System zabezpieczenia społecznego w Szwecji

1. ISTOTA KONCEPCJI „PAŃSTWA DOBROBYTU” I SZWEDZKA DROGA DO NIEGO

Welfare state to termin tłumaczony na język polski jako „państwo dobrobytu”, „państwo opiekuńcze” czy też „państwo pomyślności”. Zawiera on pewien ładunek ideologiczny sugerujący lepszy porządek społeczny. Przywodzi na myśl skojarzenie stabilizacji ustrojowej, odporności na przewroty socjalne, sugeruje ustrój społeczeństwa znajdującego się w pół drogi między kapitalizmem a socjalizmem.

Począwszy od II wojny światowej problematyka welfare state stała się przedmiotem szerokiej dyskusji, w której zabierali głos nie tylko ekonomiści i prawnicy, ale także politycy, socjologowie i naukowcy z innych dziedzin. Rzecz dotyczy głównie funkcji, zasięgu działalności i charakteru współczesnego państwa. Stwierdzić należy, że kompleksowość problemu angażującego wiele dyscyplin naukowych i wiele dziedzin praktyki nie sprzyja wypracowaniu precyzyjnej i jednoznacznej definicji tego pojęcia. Mamy więc w literaturze szeroki wachlarz definicji próbujących określić treść i funkcję państwa dobrobytu.

Ekonomiści amerykańscy są autorami rozróżnienia polegającego na wyodrębnieniu rezydualnego i instytucjonalnego pojęcia welfare state. Pierwsze z nich opiera się na poglądzie, że potrzeby jednostkowe są zaspokajane poprzez rodzinę i rynek. W tym przypadku ingerencja państwa traktowana jest jako zakłócenie normalnego porządku. Rola welfare state powinna zatem polegać na przywracaniu naturalnej równowagi w gospodarce rynkowej. Pojęcie instytucjonalne jest bliższe krajom europejskim (szczególnie Szwecji). Przede wszystkim chodzi tu o istniejący system usług socjalnych i instytucji mających na celu udzielanie pomocy jednostkom i grupom dla zapewnienia określonego minimum życiowego.

Koncepcja państwa dobrobytu jest wynikiem przemieszania i łączenia celów wysuwanych przez ustrój kapitalistyczny i socjalistyczny, drogą przyjmującą pozytywne i eliminującą negatywne zjawiska towarzyszące obu krańcowym rozwiązaniom. W sferze życia gospodarczego przejawia się to w istnieniu gospodarki mieszanej, w której obok sektora prywatnego istnieje rozbudowany sektor państwowy. Łączy ona zalety prywatnej inicjatywy z walorami gwarantującymi społeczeństwu dobrobyt, a wynikającymi z wyrównania dochodów społecznych, zapewnienia pełnego zatrudnienia, zagwarantowania pewnego minimum środków utrzymania, rozbudowy systemu ubezpieczeń społecznych oraz zapewnienia harmonijnego rozwoju gospodarczego i stabilizacji gospodarczej między innymi przy pomocy planowania.

Poglądom takim zdecydowanie przeciwstawia się Bo Sillen, zdaniem którego „nie można najpierw zmieszać socjalizmu z kapitalizmem, a potem mieć nadzieję, że uzyska się to, co najlepsze w każdym z nich”. Cytuje on słowa austriackiego ekonomisty Ludwiga von Misesa, który twierdzi, iż „nie ma takiej rzeczy jak gospodarka mieszana - system mieszczący się gdzieś pomiędzy kapitalizmem i socjalizmem”.

Według jednej z definicji „państwo dobrobytu” jest to państwo charakteryzujące się następującymi kierunkami działalności:

• działalność gospodarcza poprzez różne formy regulowania ekonomiki prywatnej, a zwłaszcza prowadzenia przez państwo polityki pełnego zatrudnienia i zapobiegania kryzysom ekonomicznym,

• działalność socjalna, do której zalicza się opiekę nad zdrowiem obywateli, ubezpieczenia społeczne, pomoc dla matek, dodatki rodzinne, renty starcze itp.,

• polityka państwa w zakresie redystrybucji dochodu społecznego, której wyrazem ma być zarówno rozwój usług socjalnych, jak i stosowanie progresji podatkowej.

Polityka welfare state w krajach, które powszechnie uznaje się za państwa dobrobytu wskazuje na szerszą ich działalność, niżby to wynikało z definicji. Do elementów welfare state należy także zaliczyć politykę inwestycyjną państwa, a także politykę stabilizacji gospodarczej.

Dotychczasowe rozważania wskazują na bliski związek między koncepcją państwa dobrobytu a interwencjonizmem. Niektórzy ekonomiści wręcz utożsamiają oba te terminy. Należy stwierdzić, że chociaż mają one ze sobą wiele wspólnego, to istnieją także między nimi różnice. Ogólnie rzecz biorąc, interwencjonizm państwowy jest pojęciem szerszym w stosunku do państwa dobrobytu. Zdaniem niektórych autorów koncepcja ta jest niczym innym, jak tylko zbiorem niektórych elementów składających się na interwencjonizm państwowy. Akcentuje ona określone funkcje współczesnego państwa, inne natomiast przesuwa na plan dalszy.

Przede wszystkim jednak należy zdawać sobie sprawę z tego, że w przypadku welfare state punkt ciężkości leży nie w wysokości stopy życiowej, ale w zasadach społecznej organizacji. Zatem definicję państwa dobrobytu można sformułować w sposób następujący: jest to państwo, w którym wolne społeczeństwo uznaje zbiorową odpowiedzialność za losy jednostek słabszych i nieszczęśliwych, podejmując wspólne działanie mające na celu udzielenie im pomocy.

Kończąc rozważania na temat istoty koncepcji welfare state, warto przytoczyć słowa Leszka Kołakowskiego, który podkreśla ponadczasowe znaczenie idei sprawiedliwości społecznej: „Pojęcie sprawiedliwości społecznej zakłada, że jest taka rzecz jak wspólny los ludzki, w którym każdy z nas uczestniczy, i że sama idea ludzkości ma sens nie tylko jako kategoria zoologiczna, ale również moralna. Być może społeczeństwo oparte na całkiem czystych i konsekwentnie stosowanych regułach liberalizmu ekonomicznego byłoby bardziej produktywne. Ale możliwe jest także, że ogólny standard biologiczny ludzkości byłby wyższy, gdyby nie było medycyny, bo tylko najlepiej przystosowani przeżywaliby; nie żąda jednak nikt likwidacji medycyny”.

Położenie geograficzne Szwecji - podobnie jak Norwegii czy Finlandii - zdecydowało o pewnej odrębności tych krajów, wykraczającej znacznie poza warunki klimatyczne. Kraje te cechuje również pewna specyfika problemów politycznych, gospodarczych i społecznych. Wynika ona w znacznej mierze z odrębności uwarunkowań historycznych, na które oddziaływało położenie geograficzne. Właśnie ono zadecydowało, że Szwecja aż do XVII w. była kompletnie izolowana od reszty Europy.

Dotyczy to szczególnie procesów społecznych i kulturalnych - nie rozwinęły się tam poglądy i idee charakterystyczne dla Renesansu. Epoka Odrodzenia wniosła bardzo niewiele do kultury tego kraju. Również i w następnych okresach zachodzące w Europie Zachodniej przemiany polityczne, gospodarcze i społeczne dokonywały się w Szwecji ze znacznym opóźnieniem. Ich przebieg był tam z reguły powolny i znacznie łagodniejszy niż w innych krajach. Rewolucyjne, a więc bardzo szybkie przemiany w Europie Zachodniej rozciągały się w Szwecji na wiele dziesięcioleci.

Specyfika Szwecji zadecydowała również o odmiennym niż w innych krajach rozwoju kapitalizmu, wywarła także wpływ na kształtowanie się szwedzkiej drogi do welfare state. W Szwecji kapitalizm rozwinął się ze znacznym opóźnieniem w stosunku do innych krajów, a szybki wzrost gospodarczy nastąpił dopiero po 1870 r.

W odróżnieniu od innych krajów początki kapitalizmu w Szwecji nie wiązały się z masowym bezrobociem. Szybkiej migracji ludności wiejskiej do miast towarzyszył jeszcze szybszy rozwój przemysłu. Przyczyniła się do tego również występująca na szeroką skalę w poprzednim okresie emigracja do USA. W rezultacie zaznaczał się nawet okresowy niedobór rąk do pracy. Trudności na rynku pracy prowadziły do wzrostu płac, a wzrost kosztów siły roboczej wpływał na przyspieszenie postępu technicznego. Zjawiska te wpłynęły na stosunkowo korzystną sytuację klasy robotniczej w Szwecji.

Okres od końca lat sześćdziesiątych XIX w. aż do I wojny światowej to okres bardzo szybkiego rozwoju gospodarczego. Świadczy o tym nie tylko wysokie tempo wzrostu dochodu narodowego, który powiększył się w tym okresie 4,4 razy (ponad 3-krotny wzrost w przeliczeniu na 1 mieszkańca). Wysokie tempo rozwoju gospodarczego obejmowało również zmiany w położeniu klasy robotniczej, nastąpił bowiem 2,7-krotny wzrost płac realnych. Stosunkowo dobra sytuacja klasy robotniczej przyczyniła się do złagodzenia konfliktów klasowych, ukształtowała jednocześnie przekonanie o skuteczności walki parlamentarnej. Sprzyjało to rozwojowi idei, które dały początek szwedzkiemu welfare state.

Panuje powszechny pogląd, tak w Szwecji, jak i w innych krajach, że jest ona wysoko rozwiniętym „państwem dobrobytu”. Termin “model szwedzki” ilustruje to przekonanie. The concept encompasses a multitude of the most varied elements. Odnosi się nie tylko do systemu zabezpieczenia społecznego, który jest postrzegany jako uniwersalny w odniesieniu do wszystkich obywateli czy też mieszkańców. W rzeczywistości jednak, szwedzki welfare state nigdy nie był w pełni uniwersalny, jako że prawa do różnych świadczeń socjalnych nabywa się nie tylko na podstawie rezydentury, ale, w dużo większym stopniu, na podstawie szacowanego poziomu potrzeb, udziale w zasobach pracy i dobrowolnej przynależności. Bezpieczeństwo dochodu zapewniane przez system ubezpieczeń społecznych zostało częściowo zachwiane przez liczne kryzysy w latach 90-tych, jednak większość ekspertów jest zgodnych co do tego, że zabezpieczenie społeczne w Szwecji nadal posiada wysoce uniwersalne cechy i cieszy się poparciem społeczeństwa.

Fundamenty “państwa dobrobytu” w Szwecji powstały przed końcem XIX w., gdy państwo po raz pierwszy zaczęło pobierać składki na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe, zgodnie z ustawą z 1891 roku. Dalszy przełom dokonał się, gdy w 1901 roku uchwalono dokument legislacyjny dotyczący systemu obowiązku pracodawcy do ubezpieczenia pracowników na wypadek wypadku przy pracy, w 1913 roku powstały: powszechny system emerytalny (z pewnymi restrykcjami dochodowymi) i system ubezpieczeń zdrowotnych.

Rozwój welfare state został określony jako projekt polityczny, któremu patronowała w głównej mierze Szwedzka Partia Socjaldemokratyczna, jako że sprawowała ona niemalże niezakłócone rządy do 1932 roku. Stworzony system zabezpieczenia cieszył się bardzo dużym poparciem społeczeństwa, niekoniecznie wyłącznie sympatyków socjaldemokratów, jednak później stał się celem ataków, jako przyczyna kryzysów szwedzkiej gospodarki, nawet lewicy.

Szwedzki system ubezpieczeń nie pokrywał potrzeb w stopniu wyższym niż podstawowy, dopóki nie ustalono zasiłków zdrowotnych i emerytur zależnych od wysokości zarobków w latach 50-tych i 60-tych. W okresie tym nastąpił gwałtowny rozwój ubezpieczeń rodzicielskich, publicznego systemu opieki nad dziećmi i innych usług.

Po roku 1990 nastał okres kryzysu ekonomicznego, który zaburzył czas pełnego zatrudnienia, którym Szwecja cieszyła się w okresie powojennym. W 1992 roku poziom bezrobocia prawie osiągnął poziom występujący w innych krajach Europy Zachodniej. W tych okolicznościach system ubezpieczeń społecznych został ograniczony w wielu aspektach - okresach wymaganych, by zyskać prawa do świadczeń, w czasie których nie była wypłacana żadna pomoc, obniżono także wysokość świadczeń.

Przedstawione w skrócie tło gospodarcze, na jakim doszło do ukształtowania się „państwa dobrobytu” w Szwecji, wykazuje swoją odmienność w porównaniu z innymi krajami. Wskazać tu można na dwie zasadnicze przyczyny, które zdecydowały prawdopodobnie o szybszym niż gdzie indziej rozwoju zarówno idei, jak i polityki dobrobytu. Pierwsza, to ugruntowany od pokoleń nawyk unikania konfliktów zbrojnych - wewnętrznych i zewnętrznych. W praktyce wewnętrznej przejawiało się to w gotowości do ustępstw tak ze strony robotników, jak i kapitalistów, toteż w rezultacie prawie zawsze dochodziło do kompromisu. W polityce zagranicznej Szwecja konsekwentnie przestrzegała zasad neutralności. Druga przyczyna to stosunkowo korzystna sytuacja klasy robotniczej. Fakt ten zdecydował w znacznej mierze o niewystępowaniu w Szwecji ostrych konfliktów klasowych. Stosunkowo wysoki poziom życia całej ludności sprawił, że umieszczane w programach partii socjaldemokratycznej hasła dobrobytu znaczna część społeczeństwa uznała za możliwe do realizacji. W praktyce codziennej możliwość osiągnięcia tego celu upatrywano w oszczędności, we wzroście wydajności pracy oraz w stopniowo przeprowadzanych reformach.

Nie ulega wątpliwości, że w kształtowaniu się idei welfare state ma znaczny udział stworzony w Szwecji kierunek ekonomii politycznej, który znany jest w historii myśli ekonomicznej pod nazwą szkoły sztokholmskiej. Kierunek ten, reprezentowany m. in. przez takich ekonomistów jak K. Wicksell, E. Lundberg i G. Myrdal, wyprzedził w wielu kwestiach teorię Keynesa. Ekonomiści tej szkoły odrzucali prawo Saya, widzieli bowiem możliwość występowania rozbieżności między globalnym popytem i globalną podażą. Stwierdzenie braku automatyzmu w tej relacji dawało im podstawę do rozszerzenia ingerencji państwa w gospodarkę.

Szkoła sztokholmska stosunkowo wcześnie wskazywała na możliwość oddziaływania państwa na gospodarkę. Poglądy te zyskały w Szwecji wielu zwolenników i w rezultacie weszły na stałe do programów partii socjaldemokratycznej. Po raz pierwszy dorobek szkoły sztokholmskiej został wykorzystany w programie partii z 1932 r., a pozytywne doświadczenia z realizacji tego programu sprawiły w dużej mierze, że zarówno robotnicy, jak i kapitaliści zaakceptowali drogę powolnych reform. W rezultacie dorobek tej szkoły przyspieszył rozwój idei welfare state, a prace jej przedstawicieli należy obok teorii Keynesa uznać za podstawę prowadzonej w tym kraju od wielu lat polityki tzw. regulowanego kapitalizmu.

Zdaniem Gunnara Myrdala - jednego z czołowych przedstawicieli szkoły sztokholmskiej - ani Marks, ani Engels nie przewidzieli, że w przyszłości również w państwie kapitalistycznym okaże się możliwe wprowadzenie stanu zbliżonego do „ekonomii dobrobytu” za pomocą najzupełniej pokojowych środków i bez uciekania się do gwałtów rewolucji. Co więcej, socjalistyczny system nie jest wcale potrzebny, jeżeli państwo sprawuje daleko idącą kontrolę nad prywatnymi przedsiębiorstwami. Przestaje być wówczas konieczna zarówno nacjonalizacja przemysłu, jak i socjalizacja produkcji. Welfare state może zaistnieć w społeczeństwie kapitalistycznym, mimo że w państwie socjalistycznym lepiej jest rozbudowany system usług socjalnych dla szerokich warstw społecznych.

Myrdal podjął śmiałą krytykę licznych zaniedbań i mankamentów występujących w państwach kapitalistycznych (np. niedocenianie prawdziwie demokratycznego planowania). Ekonomista ten uważa „planowanie demokratyczne” za twór pośredni między zupełnym brakiem ingerencji państwa a planowaniem absolutnym, arbitralnym, cechującym państwa socjalistyczne. W wyścigu między blokiem państw kapitalistycznych a socjalistycznych chodzi właśnie o jak najszybszą realizację koncepcji światowego dobrobytu (welfare world), dla którego nie ma w istocie większego znaczenia funkcjonowanie takiego czy innego systemu polityczno-gospodarczo-społecznego. Ani kapitalizm, ani socjalizm sam w sobie nie gwarantują tworzenia cech istotnych dla ideału państwa dobrobytu. To gospodarka szwedzka - w głębokim przekonaniu Myrdala - najdobitniej wykazała, że ideałom dobrobytu znacznie bliższe może być państwo kapitalistyczne niż jakiekolwiek państwo socjalistyczne.

Przez wiele lat Szwecja traktowana była jako wzorzec państwa dobrobytu. Umiarkowane, ale stabilne tempo wzrostu gospodarczego, postępujący rozwój zabezpieczenia społecznego, a także polityka wyrównywania dochodów przynosiły systematyczny wzrost standardu materialnego obywateli. System ten cieszył się ich poparciem i stanowił przedmiot zazdrości innych krajów.

Taki wizerunek Szwecji utrwalany był szczególnie w pierwszych dekadach po II wojnie światowej, kiedy to sukcesy ekonomiczne Szwecji dawały podstawę odważnej polityce rozwoju zabezpieczenia społecznego. W latach 1950-1970 wydajność pracy rosła średnio o około 4% rocznie i była zdecydowanie wyższa niż w krajach OECD. Sukcesy gospodarcze Szwecji sprawiły, że znalazła się ona na trzecim miejscu wśród krajów OECD pod względem dochodu narodowego na osobę.

Akceptując polityczną konieczność tworzenia bardziej sprawiedliwego systemu społecznego i ekonomicznego, przeprowadzono wiele reform idących w kierunku zapewnienia pełnego zatrudnienia, bardziej sprawiedliwego podziału bogactwa i większego bezpieczeństwa socjalnego. Za podstawę tej koncepcji bezpieczeństwa uznano prawo do płatnej pracy. Stworzono cały system instytucji i rozwiązań systemowych, których celem było wspieranie jednostki w różnych okresach i sytuacjach życiowych. To, co wyróżniało szwedzką politykę dobrobytu, to nie tylko zakres przedsięwzięć, które podjęto, ale również konsekwencja, z jaką je przeprowadzono i osiągnięty poziom realizacji.

2. HISTORIA SYSTEMU ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO W SZWECJI.

Działalność socjalna w Szwecji miała swój początek w XVI wieku w okresie Reformacji. Do tego czasu jednostka mogła liczyć na pomoc rodziny, społeczności lokalnej lub instytucji charytatywnych prowadzonych przez Kościół Katolicki. Przejście na protestantyzm wiązało się z pozbawieniem Kościoła Katolickiego posiadłości i dochodów, a tym samym możliwości dalszego sprawowania opieki nad potrzebującymi. Kościoły protestanckie zajmowały się działalnością socjalną w zakresie o wiele mniejszym niż ich poprzednik.

W tej sytuacji obowiązek przejęcia odpowiedzialności spadł na władze publiczne. Podjęto działalność w dziedzinie ochrony zdrowia i prowadzenia szpitali, natomiast bardzo długo kwestionowano potrzebę udzielania pomocy osobom pozbawionym opieki i środków utrzymania - wyraźnie oddzielono ochronę zdrowia i opiekę nad ubogimi.

Początki publicznego systemu ochrony zdrowia, skierowanego głównie do ludzi ubogich, organizowane były na szczeblu państwowym i lokalnym. Usługi były bezpłatne lub nisko płatne, ochrona zdrowia była udostępniana na podstawie kryterium potrzeb i finansowana głównie z podatków.

Rozwój opieki nad ubogimi wyglądał inaczej. W czasach dominacji katolicyzmu otaczanie opieką potrzebujących wynikało z nakazu miłości chrześcijańskiej. Protestantyzm zwracał uwagę na pracę, obowiązek, samopomoc. Działalność charytatywną traktowano jako element sprzyjający wzrostowi liczby ludzi ubogich, a także próżniactwu społecznemu i żebractwu. Odpowiedzialnością za znalezienie się w sytuacji niedostatku obarczano wyłącznie jednostkę. Osoby ubogie przymuszano do pracy, żebractwo i włóczęgostwo zostały zakazane. Osoby korzystające z pomocy były w pewnym sensie „napiętnowane”, obniżało to bowiem ich status społeczny.

W połowie XIX wieku coraz popularniejsze stawały się idee liberalizmu, uchwalono nowe prawa ubogich:

• osoby biedne otrzymały gwarancję pomocy od władz publicznych,

• przyznano im prawo odwołania od decyzji władz lokalnych.

Jednak pogarszająca się sytuacja gospodarcza, w połączeniu z dużym przyrostem naturalnym, spowodowała wzrost liczby osób ubiegających się o świadczenia. Charakterystyczne było, iż to właśnie względny liberalizm prawa ubogich uważano za główną przyczynę zaistniałej sytuacji. W związku z tym, w latach 60 - tych i 70 - tych XIX wieku, wprowadzono nowe ustawy, ograniczające znacznie obowiązki władz lokalnych w stosunku do ludzi ubogich. Pomoc miała przysługiwać jedynie sierotom i umysłowo chorym; stopniowo zaczęto nią także obejmować osoby stare, chore i kalekie.

W ostatnich latach XIX wieku problemy opieki społecznej zeszły na dalszy plan, rozpoczęła się bowiem dyskusja nad wprowadzeniem ubezpieczeń społecznych. Procesy urbanizacji i industrializacji rozpoczęły się w Skandynawii później niż w Niemczech czy Wielkiej Brytanii. Był to okres dominacji idei liberalnych, zgodnie z którymi odpowiedzialność za własny los spoczywa wyłącznie na jednostce i ona też powinna się troszczyć o zapewnienie sobie środków utrzymania w razie choroby, starości lub innych zdarzeń losowych. Wszelką ingerencję państwa uważano za niewskazaną, a wręcz za szkodliwą. Jednocześnie, na skutek przyspieszonej urbanizacji, dotychczasowe sposoby zapewnienia bezpieczeństwa socjalnego, oparte na rodzinie czy wspólnocie lokalnej, okazywały się niewystarczające, zaś jedyną formą opieki ze strony państwa była opieka społeczna. W tej sytuacji coraz popularniejsze stawały się towarzystwa wzajemnej pomocy, kasy ubezpieczeń od bezrobocia, towarzystwa pogrzebowe oraz kasy emerytalne, jednak na opłacenie składek mogli sobie pozwolić tylko pracownicy najemni i rolnicy. Jednocześnie zaczęto wysuwać postulaty, aby państwo jednak podjęło odpowiednie działania dla złagodzenia losu najuboższych i aby te działania, w przeciwieństwie do opieki społecznej, nie miały pejoratywnego charakteru.

Silny impuls do zmiany systemu pomocy dało wprowadzenie obowiązkowych ubezpieczeń społecznych w Niemczech, jednak dopiero w 1934 roku w Szwecji zakończono budowę kompleksowego sytemu zabezpieczenia obejmującego ubezpieczeniem wszystkie najważniejsze ryzyka socjalne, takie jak: starość, inwalidztwo, choroba, bezrobocie i wypadki przy pracy. Jednakże poziom tych świadczeń był zazwyczaj niski i nie obejmowały one swoim zakresem wszystkich obywateli.

Aż do II wojny światowej jednostka mogła liczyć wyłącznie na wsparcie ze strony opieki społecznej, jednak pobieranie świadczeń nie było już dyskryminujące społecznie. Dyskutowano o trzech głównych spornych problemach: zakresie podmiotowym ubezpieczeń, źródle ich finansowania oraz charakterze ubezpieczeń - czy ma być dobrowolny czy obowiązkowy.

Zaczęto popierać tezę, aby ubezpieczenia, o ile to możliwe, obejmowały każdego lub większość obywateli. Złożyły się na to m.in. następujące czynniki:

- po pierwsze: większość osób pracowała w rolnictwie, handlu lub zajmowała się rzemiosłem; była to grupa zainteresowana istnieniem określonych form zabezpieczenia społecznego, szczególnie w związku z chorobą lub starością,

- po drugie: nie tylko pracownicy najemni potrzebowali zabezpieczenia przed skutkami wydarzeń losowych, ale także pozostałe grupy społeczne.

Pojawiły się też żądania ubezpieczeń pracowniczych - objęcia bezpieczeństwem socjalnym słabych ekonomicznie warstw ludności.

W 1913 r. uchwalono ustawę emerytalną. Był to pierwszy na świecie akt z dziedziny ubezpieczeń społecznych, obejmującym wszystkie osoby zdolne do pracy w wieku od 16 do 66 roku życia. Świadczenia składały się z części proporcjonalnej do płaconych składek oraz z dodatku do emerytury, zależnego od sytuacji materialnej uprawnionego. Ustawa w pełni zaczęła obowiązywać dopiero od 1965 roku, wcześniej miała jedynie znaczenie formalne, świadczenia wypłacane na jej podstawie były bardzo małe.

Długi czas dyskutowano w Szwecji nad technikami, na jakich należało oprzeć system zabezpieczenia społecznego, a właściwie nad różnymi sposobami ich finansowania. W grę wchodziły technika ubezpieczeniowa i zaopatrzeniowa. W okresie przed II wojną światową debata na ten temat koncentrowała się wokół dwóch ryzyk - starości i inwalidztwa. Jeśli chodzi o pozostałe ryzyka, to panowała zgoda, że powinny mieć charakter ubezpieczeniowy.

Ostatecznie oparto ustawę emerytalną na zasadzie ubezpieczeniowej: świadczenia podstawowe finansowane były głównie ze składek, natomiast koszty dodatkowych zasiłków do emerytur pokrywano z budżetu państwa i budżetów władz lokalnych.

Ostatni, szeroko dyskutowany, problem dotyczył obowiązkowości i dobrowolności ubezpieczeń - głównie dotyczyło to ubezpieczeń od wypadków przy pracy i ubezpieczeń chorobowych. W Szwecji już od 1927 roku ustawy obejmowały prawie wszystkie główne grupy pracowników, a od 1916 r. istniał przymus ubezpieczeń w stosunku do pracodawców.

Ubezpieczenia chorobowe i na wypadek bezrobocia: w ustawie z 1891 roku była mowa o dotowaniu dobrowolnych ubezpieczeń, początkowo pomoc ta była niewielka - zaledwie rzędu 3,2 % wydatków na świadczenia. Lata międzywojenne nie przyniosły zasadniczych zmian w dziedzinie ubezpieczeń chorobowych, działania państwa ograniczały się do zwiększania dotacji i do nadzoru nad funkcjonowaniem kas chorych.

Bezrobocie za ryzyko socjalne uznano dopiero na początku XX wieku. Od 1914 roku wypłacano specjalne zasiłki dla bezrobotnych finansowane przez państwo i władze lokalne, a od 1936 roku wprowadzono ubezpieczenie oparte na dotowaniu przez władze lokalne dobrowolnych kas chorych - do chwili obecnej ubezpieczenie od bezrobocia jest dobrowolne.

Opieka społeczna w okresie międzywojennym

Następowała powolna liberalizacja zasad udzielania pomocy, ograniczono także do pewnego stopnia swobodę decyzji władz lokalnych. Drugi kierunek reform to stopniowe wyodrębnienie się z opieki społecznej niektórych form działalności instytucjonalnej, dotychczas integralnie z nią związanych (odrębne traktowanie każdej grupy potrzebujących).

Nastąpiło oddzielenie opieki nad dzieckiem oraz rehabilitacji osób psychicznie chorych i fizycznie upośledzonych. Stały się one odtąd niezależnymi formami działalności socjalnej państwa. Celem było uwolnienie wymienionych form działalności opiekuńczej państwa od towarzyszącej im do tej pory stygmatyzacji. Chodziło o to, by korzystanie z owych form pomocy stało się powszechnie akceptowane i nie nosiło znamion poniżenia jednostki.

Od 1934 roku ustawodawstwo socjalne Szwecji obejmowało wszystkie główne rodzaje ryzyk.

Tabela nr 1. Etapy rozwoju systemów zabezpieczenia społecznego w Szwecji

UBEZPIECZENIA
Od wypadków przy pracy	Chorobowe	Na wypadek bezrobocia	Emerytalne
1901 - dobrowolne, 1916, 1927 - obowiązkowe	1891 - dobrowolne	1934 - dobrowolne	1913, 1921, 1935 - obowiązkowe
POMOC SPOŁECZNA
1847, 1871, 1918 - prawa ubogich

Źródło: opracowanie własne na podstawie Księżopolski M., System wartości szwedzkiej polityki społecznej, w: Z problematyki postępu i regresu, 1981, Polska 2000, Warszawa, nr 1, s.83.

Cechy charakterystyczne systemu w czasie do II wojny światowej to:

• Zasada uniwersalności zabezpieczenia społecznego, wyrażona po raz pierwszy w ustawie emerytalnej z 1913 roku.

• Zasada prawa do bezpieczeństwa socjalnego - prawa wynikającego jedynie z faktu obywatelstwa.

Lata 20-te i 30-te to czas nasilania się tendencji socjaldemokratycznych, które niechętnie odnosiły się do ustawodawstwa socjalnego. Wtedy to miały swój początek koncepcje obywatelskich praw socjalnych oraz solidarności społecznej. Solidarność oznacza współodpowiedzialność wszystkich członków społeczeństwa za losy ogółu. Idea ta została sformułowana przez P.A. Hanssona w latach 20 - tych XX wieku. Wystąpił on z koncepcją tzw. domu ludu (Folkhem): porównał w niej państwo do jednej, wielkiej rodziny, w której powinny panować równość i współodpowiedzialność za losy wspólnoty i którą to pomyślność osiągnąć można na drodze współpracy całego społeczeństwa.

Okres 1939-1975

Pewien wpływ na kształt obecnego systemu zabezpieczenia w Szwecji miał opublikowany w 1942 r. w Wielkiej Brytanii „Plan Beveridge'a”. Pierwszy etap budowy systemu trwał do lat sześćdziesiątych XXw. Stworzono wówczas kompleksowy system ochrony socjalnej, gwarantujący utrzymanie standardu życia na poziomie minimum. W drugim okresie, trwającym do chwili obecnej, główną uwagę systemu zwrócono na świadczenia zapewniające utrzymanie już osiągniętego poziomu życia.

Najwięcej uwagi w okresie powojennym poświęcano rozwojowi świadczeń dla emerytów i rencistów. Zniesiono zasadę uzależniania wypłaty świadczeń od stanu majątkowego i wysokości innych dochodów osiągniętych przez emeryta. W 1964 roku wprowadzono emerytury podstawowe, inaczej zwane ludowymi. Wypłacano je w równej wysokości każdemu obywatelowi po osiągnięciu przez niego wieku emerytalnego lub po uzyskaniu prawa do renty, niezależnie od stażu pracy, uzyskiwanych dochodów czy wysokości płaconych składek. W 1946 roku uchwalono wprowadzenie obowiązkowych ubezpieczeń chorobowych z początkiem 1951 roku. Zasiłki chorobowe miały być równe dla wszystkich Istniała także możliwość dobrowolnego ubezpieczenia dodatkowego. Udało się to wprowadzić w życie od 1955 roku z małymi zmianami: zasiłki miały odtąd pozostawać w bezpośredniej proporcji do utraconego dochodu.

Nie udało się jednak wprowadzić obowiązkowych ubezpieczeń od bezrobocia, ale rozszerzono zakres przedmiotowy ubezpieczenia od wypadków przy pracy.

Lata powojenne to czas coraz szerszej działalności socjalnej państwa - dynamiczny rozwój bezpłatnej, powszechnej służby zdrowia, stworzenie kompleksowego systemu publicznych usług socjalnych, rozpoczęcie wypłacania specjalnych zasiłków mieszkaniowych oraz wprowadzenie zasiłków rodzinnych (1948 r.).

W 1956 roku uchwalono ustawę o pomocy społecznej, w której doszło do liberalizacji dotychczasowych kryteriów udzielania świadczenia, ograniczono m.in. zakres informacji wymaganych od osób ubiegających się o wsparcie.

Pod koniec lat `60 nastąpił wzrost liczby osób ubiegających się o świadczenia pomocy społecznej, co zapoczątkowało trwającą kilkanaście lat debatę, w trakcie której próbowano znaleźć rozwiązanie istniejących problemów. Efektem była ustawa o służbach społecznych z 1980 roku, integrująca różne rodzaje usług socjalnych i zasiłków materialnych.

Tabela nr 2. Ustawy zabezpieczenia społecznego w Szwecji do 1999 roku

UBEZPIECZENIA
Od wypadków przy pracy	Chorobowe	Na wypadek bezrobocia	Emerytalne
1954 - obowiązkowe	1955 - powszechne, obowiązkowe	1934 - dobrowolne; 1974 - zasiłki zaopatrzeniowe	1946 - powszechne, zaopatrzeniowe 1959 - uzupełniające 1999 - nowy system emerytalny
POMOC SPOŁECZNA
1965 - pomoc społeczna; 1980 - służby społeczne

Źródło: opracowanie własne na podstawie Księżopolski M., System wartości szwedzkiej polityki społecznej, w: Z problematyki postępu i regresu, 1981, Polska 2000, Warszawa, nr 1, s.93.

Od połowy lat 60 - tych do końca lat 70 - tych stopniowo udoskonalano istniejące już rozwiązania. Wyróżnić można dwa główne kierunki przeprowadzonych zmian:

1. podwyższanie stopnia rekompensaty utraconego dochodu we wszystkich rodzajach ubezpieczeń.

2. liberalizacja warunków uzyskania prawa do świadczeń.

Szybko rozwijały się usługi socjalne, zwłaszcza ochrona zdrowia i świadczenia ze strony personalnych służb społecznych. Zakończono także proces wprowadzania w życie podstawowych ustaw z zakresu zabezpieczenia społecznego.

Pod koniec lat 70 - tych i na początku 80 - tych podjęto pierwsze próby zahamowania tempa rozwoju systemów zabezpieczenia. Wiązało się to z trudnościami gospodarczymi tamtego okresu i problemami z finansowaniem wydatków socjalnych, a także z ofensywnym stanowiskiem partii konserwatywnej, która przyczyn trudności gospodarczych dopatrywała się w nadmiernej funkcji opiekuńczej państwa. Najważniejsze zmiany dotyczyły:

• zwiększenia udziału własnego w ponoszeniu kosztów usług i świadczeń;

• zwiększenia selektywności świadczeń;

• ograniczenia dotacji państwowych na działalność socjalną prowadzoną na szczeblu lokalnym;

• sposobów waloryzacji świadczeń;

• obniżenia stopnia rekompensaty dochodu;

• zaostrzenia warunków uzyskiwania świadczeń.

Od 1999 roku obowiązuje w Szwecji nowy system emerytalny, który omówiony zostanie poniżej.

Najważniejsze daty w historii systemu zabezpieczenia społecznego w Szwecji:

1890 Pierwszy akt prawny dotyczący ubezpieczeń społecznych obejmujący

dobrowolne ubezpieczenie na wypadek choroby

1902 Wprowadzenie dobrowolnego ubezpieczenia od wypadków przy pracy

1914 Wprowadzenie powszechnego podstawowego systemu emerytalnego i rentowego

1917 Wprowadzenie planu emerytalnego opartego na zgodzie między partnerami

społecznymi

1948 Wprowadzenie zasiłku na dzieci

1955 Wprowadzenie powszechnego, obowiązkowego ubezpieczenia zdrowotnego,

uzależnionego od wysokości dochodów i subsydiowaną opiekę medyczną

1960 Wprowadzenie powszechnego planu emerytalnego, gdzie wysokość świadczenia

zależna była od dochodów

1962 Wprowadzenie ustawy o powszechnym ubezpieczeniu społecznym

1964 Świadczenia dla dzici z niepełnych (rozbitych) rodzin

1974 Wprowadzenie świadczenia rodzinnego w sytuacji utraty możliwości do

zarobkowania

1977 Nowy model ubezpieczenia od wypadków przy pracy

1978 Wejście w życie Work Environment Act

1984 Pobieranie składek przeniesiono z National Social Insurance Board do the

National Tax Administration

1999 Opracowanie nowego powszechnego systemu emerytalnego, częściowo

dotowanego, opartego na wysokości dochodów

3. NACZELNE WARTOŚCI SZWEDZKIEJ POLITYKI SPOŁECZNEJ

Za naczelne wartości szwedzkiej polityki społecznej uznać należy: równość, solidarność i bezpieczeństwo. Istotnymi wartościami wydają się być także możliwość samorealizacji, rozwój osobowości, demokracja, humanizm i wolność.

Solidarność

Oznacza współodpowiedzialność wszystkich członków społeczeństwa za losy ogółu. Solidarność społeczna była mocno propagowana przez socjaldemokratów i była ważnym argumentem uzasadniającym ingerencję państwa w sprawy socjalne. To społeczeństwo, a nie jednostka, jest odpowiedzialne za występowanie problemów społecznych i to ono ma obowiązek aktywnego działania w celu ich rozwiązania. Polityka społeczna nabiera charakteru roszczeniowego, a celem stopniowo staje się nie tyle udzielenie konkretnej pomocy, ale stworzenie systemu, który gwarantowałby wsparcie w każdym uzasadnionym przypadku.

Bezpieczeństwo socjalne

Z tym określeniem wiąże się szeroki zakres pojęć. Zakłada się, że wszelkie posunięcia polityki społecznej, w sposób bezpośredni lub pośredni, wpływają na realizację celu, jakim jest bezpieczeństwo socjalne. Oficjalna definicja bezpieczeństwa socjalnego dzieli to pojęcie na trzy części:

• bezpieczeństwo ekonomiczne - oznaczające pewność zatrudnienia i zabezpieczenia w przypadku utraty dochodu z powodu choroby, wypadku przy pracy, bezrobocia i starości.

• bezpieczeństwo w znaczeniu fizycznym - jest to możliwość uzyskania pomocy w przypadku wystąpienia choroby lub starości i pomoc w zaspokojeniu innych potrzeb; zalicza się tu także zabezpieczenie od ryzyka w pracy i komunikacji oraz bezpieczeństwo w środowisku zamieszkania i w miejscu publicznym.

• bezpieczeństwo w znaczeniu socjalno-psychologicznym - chodzi tutaj o zasadę nie ingerowania w życie prywatne jednostki, o możliwość uzyskania pomocy od społeczeństwa bez konieczności podawania zbyt dużej ilości informacji o sobie.

Równość

Jest jedną z najbardziej fundamentalnych wartości szwedzkiego systemu zabezpieczenia społecznego. Oznacza jednakowe prawo do korzystania ze wszystkiego, co oferuje społeczeństwo, ale także równe prawo do wpływania na to, jakie rzeczy, usługi, środowisko pracy czy zamieszkania (standard życia) społeczeństwo powinno oferować swoim członkom. Dotyczy to w szczególności: 1. demokracji ekonomicznej, czyli prawa obywateli do decydowania o sprawach związanych z gospodarką i środowiskiem; 2. demokracji na szczeblu podstawowym, a więc równych możliwości wpływania na własną sytuację życiową w środowisku pracy, nauki, zamieszkania itp.

4. CECHY CHARAKTERYSTYCZNE SYSTEMU

Według jednego z podstawowych modeli polityki społecznej, system szwedzki jest typem idealnym socjaldemokratycznego modelu systemu zabezpieczeń (zgodnie z klasyfikacją G. Espinga- Andersena). Jak podkreśla wielu autorów, kierunek zmian charakterystyczny dla socjaldemokracji - zapewnianie bezpieczeństwa socjalnego i równości wszystkim obywatelom - był kontynuowany niezależnie od opcji politycznej obejmującej rządy.

Klasyfikacja Titmusa uwypukla inną cechę tego systemu. Jest to system instytucjonalno - redystrybucyjny. Wyższy jest w nim, niż gdziekolwiek indziej, stopień instytucjonalizacji zaspokajania wielu ważnych potrzeb. W Szwecji udało się w dużym stopniu uwolnić ich zaspokajanie od wpływu zachowań rynkowych. Gwarantem zapewniającym podstawowe potrzeby obywatelom jest państwo, które za pomocą systemu redystrybucji czuwa nad przepływem środków od bogatych do biednych (redystrybucja pionowa).

Charakterystycznym dla rozwoju tego systemu było przyjęcie zaopatrzeniowego modelu Beveridge'a. Świadczenia mają charakter uniwersalny, wynikający z faktu posiadania obywatelstwa lub zamieszkania na danym terenie.

Kryterium udzielania pomocy i podejmowania działań w sferze socjalnej, jest nie potrzeba, ale cel, którym jest wyrównywanie poziomów życia i wpływanie na kształt struktury społecznej.

Cechą charakterystyczną systemu ubezpieczeń społecznych jest fakt, że jest on zdeterminowany politycznie, dostępny dla wszystkich i pozwala na redystrybucję dóbr między różnymi grupami ryzyka. Zabezpieczenie społeczne w Szwecji ma na celu zapewnienie finansowego bezpieczeństwa w różnych stadiach życia człowieka; rodzinom i dzieciom, w okresie pracy, w przypadku bezrobocia, w przypadku chorób zawodowych i wypadków przy pracy, na wypadek choroby, kalectwa i starości.

Wartość ubezpieczenia leży częściowo w poczuciu bezpieczeństwa płynącego z wiedzy jednostki, że każdy jest ubezpieczony adekwatnie do wysokości dochodów. Fundusze ze składek na ubezpieczenie są relokowane w czasie między różnymi grupami społeczeństwa. W Szwecji istnieją trzy podstawowe elementy redystrybucji, skupione wokół idei wyrównywania ryzyka objętego każdym rodzajem ubezpieczenia - każdy płaci, ale świadczenia otrzymują tylko ci, których owe ryzyko dotknęło:

• redystrybucja od grup niskiego ryzyka do grup podwyższonego ryzyka

• redystrybucja od grup o wysokim poziomie dochodu do grup o niskim poziomie

• redystrybucja między różnymi stadiami życia jednostki

Szwedzki system zabezpieczenia społecznego charakteryzuje się takimi cechami jak:

- powszechność

- kompleksowość

- przejrzystość

- fachowość obsługujących go pracowników socjalnych

- wysoka centralizacja

Zasadniczą jego cechą jest jego powszechność. Podstawowymi świadczeniami tego systemu objęci są praktycznie wszyscy mieszkańcy Szwecji. Wszyscy mają bowiem prawo do takich świadczeń, jak opieka lekarska, renty i emerytury podstawowe, zasiłki rodzinne, dodatki mieszkaniowe itp. Zasięg podmiotowy tych świadczeń poszedł bardzo daleko, traktując np. gospodynie domowe jako pracowników i przyznając im prawo do zasiłków chorobowych.

Drugą ważną cechą tego systemu jest jego kompleksowość. Zwraca uwagę wszechstronność wielu rozwiązań, niespotykana w żadnym innym kraju. Niektóre z istniejących świadczeń mają zabezpieczać potrzeby wręcz wyszukane czy rzadko spotykane. Przykładem mogą być zasiłki dla dzieci, których rodzice się rozwiedli, zasiłki dla osób zmieniających miejsce zamieszkania dla podjęcia pracy itp. Szwedzi przewidzieli wiele szczegółowych sytuacji wymagających zabezpieczenia, o których mieszkańcy innych krajów nawet nie wyobrażają sobie, że mogą być przedmiotem świadczeń socjalnych.

Inne cechy tego systemu to przejrzystość i jednoznaczność. Ich przykładem mogą być takie świadczenia o charakterze powszechnym, jak zasiłki rodzinne czy emerytury podstawowe. Cechy te są bardzo istotne, bowiem ograniczają do minimum możliwość występowania nadużyć. Dla sprawnego funkcjonowania tego systemu podstawowe znaczenie ma dostępność informacji o możliwości uzyskania poszczególnych świadczeń. Służą temu różnego rodzaju informatory i publikacje szeroko udostępniane zainteresowanym. Warto podkreślić, że większość z nich ze względu na dużą ilość imigrantów tłumaczona jest na wiele języków. O sprawności działania tego systemu świadczyć może fakt, że osobom osiągającym wiek emerytalny przesyłane są specjalne informatory dla zapoznania się z uprawnieniami, na jakie mogą liczyć po przekroczeniu tego wieku. Na uwagę zasługują wysokie kompetencje pracowników socjalnych, doskonale zorientowanych w istniejących przepisach i zawsze gotowych do udzielania szczegółowych informacji czy pomocy.

Za kolejną cechę szwedzkiego systemu zabezpieczenia społecznego uznać należy wysoki stopień jego centralizacji. W wyniku trwającego od wielu lat procesu takiej centralizacji, olbrzymia większość świadczeń skupiona została w Rejonowych Urzędach Ubezpieczeń Społecznych. Do kompetencji tych Urzędów należą między innymi świadczenia pieniężne związane z podeszłym wiekiem, inwalidztwem, chorobą, utratą żywiciela rodziny itp. Nie oznacza to jednak, że wszystkie świadczenia znajdują się w gestii wspomnianych Urzędów. Wiele z nich, szczególnie o charakterze lokalnym bądź branżowym pozostaje poza ich zasięgiem.

5. SZWEDZKI SYSTEM OCHRONY ZDROWIA

Szwedzki system ochrony zdrowia ma na celu zapewnienie dostępu do lecznictwa wszystkim obywatelom na równych warunkach, co jest wynikiem realizowania długofalowych zadań polityki socjalnej ustalonych przez szwedzki rząd. Opieka zdrowotna w Szwecji jest traktowana jako jeden z najważniejszych elementów zabezpieczenia społecznego, a wcielanie w życie koncepcji państwa opiekuńczego uznawane jest za priorytet przy realizacji celów i zadań polityki społecznej.

Jest to możliwe dzięki zdecentralizowaniu i jasnemu podziałowi zadań w tym systemie. Struktura organizacji systemu opieki zdrowotnej obejmuje trzy poziomy: opiekę podstawową, specjalistyczną i wysoce specjalistyczną, z których każda jest odpowiednio zapewniana na szczeblu lokalnym (gminnym), wojewódzkim i regionalnym. Administracja centralna państwa określa kierunki i zasady realizacji polityki zdrowotnej w skali całego państwa.

Podstawowa opieka zdrowotna jest realizowana przez przechodnie rejonowe i obejmuje: szczepienia ochronne, badania w zakresie wczesnego wykrywania nowotworów, niezbędną pomoc lekarską, systematyczną kontrolę zdrowia dzieci i przyszłych matek. Uzupełnieniem oferty na szczeblu lokalnym są lekarze prywatni (8% spośród wszystkich lekarzy medycyny i 40% stomatologów prowadzi własna praktykę).

Specjalistyczna opieka zdrowotna jest dostępna na szczeblu województw, zrzeszonych w ramach wydzielonych regionów medycznych. We wszystkich województwach istnieje kilka szpitali okręgowych i jeden centralny, o wyższym stopniu specjalizacji. Na tym poziomie jest też realizowane lecznictwo psychiatryczne (od 1967 jest obowiązkiem województw), mające najczęściej postać otwartą, umożliwiającą pozostawanie we własnym środowisku.

Jest także 10 szpitali regionalnych, w których pracują lekarze o węższych specjalizacjach; świadczą usługi w dziedzinach neurochirurgii i chirurgii plastycznej.

Finansowanie systemu służby zdrowia odbywa się z trzech źródeł:

• podatków pobieranych na szczeblu wojewódzkim (70%);

• subwencji rządowych (20%);

• opłat nałożonych na pacjentów (10%).

Największa część środków finansowych jest przeznaczona na lecznictwo szpitalne, a udział pacjenta w finansowaniu systemu zdrowia jest najniższy na świecie.

Jak widać, system opieki zdrowotnej w Szwecji ma głownie cechy publicznego systemu i niewiele w nim występuje elementów rynkowych. Państwo jest monopolistą w zaopatrywaniu swych obywateli w usługi zdrowotne, w tym też jeżeli chodzi o dystrybucję leków.

Zasiłek chorobowy jest wsparciem finansowym udzielanym w czasie choroby. Pełna kwota zasiłku może wynosić 80% zarobku, jednak maksymalnie 580 SEK dziennie. Suma ta jest opodatkowana, ale jest wypłacana w tej wysokości, jeżeli w związku z chorobą nastąpiła 100% niezdolność do pracy (zakres niezdolności do pracy może też zostać ustalony w wymiarze 25%,50%,75%). Zasiłek chorobowy może być również otrzymywany w związku z rehabilitacją, która ma na celu zapobieżenie rozwojowi choroby lub skrócenie jej okresu. Przez pierwsze 14 dni świadczenie jest opłacane przez pracodawcę, a jeżeli choroba nie ustaje -jest ono pobierane od biura ubezpieczeń społecznych. Zasiłek ten jest wypłacany od drugiego dnia choroby, gdyż pierwszy dzień jest okresem oczekiwania na określenie rodzaju i charakteru choroby. Po upływie tego czasu wystawiane jest specjalne zaświadczenie, które w ciągu 7 dni ma być dostarczone do Narodowego Biura Ubezpieczeń Społecznych. Zasiłek może być pobierany przez nieograniczoną liczbę dni, jednak gdy Biuro Ubezpieczeń Społecznych oceni, że choroba będzie trwała jeszcze przynajmniej przez okres jednego roku, rozważa się przejście na okresową lub trwałą rentę dla niepełnosprawnych. Na specjalnych warunkach włączone są w ten system osoby samozatrudnione, dla których okres oczekiwania może wynosić od 1 do 30 dni. W systemie tym uwzględniono także osoby o niskich zarobkach, a nawet wolontariuszy. Minimalna kwota świadczenia wynosi 60 SEK dziennie. Zasiłek chorobowy nie przysługuje osobom otrzymującym rentę inwalidzką.

Świadczenie z tytułu udziału w zajęciach rehabilitacyjnych przysługuje, gdy mieliśmy do czynienia z chorobą trwającą powyżej 30 dni. W czasie uczęszczania na te zajęcia otrzymywany jest zasiłek kompensujący utratę dochodu i dodatkowy zasiłek pokrywający pozostałe koszty (na przykład transportu). Biuro Ubezpieczeń Społecznych może również zaoferować pomoc przy pracy i płacić specjalną kompensatę na podróż do pracy i z powrotem, zamiast wypłacania świadczenia chorobowego.

Stała i okresowa renta inwalidzka przysługuje osobom w wieku 16-64 lat, których zdolność do pracy została ograniczona przynajmniej w 25%. Renta jest wypłacana w formie emerytury (podstawowej i dochodowej) i jest uzależniona od tego, czy osoba pobierająca rentę jest samotna, czy też ma małżonka (wówczas pobiera niższe świadczenie).

Renta inwalidzka przysługuje osobom, które stały się niepełnosprawne w okresie od 16 do 65 roku życia. Może ona być także otrzymywana jako dodatek do emerytury podstawowej. Mogą się o nią ubiegać osoby potrzebujące pomocy w pracy lub w domu oraz jeżeli osoby ponoszące olbrzymie dodatkowe koszty niepełnosprawności. W przypadku tego świadczenia mamy do czynienia z trzema poziomami rekompensaty - 36%, 53% i 69% podstawowej kwoty w skali roku. Są one uzależnione od stopnia wymaganej pomocy. W każdym przypadku uprawnione są do tego świadczenia osoby niesłyszące i niewidome.

Świadczenie asystowania umożliwia zatrudnienie osoby, pomagającej osobie niepełnosprawnej i umożliwiającej jej normalne życie. Przysługuje ono osobom, które nie ukończyły 65 roku życia, cierpiącym na autyzm, wyjątkową funkcjonalną niepełnosprawność wskutek uszkodzenia mózgu i psychicznie chorym. „Asystenta” można zatrudnić samodzielnie, w NGO lub samorządzie.

Świadczenie samochodowe przysługuje osobom z trwałą niepełnosprawnością funkcjonalną, dla których uciążliwe jest poruszanie się bez własnego auta. Może być ono przyznane również rodzicom z niepełnosprawnymi dziećmi. Co 7 lat przysługuje zapomoga na zakup bądź też przerobienie samochodu czy mopedu. W niektórych przypadkach przysługuje także świadczenie do nauki jazdy.

Świadczenie na opiekę nad bliskimi spokrewnionymi jest wypłacane na zasadach zasiłku chorobowego i przysługuje niezależnie od tego, czy osoba chora znajduje się w domu, czy też w szpitalu. Można się opiekować każdą osobą przez maksymalnie 60dni w roku.

Opieka dentystyczna jest w Szwecji świadczona na 2 poziomach:

• podstawowym - obejmującym profilaktykę i opłacanym raz na dwa lata; na tym poziomie przysługuje nieograniczona liczba wizyt;

• dodatkowym - obejmującym dodatkowe, specjalistyczne leczenie, operacje czy też koronki; jest ona finansowana z kieszeni klienta w przypadku każdej usługi.

Przy czym do 20 roku życia pełen zakres opieki dentystycznej przysługuje nieodpłatnie.

System subsydiowania leków jest dość skomplikowany. Nie ma medykamentów zupełnie bezpłatnych, a stopień rekompensaty jest uzależniony od wysokości wydatków: im więcej się kupuje, tym mniej się płaci (nawet do 10% wartości).

6. POMOC SPOŁECZNA

Pomoc społeczna, która jest mocno zintegrowana z systemem opieki zdrowotnej, zajmuje ważne miejsce w realizowanej przez szwedzki rząd polityce dobrobytu. W zakres jej działań wchodzą 2 główne obszary:

• pomoc indywidualna i rodzinna

• opieka nad osobami starszymi i niepełnosprawnymi, w tym opieka pielęgniarska.

Opieka indywidualna i rodzinna ma na celu ochronę, wspieranie oraz pomoc osobom podatnym na niebezpieczeństwa socjalne takie jak: zagrożenie dla rodziny utratą środków do życia czy różnego rodzaju uzależnienia. Pomoc udzielana jest głównie poprzez przyznawanie i wypłacanie zasiłków, a także poprzez rozwinięte poradnictwo psychologiczne i prawne.

Szwedzka polityka rodzinna jest zdecydowanie prorodzinna, a składa się z trzech zasadniczych elementów:

• ekonomiczna pomoc dla rodzin z dziećmi,

• system dotowanej opieki nad dziećmi

• system świadczeń rodzicielskich

Jej podstawowym celem jest zapewnienie bezpieczeństwa finansowego rodzin oraz zrównanie standardów gospodarstw domowych małżeństw bezdzietnych, jak i tych posiadających dzieci. Ważne jest też wspieranie rodziców w trudach wychowywania potomstwa i dzielenia przez nich obowiązków między pracę zawodową a pracę w domu.

Ubezpieczenia rodzicielskie przybierają w Szwecji różne formy:

Świadczenie dla kobiet w ciąży jest zbliżone w swojej formie do świadczenia z tytułu choroby i wypłacane jest maksymalnie przez 50 dni w ciągu ostatnich 2 miesięcy ciąży. Z tego zasiłku korzysta około 25% ciężarnych, wykorzystując średnio 40 dni.

Ojcowskie świadczenie z tytułu urodzenia dziecka. Przysługuje ono także w przypadku adopcji dziecka. Jego celem jest umożliwienie pogodzenia obowiązków rodzicielskich i pracy. Jest ono odpłatne, na zasadach zasiłku chorobowego. Na jego podstawie przysługuje zwolnienie z pracy w wymiarze maksimum 10 dni w ciągu 60 dni od pojawienia się dziecka.

Świadczenie rodzicielskie związane z urodzeniem/adopcją dziecka przysługuje w wymiarze 360 lub 450 dni. Daje możliwość odpłatnego zwolnienia z pracy na zasadach zasiłku chorobowego i może być wykorzystane do ósmego roku życia dziecka. Każde z rodziców ma prawo do połowy tego okresu, lecz może być on dowolnie podzielony pomiędzy rodziców poza okresem zwanym „miesiącem ojca/matki”, który ma być w całości „odpracowany” przez jednego z rodziców.

Zasiłek na dziecko to rodzaj redystrybucji, tak czasowej, jak i międzygrupowej.

Wszyscy rodzice są uprawnieni do otrzymywania podstawowego zasiłku na dziecko, które nie ukończyło 16 roku życia. Poza tym, dla dzieci uczęszczających do szkoły, są przewidziane zasiłki rozszerzone. W przypadku pobierania zasiłków tego rodzaju na troje dzieci lub więcej, rodzice otrzymują uprawnienie do dodatkowego zasiłku na dziecko. Jest to świadczenie nieopodatkowane.

Czasowy zasiłek rodzicielski umożliwia rodzicom pozostawanie w domu w celu opiekowania się chorym dzieckiem, które nie ukończyło 12 roku życia. Rodzic może liczyć na 60 dni odpłatnego, na zasadach zasiłku chorobowego, zwolnienia na jedno dziecko w ciągu roku. To prawo może być delegowane z rodzica na innego dorosłego, który zostanie w domu z dzieckiem. Jeżeli dziecko jest niepełnosprawne, to czasowy zasiłek rodzicielski może być pobierany do 21 roku życia dziecka, a dodatkowo rodzice pobierający go są uprawnieni do 10 dni kontaktu na rok na dziecko.

Zasiłek w celu opieki nad dzieckiem ma umożliwić rodzicom opiekę nad chorym lub niepełnosprawnym dzieckiem. Do zasiłku są uprawnieni ci rodzice, których dzieci wymagają opieki przynajmniej w okresie 6 miesięcy oraz gdy zwiększyły się koszty ponoszone w związku z chorobą bądź niepełnosprawnością dziecka. Jest to zasiłek zbliżony w swojej postaci do renty i jest opodatkowany, chyba że zwolnienie z opodatkowania następuje w związku z wysokimi kosztami ponoszonymi w związku z chorobą.

Wsparcie alimentacyjne zapewnia odpowiedzialność finansową rodzica nie mieszkającego z dzieckiem, za dziecko i rodzica nim opiekującego się. Jeżeli nie otrzymuje się go od rodzica do tego zobligowanego, to zapewnia je biuro ubezpieczeń społecznych. Zdarza się to w przypadku, gdy:

• jedno z rodziców nie żyje, a dziecko nie dostaje renty;

• ojciec nie został ustalony;

• tylko jedno z rodziców zaadoptowało dziecko;

• omówiona z nie zamieszkującym z dzieckiem rodzicem kwota wsparcia alimentacyjnego nie przewyższa 1173 SEK (wówczas nazywa się je dodatkowym zasiłkiem).

Wyższa kwota może być także wypłacana, jeżeli dziecko nie ukończyło 20 lat i nadal się uczy (w tym przypadku mamy do czynienia z rozszerzonym wsparciem alimentacyjnym).

Ten z rodziców, który jest zobowiązany do ponoszenia kosztów wsparcia alimentacyjnego musi częściowo pokrywać koszty ponoszone przez społeczeństwo. Zdolność do ich wyrównania jest ustalana na podstawie procentu dochodu opodatkowanego ostatnio. Bierze się także pod uwagę liczbę posiadanych dzieci. Jeżeli osoba taka ma kłopoty finansowe, może być czasowo lub na stałe zwolniona z tego obowiązku.

Renta dziecięca jest otrzymywana do 17 roku życia dziecka (do 20 roku życia, jeżeli uczęszcza do szkoły). W sytuacji, gdy jedno lub dwoje rodziców dziecka nie żyją, minimalna kwota świadczenia wynosi 763 SEK miesięcznie. Renta dziecięca jest wyliczana na podstawie emerytury rodziców i stanowi minimum 25% emerytury dochodowej i 30% z emerytury gwarantowanej.

Zasiłek mieszkaniowy jest wypłacany rodzinom (niekoniecznie małżeństwom) i młodym ludziom, którzy nie przekroczyli 28 roku życia. Wyliczany jest na podstawie wysokości dochodów osiąganych przez gospodarstwo domowe, jego rozmiarów oraz wysokości opłat mieszkaniowych. Kryterium dochodowe jest stosowane indywidualnie i jeżeli zarobki roczne wzrosną o 58500 SEK - jego poziom jest obniżany (dla samotnych rodziców dopiero po wzroście o 117000 SEK).

W 1992 r. opieka nad starszymi osobami znalazła się w gestii samorządów, które stały się odpowiedzialne za dostarczanie usług medycznych i pielęgnacyjnych. Zobowiązane są także do wspierania starszych członków społeczeństwa w ich własnych gospodarstwach domowych, jak i do zapewnienia im instytucjonalnej pomocy w formie ośrodków dziennego i stałego pobytu.

Nowe cele polityki społecznej w kwestii opieki nad starszymi osobami obowiązują od 1999 r., a są to:

• zapewnienie poczucia bezpieczeństwa finansowego i poczucia niezależności oraz prawa do traktowania z szacunkiem

• zagwarantowanie pełnego dostępu do opieki socjalnej i zdrowotnej

• zapewnienie możliwości prowadzenia aktywnego trybu życia (wpływ na przebieg życia codziennego) , w tym pełnienia ról w społeczeństwie.

W ostatnich latach obserwuje się dosyć wyraźny wzrost usług przeznaczonych dla starszej części obywateli szwedzkich, co niewątpliwie związane jest ze zmianami zachodzącymi strukturze demograficznej społeczeństwa. Pieniądze przeznaczane na realizowanie powyższych celów już dziś stanowią 56% całego budżetu pomocy społecznej.

7. UBEZPIECZENIE NA WYPADEK BEZROBOCIA I OD WYPADKÓW PRZY PRACY

Ubezpieczenie od bezrobocia, w przeciwieństwie do sytemu emerytalnego, ma charakter dobrowolny. Powodem, dla którego utrzymano dobrowolność ubezpieczeń od bezrobocia i pozostawienie administrowanie funduszami zakładowymi związkom zawodowym była chęć wzmocnienia poczucia odpowiedzialności pracodawców za pracowników oraz pracowników za siebie i innych (help to help oneself), poprzez ekonomiczne i organizacyjne narzędzia. Finansowane jest ze składek, które pracownicy chcący się ubezpieczyć wpłacają na fundusze ubezpieczeniowe w swoich zakładach pracy, oraz przez dotacje państwowe. Ponad 90% ludności pracującej jest ubezpieczona jednak płacone przez nich składki tylko w 7% pokrywają koszty ubezpieczenia i koszty administracyjne, resztę płaci państwo.

Warunkiem wypłacenia świadczenia jest: po pierwsze ściśle określony czas przynależności do funduszu zakładowego (12 miesięcy) i przepracowane godziny składające się na staż pracy (co najmniej 5 miesięcy i 75 godzin tygodniowo w 12 miesięcznym okresie pracy poprzedzającym utratę pracy), po drugie udokumentowane aktywne poszukiwanie nowego miejsca zatrudnienia. Świadczenia wypłacane są od 300 do 450 dni (dla bezrobotnych w wieku pomiędzy 57 a 64 lata) i zwykle stanowią 80% pobieranej ostatnio pensji.

Z zasiłku z tytułu ubezpieczenia od bezrobocia mogą też skorzystać ubezpieczeni, którzy zamiast pracy mogą się wykazać np.: odbywaniem praktyki, płatnym urlopem, urlopem macierzyńskim i wychowawczym, odbytą służbą wojskową itp.

Osoby nie należące do żadnego funduszu zakładowego natomiast spełniające powyższe kryteria dotyczące przepracowanego okresu otrzymują zasiłki gotówkowe w wysokości 27% średniego wynagrodzenia.

Ubezpieczenie od wypadków w miejscu pracy wypłacane jest pracownikom tylko w przypadku trwałej utraty zdolności do pracy i zarobkowania. Na początku osoba objęta świadczeniem otrzymuje zasiłek chorobowy, a dopiero po jego wyczerpaniu - świadczenie od wypadku przy pracy, które stanowi odpowiednik (100%) płacy osiąganej i jest wypłacane do wysokości 7,5 sumy podstawowej w skali roku. Świadczenie to jest także uznawane przy chorobie spowodowanej ujemnym wpływem warunków pracy.

8. SZWEDZKI SYSTEM EMERYTALNY

Przez długie lata szwedzki system opieki socjalnej służył jako wzór. Problemy pojawiły się na początku lat 90., kiedy to z powodu, wspomnianego już wyżej, kryzysu gospodarczego publiczne kasy chorych szybko się opróżniły, a bezrobocie osiągnęło niemal ten sam, wysoki poziom co w krajach byłego bloku wschodniego. W 1994 r. zdecydowano się wprowadzić zmiany systemu zabezpieczenia społecznego, które zaowocowały „Wielką” reformą emerytalną („The „Great” Swedish Pension Reform) uchwaloną w 1999 r.

Twórcy reformy stwierdzają ze jest ona rezultatem wyczerpującego poszukiwania rozwiązania problemów demograficznych (starzenie się społeczeństwa), finansowych i politycznych nękających Szwecję w ostatnim dziesięcioleciu. Zmiany wprowadzone przez „wielką” reformę są, przede wszystkim, innowacyjne i stosunkowo złożone, więc wielu postrzega ją jako bardzo kontrowersyjne, a przynajmniej dyskusyjne posunięcie szwedzkiego rządu. Podstawą nowego systemu stała się emerytura dochodowa oparta na składce mieszanej (repartycyjno-kapitalizowanej),i tym samym komponenty dochodowe stały się komponentami tzw. „pierwszego rzędu”.

Wprowadzenie reformy oznaczało podzielenie obywateli szwedzkich w zależności od wieku na 3 grupy:

1) na tych, którzy urodzili się przed 1938 r i tym samym pozostają w starym systemie

2) na urodzonych między 1938 a 1953 r., którzy pobierać będą świadczenia stopniowo przechodząc na nowy system

3) oraz tych, którzy urodzili się po 1953 r. czyli ich emerytalne świadczenia w całości pokrywa nowy system.

Nowy system emerytalny, jak już zostało zaznaczone, jest dosyć kompleksowy i złożony. Występuje w nim silny związek pomiędzy wysokością wpłacanych składek i otrzymywanych świadczeń. Reforma zakłada obowiązkowość i powszechność systemu, który będzie finansowany zarówno repartycyjnie jak i kapitałowo.

Fundamentem nowego systemu jest emerytura dochodowa czyli emerytura skorelowana z zarobkami uzyskanymi w ciągu całego okresu aktywności zawodowej. W przeciwieństwie do starego systemu, gdzie obowiązywała zasada „15/30”czyli reguła mówiąca, że wysokość emerytury zależała tylko od 15 najbardziej efektywnych, jeśli chodzi o zarobki, lat, w unowocześnionym systemie obowiązuje zasada równorzędności wszystkich przepracowanych lat. Składkę wynoszącą 18.5% wynagrodzenia brutto płacą po połowie pracodawca i pracownik, a skonstruowano ją w następujący sposób:

- 16,5 % składki wpłacane jest na narodowe konto i tworzy emeryturę gwarantowaną (podstawową);

- 2% składki jest kapitalizowane na indywidualnych rachunkach emerytalnych.

Oznacza to, ze nowy system jest w 90% repartycyjny, a w10% kapitałowy.

Emerytura gwarantowana jest pomyślana jako uzupełnienie dochodowej , a dla ludzi o niskich dochodach jest podstawową formą świadczenia pozwalającą żyć na przyzwoitym poziomie. Przysługuje każdemu kto przez przynajmniej 40 lat pracował i mieszkał w Szwecji, a wypłacana jest po 65 roku życia. W dzisiejszej Szwecji emerytura podstawowa wynosi 340 euro. Suma ta dodatkowo pełni funkcje tzw. „sumy bazowej” (wielkość bazowa), według której obliczane są inne świadczenia socjalne (np. renta wdowia czy sieroca mogą stanowić ½ albo ¾ sumy bazowej). Ustanowienie rewaloryzowanej co roku „sumy bazowej” było zabiegiem koniecznym by móc skutecznie koordynować wypłacanie emerytur gwarantowanej i dochodowej.

Dużą zaletą nowego sytemu jest elastyczny wiek emerytalny czyli możliwość wyboru przez świadczeniobiorcę okresu, od którego zacznie pobierać świadczenie. Emeryturę dochodową można otrzymywać wraz z osiągnięciem 61 roku życia, a gwarantowaną w 65 wiośnie życia, oznacza to jednak niższe świadczenie. Pozostawanie na rynku pracy do 70 roku życia to w przyszłości pobieranie emerytury będącej 162% emerytury przysługującej od 65 roku życia. Natomiast dłuższy okres wpłacania składek na indywidualne rachunki emerytalne powoduje wzrost wypłacanej emerytury dochodowej. Zabieg ten ma zatrzymać pracowników na rynku pracy i spowodować, że obciążenia składkowe będą rozkładały się bardziej równomiernie, co w przypadku Szwecji, kraju z największym odsetkiem starych ludzi, nie pozostaje bez znaczenia.

Dosyć istotną wadą nowego systemu emerytalnego wydaje się być fakt dużego zróżnicowania wpłat na indywidualne rachunki emerytalne i tym samym późniejszych emerytur. Zróżnicowanie to może w przyszłości być przyczyną znacznego rozwarstwienia społeczeństwa szwedzkiego oraz redukować przejrzystość i jasność sytemu.

Zagrożeniem dla stabilności nowego systemu emerytalnego i tym samym dla całego „welfare state” jest prognozowane starzenie się i tak starego społeczeństwa szwedzkiego. Dziś na 100 płacących składki przypada 29 pobierających świadczenie emerytalne, natomiast w 2033 roku będzie ich już 44. W kontekście demograficznym nie najlepiej wypada też możliwość dobrowolnego podziału świadczeń pomiędzy małżonkami, gdyż może to odciągać kobiety z rynku pracy oferując im ubezpieczenie za pracę gospodyni domowej. Pomysł ten jest z założenia chwalebny, ale na dłuższą metę może mieć dla społeczeństwa szwedzkiego negatywne skutki.

Trudno oceniać nowy system gdyż funkcjonuje on dopiero 2 lata. Pierwsze świadczenia wypłacono w 2001 roku, natomiast sam fakt podzielenia społeczeństwa na opisane wyżej trzy grupy świadczeniobiorców może być przyczynkiem dalszego rozłamu społeczeństwa. Ryzyko rynków finansowych dla części kapitałowej nie wydaje się być groźne w kontekście całościowego finansowania świadczeń, ale z drugiej strony kontrowersyjne jest pozostanie, w dużej mierze przy repartycji, co jest sprzeczne z dzisiejszymi tendencjami ekonomicznymi.

9. ORGANIZACJE POZARZĄDOWE W SZWECJI

Organizacje pozarządowe mają osobowość prawną, w ramach której pewna liczba ludzi działa razem w określonym celu. Ogólnie rzecz biorąc, nie istnieje wymóg rejestracji, chyba, że organizacja prowadzi działalność gospodarczą; wówczas musi zarejestrować się w rejestrze handlowym. W Szwecji organizacje niedochodowe (not-for-profit) nie płacą podatków od działalności gospodarczo-handlowej; wszystkie organizacje pozarządowe są zwolnione od płacenia podatków bezpośrednich, natomiast pośrednie są płacone tak, jak w przypadku osób prawnych.

W Szwecji istnieje około 200 000 organizacji pozarządowych (1997), które łącznie liczą 31 milionów członków. Liczba te staje się nawet bardziej doniosła, gdy weźmiemy pod uwagę fakt, że populacja Szwecji wynosi 8.9 miliona osób.

Główne trzy dziedziny, w których działają szwedzkie organizacje pozarządowe, to:

• reformy społeczne;

• rekreacja;

• rozwój osobisty.

Za czwartą dziedzinę można uznać ochronę i promocję organizacji pozarządowych. Natomiast ich udział nie jest zbyt duży w przypadku działalności edukacyjnej, opieki zdrowotnej i pomocy społecznej.

Jeżeli chodzi o organizacje charytatywne, to zazwyczaj mają one status międzynarodowy. Ich działalność jest skierowana do państw Afryki i Azji, lecz nie do najbiedniejszych ludzi w kraju. Dzieje się tak wskutek ekspansji sektora publicznego, który rozszerzył się do tego stopnia, że odebrał zadania organizacjom pozarządowym. Wywołał nawet liczne, związane z tym faktem, manifestacje organizacji pozarządowych (na przykład w 1974 roku - manifestację Szwedzkiej Socjaldemokratycznej Ligi Młodzieżowej). Natomiast organizacje, które współpracują z państwem, stały się za duże i zbyt zbiurokratyzowane, by utrzymywać charakter ruchu społecznego. Wsparcie państwa doprowadziło do tego, iż powstanie organizacji pozarządowej jest w równym stopniu decyzją władz centralnych, jak i inicjatywą oddolną.

W przypadku współpracy z gminą i przyjęciem pomocy w realizacji zadań, jej zakres koncentruje się wokół kultury, rekreacji, opieki dziennej nad dziećmi i osobami starszymi, osobami uzależnionymi i niepełnosprawnymi. Poza tym organizacje pozarządowe najczęściej świadczą usługi konsultacyjne dla osób w trudnych sytuacjach życiowych.

10. BIBLIOGRAFIA

Książki

Auleytner, Głąbicka K., 2000, Polityka społeczna między opiekuńczością a pomocniczością, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Towarzystwo Wiedzy Powszechnej, Warszawa.

Balcerzak-Paradowska B., 1999, Polityka rodzinna. Między dwoma modelami, IPiSS, Warszawa.

Głąbicka K, 2001, Polityka społeczna w Unii Europejskiej, aspekty aksjologiczne i empiryczne, Dom Wydawniczy „Elipsa”, Warszawa.

National Organising Committee for 27^th General Assembly”, 2001, National Social Insurance Board, Stockholm.

Rymsza M., 1998, Urynkowienie państwa czy uspołecznienie rynku?,  ISNS-UW i Tepis, Warszawa.

Księżpolski M., 1986, Systemy zabezpieczenia społecznego w krajach nordyckich, Źródła i materiały, IPiSS, Warszawa.

Księżpolski M., 1981, System wartości szwedzkiej polityki społecznej, W: Z problematyki postępu i regresu, nr1, Polska 2000, Warszawa.

Świątkowski A.M., 2000, Europejskie prawo ubezpieczeń społecznych, ABC, Warszawa.

Czasopisma

Dominiak Wł., 1990, Dodatki mieszkaniowe w Szwecji, Polityka Społeczna nr 1.

Dziubińska - Michalewicz M., 1989, Opieka nad dzieckiem w Szwecji, (w:), Polityka społeczna, nr 9/10.

Dziubińska - Michalewicz M., 1996, Problemy bezrobocia w Szwecji, Polityka społeczna, nr 7.

Dziubińska - Michalewicz M., 1996, Starsza generacja w Szwecji na tle innych krajów, Polityka społeczna, nr 1.

Kołaczek B., 1993, Praca i macierzyństwo - model szwedzki, Polityka społeczna, nr 2.

Kozłowska, 1998, Szwedzka trzecia droga, DZIŚ, z.12

Poździoch S., 2001, Szwedzki system opieki zdrowotnej, Polityka społeczna, nr 10.

Inne

http://www.si.se

http://www.swedish-embassy.pl

http://www.sos.se/sosmenye.htm

materiały i broszury z Ambasady Szwedzkiej

---