strukturalne i celowe, które mają wyrównywać poziom krajów członkowskich.
Po wejściu do UE wszystkie cła będą wpływały do budżetu UE, a nie Polski.
Wydatki UE są nierównomiernie rozdzielane między kraje członkowskie:
płatnicy netto
beneficjenci netto
kraje, które wychodzą na „0”
Budżet UE nie może zaciągać pożyczek, czyli nie może wystąpić deficyt.
Traktat z Maustricht 1991r.- decyzja o powstaniu Unii Walutowej i Gospodarczej (tzw. konwergencja)
deficyt nie może przekraczać 3% PKB
dług publiczny niemoże przekraczać 60% PKB
W budżecie UE niemoże być deficytu.
Pakt Stabilności wzrostu obliguje kraje członkowskie do minimalizowania deficytów budżetowych.
Deficyt kasowy = 5% PKB
Deficyt pozostałych sektorów finansów publicznych = 0,8% PKB
W UE deficyt liczony jest metodą memoriałową, a nie kasową przy wykorzystaniu korekty historycznej ściągalności. Według prawa UE fundusze emerytalne nie należą do sektora finansów publicznych, a zatem nie bierze się ich pod uwagę przy obliczaniu deficytu.