MATURA 1

Jak rozumiesz określenie "Bogowie jak ludzie - ludzie jak bogowie"?

Zdaniem tym określa się często bohaterów mitologii i wywodzącej się z niej literatury. Prezentuje ona bowiem bogów greckich, którzy są ogromnie podobni do ludzi, mają te same pragnienia i namiętności, rywalizują o względy Zeusa, zazdroszczą sobie, snują intrygi, dokonują zemsty, kochają i nienawidzą. Bogów greckich można przekupić, można wpłynąć na ich decyzję. Ludzie zaś często obdarzeni są boskimi właściwościami, są "powiększani" , przykładem może być Achilles - pół Bóg który ma tylko jeden słaby punkt w swoim organizmie, a tym słabym punktem jest pięta. Bogowie pod względem etycznym nie przewyższają ludzi, nie ma pomiędzy nimi wielkiej różnicy - bogowie są tacy jak ludzie, a ludzie mogą być tacy jak bogowie.

Wielkości i tragizm bohaterów "Iliady" Homera.

"Iliada" to księga o Ilonie - tzn. o Troi. Wojna trwała dziesięć lat, a "Iliada" opisuje 40 dni ostatniego roku. Główne wydarzenia to:

• spór Achillesa z Agamemnonem o brankę Bryzeidę.

• Powrót Achillesa na pole walki po śmierci przyjaciela Patroklesa, którego zabił Hektor

• Pojedynek Achillesa z Hektorem (drugim synem Priama)

Bohaterowie tragedii znajdują się w sytuacji trudnej, są uwikłani w konflikt między własnym działaniem a siłami wyższymi: losem, prawami historii, interesom społecznym, normą moralną, ślepymi prawami natury. O sytuacji bohaterów tragicznych w literaturze greckiej decydowało przeznaczenie, los, fatum. Ludzie starożytni wierzyli że każdy byt ma przydzielony przez odwieczne prawo losu; nad jego przebiegiem czuwały boginie - Mojry (u Homera) lub rzymskie parki. Istotą tragedii jest konflikt tragiczny, polega on na istnieniu przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie sposób dokonać wyboru; każde posunięcie bohatera zbliża go do katastrofy. Z tragedii greckiej wywodzi się pojęcie tragizmu. Jest to kategoria estetyczna, czyli swoista jakość dzieła. Wywołuje tę jakość szczególny sposób konstrukcji losów bohaterów, usytuowanych w nierozwiązywalnym konflikcie tragicznym - konflikcie wartości i konieczności. Bohater niezależnie od siły charakteru, od szlachetnych intencji, sprowadza na siebie zgubę - śmierć lub klęskę. Ton i klimat "Iliady" jest podniosły, heroiczny, najwyższą wartością jest męstwo i waleczność. Epopeja ta jest tragiczna, od początku są znane przyszłe wypadki: wiadomo że zginą Hektor i Achilles, że Troja padnie. Bohaterowie spod Troi są wyidealizowani, wyolbrzymieni - są herosami i pół bogami. Obok "powiększonych ludzi" występują jakby "pomniejszeni bogowie": rządzą oni światem, decydują o losach ludzkich, ale biorą udział w bitwie jak ludzie i odnoszą w niej rany. Nad bogami panuje Mojra - przeznaczenie - która działa za ich pośrednictwem i jest wyrazem niezmiennego porządku świata. O wielkości bohaterów w "Iliadzie" świadczy fakt że w wojnie trojańskiej brali udział zarówno ludzie jak i Bogowie.

Podaj cechy eposu na przykładzie "Iliady".

Epos to główny gatunek epiki do czasu powstania powieści. Jest to rozbudowany utwór wierszowany, który ukazuje dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności. W przypadku "Iliady" tłem jest wojna Trojańska, natomiast bohaterowie legendarni to np. Achilles, Agamemnon, Parys, Helena, a także bogowie greccy. Źródłem eposu są mity i podania, "Iliada" np. wywodzi się z mitu o jabłku niezgody.

Cechy gatunkowe eposu:

• Inwokacja - apostrofa umieszczana we wstępie utworu skierowana do Bóstwa z prośbą o pomoc w tworzeniu dzieła. W "Iliadzie" autor zwraca się do Muzy (bogini), która poddaje pieśń śpiewakom: "Gniew, bogini, opiewaj Ahilla, syna Peleusa"

• Równoległość dwóch płaszczyzn: świata bogów i świata ludzi. W "Iliadzie" fabuła przebiega w świecie bogów ( bogowie walczą po dwóch stronach wrogów w wojnie Trojańskiej, np. Atena decyduje o zwycięstwie Achillesa nad Hektroem i w świecie ludzi i ludzkich uczuć - dowodem jest np. miłość Parysa do Heleny.

• Narrator eposu ujawnia swoje uczucia tylko w inwokacji, potem jest obiektywny, wszechstronny i zdystansowany wobec wydarzeń

• Wydarzenia opisane są stylem podniosłym i petetycznym, dostosowanym do wagi opisywanych wypadków, co widać wyraźnie w sposobie opisu walczących w pojedynku Achillesa i Hektora.

• Szczegółowy, realistyczny opis przedmiotów i sytuacji (realizm szczegółów). Wspaniałym przykładem realizacji tego punktu jest opis tarczy Achillesa. Homer opisuje nie tylko kolejne działania wykonawcy Hefajstosa, lecz obrazy przedstawione w płaskorzeźbie. Są one opisane tak że można je z łatwością odtworzyć. Jest to dziesięć scen - obrazów z życia pokojowego. Znajdujemy wyobrażenie ziemi, nieba, morza, dwóch miast i życia w tym mieście - śluby, uczty, właśnie handlujących itp.

• Opisy scen batalistycznych - sceną taką jest np. pojedynek Hektora z Achillesem, obraz oblężenia grodu, zasadzki i bitwy.

• Porównania homeryckie - jest to porównanie, którego drugi człon jest rozbudowany tak, że stanowi odrębną epizodyczną scenkę. Przykładem może być porównanie walczących (Achillesa i Hektora) do walki orła i gołębicy, umieszczone w pieśni 22 p.t. "Pojedynek"

• Epizodyczność akcji. Epizod to odstępstwo od toku głównej akcji, opisanie wydarzenia mniej istotnego, pobocznego, nie związanego z główną fabułą, przykładem może być opis tarczy Achillesa.

• Miarą wierszową eposu homeryckiego jest heksametr. Heksametr - to wers który składa się z 6 stóp metrycznych: daktyli lub spondejów (heks = 6)

Archetyp tułacza na przykładzie "Odysei" Homera

Odyseja powstała w pierwszej połowie VIII w. p.n.e. Jej bohaterem jest Odyseusz, król wyspy Itaki, uczestnik wyprawy pod Troje, jeden z najdzielniejszych i najroztropniejszych wodzów greckich. Prześladowany przez Posejdona błąkał się przez dziesięć lat po morzu, doznał wielu przygód, m.in. w kraju cyklopów, przygodę z Eolem, bogiem wiatrów, wędrówkę po Hadesie, gdzie zstąpił jako jedyny śmiertelnik. Także jako jedyny przetrwał śpiew syren, siedem lat przeżył u nimfy Kalipso, zanim dotarł do domu do czekającej wiernie Penelopy, dzięki opiece bogini Pallas Atena.
Archetyp oznacza prototyp tak więc główny bohater "Odysei" stał się wzorem tułacza dla wielu późniejszych pisarzy. Wergiliusz w "Eneidzie" łączy w ramach jednolitej opowieści fabularnej różne elementy typowe dla obu epopei Homera. Obraz przygód Eneasza w czasie tułaczki po morzach i londach jest wzorowany na Odysei, obraz działań wojennych - na Iliadzie. Eneasz po ucieczce z płonącej Troi wraz z ojcem, żoną, synem i grupą towarzyszy po kilkuletniej wędrówce przybywa do Itaki, gdzie zakłada kolonię, od której mieli pochodzić Rzymianie. Archetypy. W mitach zostały utworzone pierwsze wzory ludzkich postaw i zachowań np. czułość matki (Demeter), zbuntowanego wobec bogów spłecznika (Prometeusz), czy marzyciela (Ikar). Nauka traktuje te pierwowzory jako archetypy, czyli pradawne niezmienne wyobrażenia, które tkwią w świadomości zbiorowej każdej społeczności.

Główne prądy, szkoły filozoficzne i filozofowie starożytności.

Filozofia - znaczy dosłownie "miłość mądrości". Pierwotnie w Grecji filozofia tak właśnie była rozumiana - jako mądrość w ogóle, wiedza, wykształcenie. Pierwsi filozofowie byli najczęściej nauczycielami.

Główne prądy filozoficzne starożytności.
Cynizm - szkoła filozoficzna (V/IV w. p.n.e. do IV w. n.e.) głosząca w etyce ideał cnoty jako życia zgodnego z naturą, ideą mędrca kierującego się tylko rozumem nie uznającego żadnych ogólne obowiązujących wartości, norm, praw i autorytetów.
Epikureizm - jest tworem Epikura(przełom III i II w. p.n.e.); uważał on, że celem człowieka jest szczęście, które utożsamiali z przyjemnością, przeciwstawił je nieszczęściu, powstającemu w wyniku doznawania cierpienia; wiedząc, że życie jest krótkie, Epikur uważał, że należy z niego korzystać, póki trwa (carpe diem); drogą do szczęścia, a raczej środkami do jego osiągnięcia, stanowiły cnota i rozum; Epikur nie negował istnienia bogów, ale twierdził, że nie mogą one w żaden sposób ingerować w życie ludzi, tak więc człowiek uwolniony od przesądów religijnych, powinien realizować swe szczęście na ziemi prowadząc życie mądre, sprawiedliwe i cnotliwe, to przyczyniało się do szczęścia ogółu; wszystko więc opierało się na używaniu życia i koncentracji na dobrach doczesnych, ale ważny również umiar, gdyż zbyt usilne uganianie się za przyjemnością może jednak wywołać cierpienie.
Stoicyzm - prezentuje zupełnie inne podejście do życia: za najwyższe szczęście uznaje cnotę oraz wolność i niezależność (dlatego izolacja, żeby inni nie mieli na nas wpływu) także od pragnień i emocji; ponieważ człowiek nie ma wpływu na wiele zjawisk zewnętrznych, powinien się od nich uniezależnić przez ścisłe panowanie nad sobą i swoimi uczuciami oraz nie kierować się w życiu uczuciami, tylko rozumem; dobra doczesne nie dają szczęścia, dlatego człowiek nie powinien się do nich przywiązywać;
Sceptycyzm - doktryna filozoficzna polegająca na ograniczeniu się do obserwowaniu i powstrzymywaniu się od oceniania i wypowiadania się; w antyku polega głównie na wątpieniu w rzeczywistość świata zewnętrznego przy jednoczesnej wierze w świat duchowy i istnienie Boga; jest też sceptycyzm nowożytny, polegający na wierze tylko w rzeczywistość zmysłową i jednoczesnej niewierze w Boga;

Najwięksi filozofowie starożytności.
Sokrates - (468 - 399 p.n.e.) głosił absolutyzm i intelektualizm etyczny. Utożsamiał dobro, szczęście, cnotę z prawdą. Ideałem dla Sokratesa była doskonałość osobista, racjonalizm i intelektualizm etyczny czyli utożsamianie szczęścia, dobra i cnoty z wiedzą o tym co dobre i złe. Wierzył w istnienie absolutnego dobra i prawdę.
Platon - (427 - 347 p.n.e.) uczeń Sokratesa, twórca pierwszego systemu idealizmu obiektywnego zwanego platonizmem. Platon uznawał dualizm świata: świat idei (Idealny) - niedostępny zmysłom i świat materialny. Najwyższą funkcję poznawczą miała dusza obdarzona wrodzoną wiedzą o ideach. Pisma: Uczta, Państwo, Prawda.
Arystoteles - (384 - 322 p.n.e.) odrzucał postanowienie świata idei. Idee pojęcie ogólne, istnieją w rzeczach, tworzących formę, która decyduje o tym czym dana rzecz jest. Są one nie jako siłą sprawczą powodującą wszelki ruch, działanie i stawanie się świata materialistycznego. Początek wszystkiemu dała czysta forma, doskonała myśl, demiurg (idealna siła twórcza) zapoczątkował empiryczne (doświadczalne) metody badań przyrodoznawczych. Stworzył naukę o państwie. Uważał że najwyższym dobrem jest szczęście jednostki, jego gwarantem powinno być państwo, którego obowiązkiem jest liczyć się z potrzebami obywateli. Jest autorem Poetyki.
Cyceron - (106 - 43 p.n.e.) rzymski mówca, filozof, konsul i radca stanu. Pisał mowy rządowe i polityczne, pisma retoryczne (sztuka wymowy), rozprawy filozoficzne.
Marek Aureliusz - (121 - 180 n.e.) cesarz rzymski i filozof, pisał rozprawy filozoficzne np. rozmyślania. Szerzył filozofię stoicką.
Seneka - (I w. n.e.) rzymski poeta, filozof i retoryk, wychowawca Nerona. Pisał w duchu późnego stoicyzmu.

Cechy dramatu antycznego (budowa i kompozycja)

Tragedia starożytna podzielona była na następujące części:

• prologos - aktor wygłaszał zapowiedź tragedii

• parados - wejście chóru na scenę

• epejsodion - czyli epizod, część akcji

• stasimon - komentarz chóru

• epejsodion - kolejne wydarzenie

• stasimon - komentarz chóru

• eksodus - wyjście chóru

Cechy dramatu antycznego:
Zasada trzech jedności:

• jedność czasu (wydarzenia rozgrywają się w ciągu 24h)

• jedność miejsca (wydarzenia rozgrywają się w tym samym miejscu)

• jedność akcji (wydarzenia w dramacie dotyczą tylko jednego wątku)

Ograniczona liczba aktorów (ilość osób występujących jednocześnie na scenie nie przekraczała 3) Brak scen zbiorowych a o wydarzeniach z udziałem wielu osób donosi posłaniec. Występowanie chóru (zapowiadał pojawienie się bohaterów, komentował wydarzenia na scenie, w pieśniach lirycznych wypowiadał refleksje i wykonywał odpowiednie figury taneczne).

Trójdzielność kompozycji :

• Prolog - wprowadzał w sytuację dramatu, przedstawiał bohaterów i zapoznawał z tematem utworu (stanowił ekspozycję kończącą się węzłem dramatycznym, tj. wydarzeniem rozpoczynającym akcję

• Rozwinięcie akcji - druga część obejmująca kilka epejzodionów podzielonych stasimonami i szczytowym punktem była perypetia stanowiąca przełom w akcji dramatycznej, kończąca się katastrofą - klęską bohatera

• Epilog - wyjaśniająca, dopowiadająca część dramatu, skierowana do publiczności

Tragiczna wizja świata i losu ludzkiego w "Antygonie" Sofoklesa.

• jest to sytuacja w jakiej autor stawia postacie utworu, w której osoba ta musi wybierać między dwiema równorzędnymi racjami, z których, w tragedii, obie prowadzą do domyślnej katastrofy, jednocześnie nie ma możliwości odsunięcia decyzji na później;

• w "Antygonie" zaprezentowany jest konflikt między prawem boskim (nakazem chowania zmarłych) a prawem państwowym (Kreon zabronił pochować Polinejkesa, bo jest on zdrajcą ojczyzny); Sofokles wykazując swoje zdanie co do władzy absolutnej, powoduje, że Antygona wybiera prawo boskie jako nadrzędne nad prawem ziemskim i skazuje się ona tym samym na śmierć (to już nie jest zgodne z prawem boskim), poza tym kieruje się miłością do brata;

• Kreon kieruje się prawem równym dla wszystkich: dla tego skazuje Polinejkesa; o swoim błędzie orientuje się dopiero, gdy jest już za późno;

• Każdy został jakoś ukarany za swoje winy: karą dla Antygony jest śmierć, ale ostatecznie zwycięża ona ideologicznie; karą dla Kreona jest samobójstwo Antygony i jego syna; Polinejkes odpokutował swoje przez niepochowanie;

"Sposób na życie" według Horacego

Horacy był najsławniejszym poetą Rzymu. W swoich carminach (pieśniach) wyznawał Horacy filozofię umiaru oraz złotego środka - czyli z obu nurtów, stoicyzmu i epikureizmu brał to, co wydawało mu się cenne. Propaguje on hasło "carpe diem" (chwytaj dzień). Wg Horacego trzeba cieszyć się tym co jest, wartością w życiu jest rozum, zdrowie, łagodna starość, pisze o tym w utworze: "O co poeta prosi Apollina?". Exegi monumentum - oznacza: "stawiam sobie pomnik". Tak zaczyna się oda, która podejmuje temat nieśmiertelności poety i poezji. Twórczość, poezja, dzieło życia daje poecie sławę i nieśmiertelność. "Non omnis moriar" - "nie wszytek umrę" - bo pozostanie po mnie sława i poezja - Horacy zwraca uwagę na dwoistą naturę poety: śmiertelną i nieśmiertelną. Według Horacego należy tak w życiu postępować aby zostawić po sobie pamiątkę. A w trakcie życia należy korzystać z wszelakich uciech i przyjemności (carpe diem).

Porównaj kosmologię biblijną i mitologiczną.

- między kosmogoniami mitologiczną i biblijną pojawia się wiele znaczących różnic, wynikających z absolutnie różnych podstaw tych religii:
- Biblia opiera się na stworzeniu całego świata przez jednego Boga, który w ciągu siedmiu (a właściwie 6) dni stworzył całokształt ziemskiego świata: oddzielił najpierw przeciwieństwa takie jak światłość i ciemność, Niebo i Ziemię oraz wodę i suchy ląd; potem urozmaicił ziemię tworząc wszelakie życie na niej oprócz człowieka; potem zajął się również tą kwestią: stworzył człowieka na podobieństwo swoje i uczynił go władcą ziemi; co chwilę, w całej Genesis pojawia się stwierdzenie, podkreślające, że to, co robi Bóg jest dobre;
- kosmogonia mitologiczna ściśle wiąże się z teogonią wszystkich Bogów; wszystko zaczęło się od Chaosu, który miał być pramaterią wszystkiego; z niego wyłoniła się pierwsza para bogów: Uranos i Gaja (Niebo i Ziemia); z tego związku rodziły się tytani, cyklopi i sturęcy - przerażające postacie, które, poza najmłodszym Kronosem Uranos postanowił zgładzić w głębi tartaru; Kronos nie zamierzał się wcale odwdzięczyć i raniąc ojca zrzucił go z tronu władcy świata, a sam wraz z Reą zasiadł na nim; uważając na przepowiednię, że podobnie jak on ojca, tak jego syn pozbawi go tronu, tak więc połykał wszystkie dzieci, jednak Zeus został uratowany przez Reę; wykorzystując podręczny zestaw darów od kozy, która go wykarmiła, pokonał ojca i wyciągnął z czeluści jego żołądka wszystkich swoich braci i siostry; oni zajęli ważne miejsca w mitologii greckiej: Zeus był wszechwładcą wraz z żoną i siostrą Herą, która jednocześnie była opiekunką małżeństw i położnic; Posejdon stał się władcą mórz; Hades rządził podziemiem, światem umarłych wraz z Persefoną (Korą), córką Demeter, która z kolei była boginią roli i urodzaju (stąd pory roku); Hestia została boginią ogniska domowego

Dlaczego człowiek współczesny powinien znać biblię nie tylko ze względów religijnych.

Przede wszystkim dlatego że jest ona źródłem tematów, motywów i wartości podejmowanych we współczesnej sztuce. Człowiek współczesny który nie zna biblii, nie tylko nie rozumie szeregu lektur powstałych w przeciągu naszej ery, lecz także nie pojmuje wielu dzieł sztuki współczesnej. Biblia jest źródłem myśli filozoficznej i religijnej, jest księgą mądrości a oprócz tego prezentuje ludzkie wzory i postawy, które są w literaturze przywoływane, oceniane, pochwalane lub krytykowane. Okazuje się, że biblijne motywy fabularne bywają wciąż aktualne, współczesne dzieła nawet filmy podejmują je wciąż na nowo. Biblia jest także źródłem stylizacji językowej, współcześni twórcy przyswajają sobie gatunki biblijne, słownictwo, język czy rytm. Aby umieć rozpoznać podobne zabiegi trzeba choć w niewielkiej mierze znać biblię.

Omów główne gatunki literackie w Biblii.

Biblia jest zbiorem różnych gatunków literackich, są to psalmy, przypowieści, pieśni, eposy, poematy, nowele, dialogi filozoficzne, listy, hymny, modlitwy aforyzmy itd.

Główniejsze gatunki to:
Psalm - jest to utwór biblijny, poetycki o charakterze modlitewno-hymnicznym. Ośrodkiem wypowiedzi w psalmach jest Bóg - odbiorca próśb, podziękowań pochwał. Psalmy zbudowane są z wersetów. Werset - to całość treściowa zbudowana z 2 lub 3 członów. Te człony to powtórzenia przeciwstawienia lub uzupełnienia. Wyróżniamy psalmy: błagalne, dziękczynne, pochwalne, krakowskie, patryiotyczno-religijne i mądrościowe.
Przypowieść - jest utwór narracyjny w którym przedstawione postacie i wydarzenia nie są ważne ze względu na nie same lecz jako przykłady uniwersalnych prawideł ludzkiej egzystencji. Oznacza to, że prosta uboga fabuła jest tylko ilustracją, obrazkiem, który ukazuje głębsze uniwersalne treści. Właściwa interpretacja przypowieści wymaga aby przejść od jej znaczenia dosłownego do ukrytego.

Wskaż w Biblii i w literaturze antyku nieprzemijalne postawy ludzkie, przykłady uniwersalnych wartości i wiecznie aktualnych motywów.

Zarówno w mitologii jak w biblii utrwalono najstarsze, najdawniejsze wzory postaw i zachowań ludzkich ukazane w perspektywie uniwersalnej tzn. ponadczasowej.

W mitologii:
Hektor - bohater spod Troi, symbol męstwa i waleczności rycerskiej;
Penelopa - symbol małżeńskiej wierności;
Odyseusz - uosobienie "wiecznego wędrowca" którym jest każdy z nas, a także symbol przebiegłości, sprytu;
Ikar - personifikuje postawę każdego fantasty i marzyciela. Jego tęsknotę do lotu ponad poziom;
Prometeusz - w powszechnej świadomości funkcjonuje jako szlachetny dobroczyńca ludzkości, który z miłości do ludzi wznosi bunt przeciw bogom (postawa prometejska, prometeizm - motywy podejmowane przez literaturę różnych epok);
Tyrteusz - symbol wojownika o wolność ojczyzny w lit. Tyrteizm, poezja tyrtejska tzn. wzywająca do czynu w obronie wolności np. Polska poezja romantyczna, poezja okresu II WŚ.

W Biblii:
Hiob - uniwersalny znak niezawinionego cierpienia i godności człowieka w zmaganiach z okrutnym losem;
Salomon-symbol żywej mądrości;
[ miłosierny samarytanin , syn marnotrawny , dobry pasterz ] - biblijne przypowieści (parabole) ukazują zachowanie i cechy ludzkie z perspektywy uniwersalnej.
Do dziś są używane wyrażenia z mitologii i biblii określające często motywy postępowania ludzkiego:

W mitologii:
Pięta Achillesa -określenie słabej strony człowieka;
Puszka Pandory - źródło wszelkich nieszczęść i kłopotów
Koń Trojański - (był to wymysł Odyseusza, wodza grec. Dzięki sprytowi i mądrości zdobył miasto). Odtąd określenie Koń Trojański oznacza podstępny, niebezpieczny dar który w rzeczywistości przynosi zgubę;
Nić Ariadny - oznacza sposób na wyjście z trudnej sytuacji, pomoc w wybrnięciu z zawiłych tarapatów;
Stajnia Augiasza - oznacza miejsce szczególnie zabrudzone i trudne do przywrócenia porządku;
Paniczny strach - oznacza m.in. przerażenie ludzi zerwanych ze snu.
Węzeł gordyjski - rozciąć węzeł gordyjski, oznacza rozwiązać trudny i bardzo zagmatwany problem w sposób gwałtowny, prosty i bez kompromisowy;

W biblii:
jabłko Adama - oznacza chrząstkę w krtani (w medycynie)
żona Lota - symbol ciekawości kobiecej. Obraca się za siebie podczas wyprowadzenia z ginącego miasta i zostaje zamieniona w słup soli.
Sodoma i Gomora - oznacza miejsca gdzie odbywają się rzeczy wstrętne i niemoralne (gniazdo rozpusty);
Wieża Babel - zamęt i bałagan. Zbiorowisko ludzi o różnych językach;
Patriarcha - słowo to oznacza praojciec, założyciel rodowy;
Miska soczewicy - oznacza oddać coś bezcennego za rzecz o małej wartości.

Na czym polegał średniowieczny uniwersalizm ?

Średniowiecze - terminem tym określa się epokę historii i kultury europejskiej między czasami starożytnymi a nowożytnymi. Nazwy tej używano już w XVI w. Ówczesna, feudalna Europa tworzyła swoistą jedność, wspólnotę religijną, chrześcijańską i nadrzędną władzę kościoła, reprezentującego powszechną, łacińską, ponadczasową kulturę. Wszyscy władcy Europejscy z wyjątkiem cesarzy niemieckich, podporządkowali się papieżowi i uznawali władzę kościoła. Powszechnie panował światopogląd religijny, który kształtował myślenie, odczuwanie, postępowanie i twórczość ludzką. Uniwersalne postawy filozofii i kultury chrześcijańskiej ukształtowały się właśnie w okresie średniowiecza. Znaczną rolę odegrały poglądy św. Augustyna i św. Tomasza.

Augustynizm - doktryna filozoficzno-teologiczna św. Augustyna (4/5w) , głosząca między innymi teocentryzm, wprowadzająca do filozofii chrześcijańskiej teologicznie zinterpretowaną platońską teorię idei. Św. Augustyn wprowadził dualizm - podział na państwo boże i świat doczesny. Celem egzystencji jest dążność do osiągnięcia państwa Bożego. Świat doczesny to etap przejściowy, który jest tylko przygotowaniem, próbą przed uzyskaniem wiecznego zbawienia lub potępienia. W nawiązaniu do poglądów Św. Augustyna w średniowieczu rozwinęła się scholastyka - jest to nauka próbująca rozumowo udowodnić dogmaty wiary.
Tomizm - to system teologiczno-filozoficzny stworzony przez św. Tomasza z Akwenu w XIII w stanowiący jedną z filozoficznych postaw religijnych, moralnych i społecznych katolicyzmu. Św. Tomasz zastąpił dualistyczną doktrynę Św. Augustyna gradualizmem (stopniowanie) mówił o hierarchicznej strukturze wszechświata. Tomizm kładł nacisk na problemy etyki. Dążenie do cnoty to znaczy umiejętności rozumowania, przezorności, działania zgodnego z własnym sumieniem. Za 2 główne źródła poznania uznał św. Tomasz objawienie zawarte w piśmie św. rozum ludzki. Widział pierwiastku intelektualnym najwyższą wartość człowieka, bo dzięki niemu może on poznawać boga i siebie. Człowiek został stworzony na podobieństwo Boga.
Franciszkanizm - to program, wiary radosnej prostej, płynącej, wszechogarniającej miłości do świata i stworzenia, miłości poddanej ewangelicznym nakazom miłosierdzia, ubóstwa, braterstwa. Św. Franciszek z Asyżu zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa.
Uniwersalizm czyli jedność epoki polegał na tym, że państwa Europy były podporządkowane jednej władzy kościelnej i świeckiej. W całej Europie dominował kościół, wszystkie państwa uznawały zwierzchnictwo papieża. Z kolei władzę świecką sprawował cesarz - władca Cesarstwa Rzymskiego, Narodu Niemieckiego wyrosłego na gruzach imperium rzymskiego. W konsekwencji urzędowym językiem państw europejskich była łacina, a poszczególne państwa dopiero zaczynały się wyodrębniać. Fakty te spowodowały iż Europa była uniwersalną całością - uniwersalizm.

Ideał ewangeliczny miłości w "Kwiatkach Św. Franciszka"

"Kwiatki Św. Franciszka" to zbiór opowieści o Św. Franciszku z Asyżu, o jego życiu i nauce pokazanych przez anonimowego autora. Oto główne zręby nauki Św. Franciszka.
Idea miłości - miłość jest podstawą wiary. Jest to miłość do każdej istoty żywej jako dziecka Bożego. Jest to miłość do "brata - ciała" i dlatego wyklucza udręczenie, umartwianie cielesne. Jest to też miłość do chorych i cierpiących, miłość pełna poświęceń, które widać w opowieści o Franciszku i trędowatym. Miłość rozdawana jest otaczającemu światu. W tym ujęciu miłością do Boga - jego stwórcy.
Radość - wyrazem radości, pojęcia kluczowego filozofii św. Franciszka jest "Pieśń słoneczna". Radość wynikająca z faktu istnienia, z piękna świata z miłości, postu, z trudu pracy i zwykłych obowiązków. Radości takiej uczy Franciszek swoich braci, przypominając mękę Chrystusa.
Ubóstwo - Franciszek chce być ubogi aby być wolnym. Rezygnacja z dóbr materialnych ma być nie dla pokuty lecz dla jedności z ubogimi, dla pokonania chciwości, dla idei, że człowiek jest wolny i szczęśliwy tylko wtedy gdy posiada tyle ile jest mu niezbędne do życia.

Najważniejsze zabytki piśmiennictwa polskiego.

- język polski jest dość młody, zwłaszcza w piśmie (ok. 700 lat), ale nawet tak krótki czas zatarł wiele śladów polskiej literatury, ostało się tylko kilka bardzo sędziwych pism:
- Bogurodzica stanowi bardziej zapis języka, niż zabytek piśmiennictwa, gdyż jak się uważa, została spisana dopiero w kilkadziesiąt lat od powstania (punkt 3)
- w XIV i XV wieku pojawiają się dwa zbiory kazań, jedne Świętokrzyskie, których papier zistał ponownie wykorzystany na okładkę innego rękopisu; zostały one odnalezione kilka wieków później w bibliotece petersburskiej; te kazania skierowane były raczej do ludzi bardziej wykształconych; drugi zbiór adresowany bardziej do ludzi prostych, zwany jest gnieźnieńskimi; oba te zbiory stanowią cenne źródło informacji o rozwoju języka polskiego
- jest również druga pieśń religijna, porównywana z "Bogurodzicą" - "Lament świętokrzyski", która opowiada o użalaniu się Matki Boskiej pod krzyżem umęczonego Chrystusa;
- są także dwa psałterze: floriański i puławski oraz większy utwór, tzn. Biblia królowej Zofii;
- trzeba jeszcze wspomnieć o pojawiających się nazwach geograficznych terenów polskich, pochodzące z IX wieku i występujących w tekstach łacińskich ("Geograf Bawarski" który opisuje średniowieczną Europę; "Dagome index" które jest oddaniem Państwa Polskiego pod opiekę Kościoła; Kroniki Thietmara, które opisują wojny polsko-niemieckie); ważnym zabytkiem jest też pierwsze całe zdanie po polsku z Księgi Henrykowskiej, opisującej dzieje klasztoru;

"Bogurodzica" - najdawniejszy polski tekst poetyczny i zabytek językowy.

- "Bogurodzica" jest polską pieśnią narodowo-religijną, pierwszą tego rodzaju w języku polskim; jest anonimowa; przez długi czas miała charakter hymnu narodowego, i takiż zachowała aż do XVI wieku; nieznany autor wykazał się swoim talentem i umiejętnością poetycką w najstarszej części utworu, tzn. w pierwszych 2 zwrotkach, która uznawana jest za arcydzieło średniowiecznej poezji polskiej;
- poza charakterem hymnu, jest to także modlitwa, co wynika ze znaczenia powtarzających się słów Kyrielejson, co jest odpowiednikiem polskiego "Panie, zmiłuj się" oraz zwroty do Matki Boskiej;
- zwrotki kolejne posiadają różną tematykę; pierwsza jest apostrofą do Matki Boskiej i polega na skierowaniu się do niej przez wiele różnych określeń; w drugiej pojawiają się prośby do osoby z pierwszej, o zwrócenie uwagi, natchnienie myśli, wysłuchanie modlitwy (co jest dość typowe we wstępie do każdego utworu, z tym, że odwołania zwykle były do Boga); potem pojawiają się bardziej konkretne prośby: o pobożne życia, otrzymanie łask, życie wieczne;
- ze względu na czas powstania, tzn. w czasie rodzenia się pisanego języka polskiego, jest to bardzo ważny dokument historii języka, głownie jeżeli chodzi o strukturę zdania oraz archaizmy: sławiena, Gospodzin, zwolena, spuści, przebyt; ciekawe i znamienne jest, że następne części utworu są młodsze i mogą stanowić podstawę do wnioskowania o ewolucji słownictwa i struktur zdaniowych (choć te, ze względy na poetycki charakter mogą być zakłócone);

Wyjaśnij pojęcie literatury parentycznej. Zaprezentuj wzorce osobowe utrwalone na kartach literatury średniowiecznej.

W średniowieczu istniały wzorce osobowe świeckie (rycerza doskonałego i mądrego wład-cy) oraz religijne (asceci i święci). Dzieła, które konstruowały i propagowały wzory osobowe nazywane są parenetycznymi.
Ideał rycerza zawarty jest w "Pieśni o Rolandzie". Opowiada ona o bitwie baskijskich gó-rali (pogan) z oddziałami Karola Wielkiego w wąwozie Ronceval. Rycerze ariengardy zginęli. Dokonano tu apoteozy śmierci hrabiego Rolanda - przyrównanie do męki Chrystusa, duszę poległego nieśli do Raju aniołowie. Roland jest wzorem rycerza ponieważ myśli o władcy, ojczyźnie, najbliższych. Ochraniał miecz, był waleczny (zatrąbił w róg, gdy pomoc była nie-zbędna), honorowy, nie odczuwał strachu. Umierał jak chrześcijanin - modlił się, bił w pierś, dokonał rachunku sumienia, podał prawą rękawicę św. Gabrielowi). Postać Rolanda urosła do rangi wzniosłego piękna rycerskiego życia. Utwory ukazujące bohaterskie czyny nazywane są "chansons de geste".
Wzorzec dobrego władcy prezentował Gall Anonim w "Kronice polskiej". Utwór ma cha-rakter historiograficzny (dziejopisarski) i panegiryczny (wysławiający). Trzy "Księgi" opisują dzieje Polski od panowania księcia Popiela do Bolesława Krzywoustego (XII w.). "O żałosnej śmierci sławnego Bolesława" ukazuje radość i dostatek, jakie panowały za czasów Chrobrego. Wraz z jego śmiercią "złoty wiek zmienił się w ołowiany". "Pieśń o śmierci Bolesława" czci jego męstwo, sławę i moc. Ukazuje żal narodu po stracie władcy. "Zaczyna się księga trzecia dziejów Bolesława III" to utwór, który przedstawia oblężenie Głogowa przez Niemców i bój wojsk Krzywoustego z wojskami cesarza Henryka IV. Autor sławi potęgę militarną Polaków. Talent taktyczny Krzywoustego sprawił, iż Niemcy zaprzestali atak na miasto.
W "Legendzie o św. Aleksym" przedstawiony został ideał ascety. Główny bohater, syn Eu-famijana, księcia rzymskiego, rozdał swe bogactwa i wybrał dolę tułacza i żebraka. Zrządze-niem Opatrzności wrócił do rodzinnego domu, lecz nie został tam rozpoznany. 16 lat spędził w pokucie i umartwianiu, w komórce pod schodami. Żywił się resztkami, które wyrzucała na niego służba. Gdy umarł, dzwony kościelne zaczęły same bić. Aleksy prowadził ascezę, czyli surowy, wstrzemięźliwy tryb życia, zmierzający przez wyrzeczenie się przyjemności i umar-twianie do doskonalenia się w cnocie. Ascetę uważano za bojownika z własnymi namiętno-ściami.
Przykładem ascety jest również św. Szymon Słupnik. Spędził 27 lat życia na słupie, na któ-rym umieszczona była cela. Utwory z tradycji wschodniej charakteryzowały się kultem abso-lutnej ascezy posuniętej do samozniszczenia. Asceza franciszkańska negowała takie praktyki. Również z postawą św. Szymona polemizuje Stanisław Grochowiak. Porównuje wybujałą ascezę z niezawinionym, niechcianym cierpieniem - chłopaka skazanego na śmierć oraz dziewczyny, na której popełniono gwałt.

Przedstaw najważniejsze motywy i tematy literatury średniowiecznej.

Charakterystyczną cechą literatury średniowiecznej jest jej szczególne zaangażowanie w kwestie religijne i świeckie, duchowe i społeczne. W średniowieczu pisano głównie z myślą o tym, aby opracowywana "materia" służyła wyraźnie określonym celom: zbudowaniu moralnemu, wychowaniu i pouczaniu, potępieniu zła i afirmacji dobra, poszerzeniu wiedzy, przechowaniu pamięci o uznanych za ważne zdarzeniach oraz ludziach. Tym tłumaczy się silne nasycenie wypowiedzi literackich "przykładami" (egzemplami), skłonność do kontemplacji, rozważań

Wymień najważniejsze utwory epiki rycerskiej

Eposy rycerskie, nazwane także poematami epickimi.
"Chanoons de geste" dosłownie znaczy "pieśń o czynach", były to średniowieczne poematy epickie. Gatunek ten opowiada o czynach bohaterskich z epoki Karola Wielkiego. Przykładem chanoons de geste jest "Pieśń o Rolandzie". Do eposu rycerskiego należą także romanse rycerskie i miłosne. Słynny cykl francuski to podania: "O Królu Arturze i rycerząch Okrągłego stołu", "Dzieje Tristana i Izoldy", niemiecka - "Pieśń o Nibelnngach", hiszpańska - "Pieśń o Cydzie".

"PIEŚŃ O ROLANDZIE"
Ma przejrzystą kompozycję trójdzielną. Wstęp to przygotowanie zasadzki przez zdrajcę Ganeleona. Rozwinięcie akcji przedstawia bohaterską walkę i śmierć Rolanda oraz jego towarzyszy. Zakończenie ukazuje zemstę Karola Wielkiego na Saracenach za śmierć siostrzeńca. Roland był rycerzem Karola Wielkiego i w 778 wziął udział w wyprawie do Hiszpanii zajętej przez Saracenów. Duma i średniowieczne poczucie honoru nakazywały mu samodzielność działania. Mimo trudnej sytuacji nie wezwał pomocy, a tym samym naraził swoich rycerzy na śmierć. Zginęli wszyscy łączne z nim, ale honor średniowiecznego rycerza został obroniony

"Dzieje Tristany i Izolda"
Opisuje on historię Tristana, wysłanego po Izoldę, przeznaczoną na małżonkę króla Marka; jednak służąca Bargien przez omyłkę daje Tristanowi i Izoldzie napój miłosny, przeznaczony oryginalnie dla Marka i Izoldy; resztę powieści stanowi opis przygód dozgonnej i ślepej miłości tych dwojga; w obliczu miłości, wszelkie inne sprawy tracą na ważności; wszystko, po wielu przygodach kończy się pomyślnie: król Marek okazuje się dobroczyńcą i po śmierci kochanków umożliwia i wieczny wspólny spoczynek; w tym utworze, kochanek jest zakochany tragicznie, to znaczy nigdy nie może poślubić ukochanego, ze względu na okoliczności, ale małżeństwo z przymusu z inną osobą, nie zmienia uczucia; nie mogąc żyć ze sobą, nie szczędzą wysiłków, aby spotykać przy każdej okazji; koniec jest również tragiczny: tu Tristan został wygnany i poślubia inną Izolda; śmiertelni ranny, prosi o ostatnie widzenie z ukochaną, co udaje się, ale zazdrosna żona Tristana, doprowadza go do śmierci, zanim zobaczy się z ukochaną; gdy przybywa Izolda, Tristan już nie żyje i ona również umiera;

"Lament świętokrzyski"- arcydzieło liryki średniowiecznej

Cykl tzw. pieśni łysogórskich powstał w połowie XV w. "Lament świętokrzyski" to liryczny monolog Marii stojącej pod krzyżem. Anonimowemu autorowi udało się niezwykle sugestywnie przedstawić cierpienie matki opłakującej syna. Bo też Maria nie jest w "Lamencie" boska, ale ludzka, po ludzku podatna na zwątpienia, współczująca i głęboko nieszczęśliwa. Nie ma w tej pieśni nadziei zmartwychwstania ani wizji pośmiertnego triumfu Chrystusa. Historia święta przyjmuje tu wyraz bliski każdemu człowiekowi.

Motyw śmierci i miłości przenikający "Wielki testament" Franciszka Villona.

Franciszek Villon to francuski poeta jesieni średniowiecza tworzący pod koniec w XV. Był on studentem i mistrzem paryskiego uniwersytetu, al. Ze względu na swój temperament i hulaszczy tryb życia, nie mógł znaleźć sobie miejsca w uporządkowanym świcie. W końcu został zawodowym przestępcą, członkiem zbrodniczej organizacji, więźniem skazanym na śmierć. Po cudownym uniknięciu śmierci schorowany Villon pisze "Wielki testament", którym żegna się ze światem, prowadzi rozrachunek życia. Świat Villona to Paryż ludzi ubogich, tęskniących za lepszym życiem. Nie ma tu miejsca na heroizm, pompatyczne rycerskie gesty, sztuczną, dworską miłość. Poeta zafascynowany jest przemijalnością i nieuchronnością śmierci. Średniowiecze sławiło tzw. sztukę dobrego umierania, ponieważ była ona przepustką do lepszego świata, wyzwoleniem duszy z kajdan doczesności. W sztuce tego okresu panuje motyw tańca śmierci (dance makabre). Śmierć bowiem nie uznaje żadnej hierarchii, jest nieprzekupnym i nieuchronnym końcem każdego człowieka- w jednym rzędzie stawia króla, biskupa i żebraka.

Średniowieczna wizja Boga, świata i człowieka

Bóg- jest miarą wszechrzeczy, stoi w centrum wszechświata (teocentryzm), świat jest jego dziełem, człowiek zaś powinien do niego dążyć. Bóg jest wszechmocny i doskonały, dał człowiekowi ziemię, aby przez życie na niej sławił stwórcę.
Człowiek- życie doczesne uważa za stadium przejściowe, myśli o śmierci i zbawieniu. Całe istnienie doczesne skupia się na dostąpieniu łaski Bożej i przejściu po śmierci do raju. Osiągnąć to można przez wyzbycie się namiętności, bogactwa, wszelkich uciech i radości tego świata- idea ascezy, umartwianie się i cierpienie drogą do Boga. Można także przez prostą wiarę w dobro Stwórcy i każdego człowieka (franciszkanizm). Wreszcie trzecim sposobem poznania Boga i dostąpienia do niego jest rozum (Św. Tomasz), którym można poznać świat i samego Stwórcę. Rozum i myślenie ma wielką siłę.
Świat- jest doskonały i harmoniczny, Bóg stoi w jego centrum wyznaczając wszelki kierunki. Poznać go można przy pomocy zmysłów i rozumu.

Przedstaw główne prądy renesansu

Humanizm- jest to uzmysłowienie sobie wartości własnej, jedynej, ludzkiej osobowości. Potrzeba poznania i formowania indywidualnej osobowości poddała program zarówno studiowania siebie, swoich wewnętrznych przeżyć jak i kształcenia się na światowych zdobyczach i wzorach ludzkiego ducha, najpełniej objawionych w starożytnej wiedzy o człowieku, czyli w antycznej filozofii, literaturze i sztuce. Jeżeli w dobie średniowiecza kultura zorientowana była na Boba i sprawy pozaziemskie (zbawienie, potępienie), to w Europie XV i XVI w miarą wszechrzeczy jest człowiek i jego ziemski świat. Tę nową postawę streszczało hasło, które humaniści zaczerpnęli z komedii rzymskiego pisarza Terencjusza- "Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce". Humaniści: Erazm z Rotterdamu, Leonardo da Vinci, Jan Kochanowski.
Reformacja- ruch religijny, społeczny i polityczny w Europie XVI w.; doprowadził do rozłamu w Kościele zachodnim i do utworzenia nowych wyznań chrześcijańskich; reformacja rozpoczęła się w 1517 wystąpieniem Marcina Lutra przeciw sprzedaży odpustów i zmaterializowaniu duchowieństwa; w swoich założeniach postulowała moralną odnowę Kościoła przez powrót do wiary i praktyk wczesnego chrześcijaństwa (stąd duża rola Biblii); w niektórych krajach spowodowała radykalne ruchy społeczne. Równocześnie jednak reformacja sprzyjała rozwojowi kultur narodowych, zwłaszcza języków i literatur narodowych. Luteranizm- do zbawienia prowadzi wyłącznie wiara, a nie kupowane odpusty. Kalwinizm- mówił, że Bóg z góry przeznaczył człowieka do zbawienia lub potępienia niezależnie od jego starań. W Polsce powstał zakon Braci Polskich (arianie), która miał ogromny wpływ na rozwój oświaty i języka polskiego- arianie stworzyli polską gramatykę i słownik polsko- łaciński.
Antropocentryzm- pogląd, wg którego człowiek jest centrum i celem Wszechświata, a także ześrodkowanie badań filozoficznych na problematyce człowieka.
Irenizm- pochwała pokoju, przeciwstawianie się wszelkim waśniom, wojnom i kłótniom. Erazm z Rotterdamu głosił, że człowiek jest z natury dobry, zło zaś pochodzi z niewiedzy. W Polsce wyznawcą irenizmu był min. Jan Frycz Modrzewski, który w księdze "O wojnie" (pochodzącej z traktatu "O poprawie rzeczpospolitej"), potępia wojny zbrodnicze, usprawiedliwia zaś obronne.

"Dekameron" Boccaccia jako "pierwsza komedia ludzka"

"Dekameron" (z gr. deka- dziesięć i hemera- dzień) to największe dzieło Giovanniego Boccaccio(1313-1375) zawierające 100 nowel opowiedzianych przez 7 białogłów i trzech młodzieńców. Ramą utworu są przymusowe wakacje, które na wsi spędza świetne florenckie towarzystwo. Aby uprzyjemnić sobie czas wypoczynku (kiedy w mieście szaleje zaraza- 1348) co dzień każdy z nich opowiada jedną nowelę. Często są to opowiadania barwne, z nutką pikanterii o śmiałych obyczajowo, z życia wziętych historiach. Boccaccio z niezrównaną plastyką maluje ludzkie charaktery, opisuje zwyczaje swoich czasów, snuje zręczne intrygi. Świat "Dekameronu" to ziemskie, doczesne, ludzkie przyjemności i przykrości, świat, w którym wielką rolę odgrywają kobiety przewyższające mężczyzn sprytem i żądzą swobodnego życia. Po raz pierwszy na taką skalę utwór literacki nie opisuje bogów czy świętych, ale daje wzorce do naśladowania i potępia haniebne uczynki przy pomocy humoru i scenek z życia zwykłych ludzi.

Na czym polega teoria "sokoła" na przykładzie noweli z "Dekameronu"

Nowela- utwór o zwartej akcji, jednowątkowy. Centralny motyw, często umieszczany w tytule, pojawia się potem w każdej fazie fabuły. W noweli występuje mała ilość postaci oraz redukcja opisu, komentarzy i charakterystyki.
Tytułowy sokół z noweli Boccaccia to jedyny ptak jaki ostał się szlachcicowi i który jest dla owego szlachcica źródłem utrzymania. Niegdyś będąc bogatym, Federigo zakochał się w pięknej Monnie, urządzał dla niej uczty, kupował drogie prezenty i w ten sposób roztrwonił swój majątek, a ukochana nawet na niego nie spojrzała. Federigo zamieszkał w starym domu ze swoim sokołem i pewnego razu w tych samych okolicach zjawiła się Monna z synkiem. Synek owy wkrótce ciężko zachorował i zapragnął mieć tego pięknego ptaka jako że tylko on mógł przynieść mu ukojenie. Monna porzuciła dumę i widząc coraz większą słabość syna wybrała się z prośbą do Federiga. Ten zupełnie zaskoczony niespodziewaną wizyta chciał ukochaną ugościć najlepszym daniem i zabił sokoła. Kiedy Monna wyznała po co naprawdę przyszła Federigo opowiedział jej o losach ptaka. W kilka dni potem syn Monny zmarł, ale ona przejęta ofiarnością młodzieńca i widząc jak wielką do niej żywi miłość poślubiła Federiga. Teoria sokoła to takie właśnie poświęcenie najcenniejszej rzeczy jaką się ma.

"Boska komedia" Dantego "pomostem" pomiędzy średniowieczem a renesansem

"Boska komedia" Dante Alighieri (1265-1321) to ogromny poemat, podzielona na trzy części historia duchowej przemiany człowieka, przedstawiona w formie fantastycznej wędrówki po zaświatach, wyobrażonych zgodnie z religijnymi koncepcjami epoki. Te trzy części to Piekło, Czyściec i Niebo. Po każdej z nich bohatera oprowadza przewodnik- I i II Wergiliusz, III- ukochana Dantego, Beatrycze.
"Boska komedia" uważana jest za literacką syntezę średniowiecznej kultury, a zarazem za dzieło zapowiadające już nowa epokę- renesans. Podporządkowanej religii wizji świata towarzyszy bowiem w tym utworze nowożytny indywidualizm i krytycyzm. Dante nie pisze poematu o królu świętym czy rycerzu, lecz o sobie i swoich uczuciach, problemach, sympatiach i nienawiściach. Autor umieszcza w utworze krytykę swoich wrogów i rozpatruje aktualności zaistniałe we Florencji, z której został wygnany. Średniowieczna jest filozoficzna warstwa dzieła: Bóg umieszczony w centrum świata jako najwyższa wartość, szczęście i cel. Ze średniowieczem doskonale koresponduje wymowa alegoryczna (np. Wergiliusz symbolizuje mądrość), a także tak lubiana w tej epoce magia liczb (33 kręgi, 9 pieśni, 3 części). Ma jednak to dzieło cechy renesansowe: napisane jest w języku ojczystym, odwołuje się do tradycji antycznych, ukazuje świat uporządkowany, harmonijny, symetryczny. Ukazana podróż jest osobistym przeżyciem Dantego. Głównym przesłaniem utworu jest miłość, która jest siłą kosmiczną, uniwersalną, człowiek kochający dzieło Boże zmierza do swojego Stwórcy

Obywatel i państwo jako problem publicystyki XVI w. (Frycz- Modrzewski, Skarga)

Publicystyka- jest to dział piśmiennictwa, który porusza tematy aktualne, bieżące, żywo interesujące społeczeństwo, dotyczące polityki, obyczajów, kultury itp. Twórcy publicystyki podejmowali aktualności opisując je w różnych formach: felietonach, szkicach, recenzjach lub artykułach. Publicystyka łączy się nieodzownie z rozwojem prasy, a początki jej umieszczane są w renesansie. Najwybitniejsi przedstawiciele XVI w publicystyki to: Andrzej Frycz Modrzewski "O poprawie Rzeczypospolitej" (traktat) reprezentującego tzw. publicystykę społeczną oraz ks. Piotr Skarga autor "Kazań sejmowych" reprezentujących tzw. publicystykę religijną.
A. Frycz Modrzewski (1503- 1572) jako pierwszy w Europie rozpropagował pojęcie demokracji. Stworzył on wizję sprawiedliwego, zreformowanego państwa analizując najważniejsze dziedziny życia społecznego. Traktat składał się z 5 ksiąg- "O obyczajach", "O prawach", "O wojnie", O Kościele" i "O szkole". Modrzewski zawarł w nich wiele rewolucyjnych myśli i rozwiązań i przekonywał, że równość jest jedną z najważniejszych wartości. Wszyscy powinni być sądzeni jednym prawem bez względu na stan czy pochodzenie. Modrzewski każe kłaść nacisk na edukację i dbanie o swoją przyszłość. Kościół był dla Modrzewskiego źródłem cennych prawd moralnych i obyczajów, ale powinien on być opodatkowany i pieniądze te miałyby iść na szkolnictwo, a Kościół powinien być podporządkowany państwu. W księdze "O wojnie" przedstawia jej bezsens i okrucieństwo, jest ireistą- czyli wyznawcą pokoju, przeciwnikiem wszelkich waśni. Modrzewski ceni pracę ,a nie lubi rozrywek, tańców i zabaw. Pieniądze przeznaczane na zbytek dóbr szlacheckich mogłyby uzdrowić polskie szkolnictwo. Obywatel dla Frycza to humanista, człowiek wykształcony i pracowity, pamiętający o Rzeczypospolitej, moralny i prawy.
Piotr Skarga (1536-1612) był wspaniałym mówcą i pisarzem. Swoje kazania miał wygłosić na obradach sejmu, który został jednak zerwany. W swoim dziele widział Polskę jako jeden organizm, który składa się ze zgodnie ze sobą współdziałających członów. Władza opierać się miała na silnej monarchii posłusznej Kościołowi. Skarga opisał 6 chorób nękających Rzeczpospolitą: nieżyczliwość ludzka, niezgoda i kłótnie sąsiedzkie, naruszanie religii katolickiej i wada heretyckiej zarazy, dostojności królewskiej i władzy osłabienie, niesprawiedliwe prawa, grzechy i złości jawne. Człowiek według Skargi powinien przede wszystkim kochać boga i bliźnich, bo miłość ma cechę scalającą i może naprawić ojczyznę. Życie przynosi ze sobą bogactwa i zbytki, których trzeba używać w sposób prawy.

Alegoria ojczyzny jako tonącego okrętu w "Kazaniach sejmowych" P. Skargi.

Kazanie- rodzaj religijnego przemówienia, głoszonego przez kapłana podczas Mszy Św., stałych lub okolicznościowych świąt. W przypadku Piotra Skargi "Kazania" stały się utworem literackim, lecz spełniają także wszelkie wymogi prawidłowego przemówienia:
- posiadają obrazowe, docierające do wyobraźni odbiorcy przykłady, pytania retoryczne, liczne apostrofy i taki dobór argumentów, by przekonać do swoich prawd,
"Kazania sejmowe" zawierają sugestywny obraz upadku Rzeczypospolitej trawionej licznymi chorobami, są to: nieżyczliwość ludzka, niezgoda i kłótnie sąsiedzkie, naruszanie religii katolickiej i wada heretyckiej zarazy, dostojności królewskiej i władzy osłabienie, niesprawiedliwe prawa, grzechy i złości jawne. Polskę Skarga porównał do tonącego okrętu czyli w przypadku braku zmiany kazał przygotowywać się na niechybny upadek narodu i całego państwa. Ratunek widział w silnej władzy królewskiej podległej Kościołowi. Na tym tonącym okręcie ludzie zamiast pomagać sobie nawzajem, ratować się miłością, łapią tylko co swoje przyciskają do piersi bogactwa i myślą, że się uratują nic nie robiąc. Ah jakże się mylą... okręt ten trzeba łatać, wodę zeń wylewać i porzucać zbytki by go ratować, a jeśli nie, to wszyscy na nim poginiemy.

Ocena społeczeństwa polskiego zawarta w "Krótkiej rozprawie między trzema osobami Panem Wójtem a Plebanem" M. Reja

Mikołaj Rej (1505-1569)- znamy dwa obrazy tego poety- poczciwego i spokojnego filozofa oraz żarłoka i pijaka lubującego się w głośnych ucztach i używającego życia z rozmachem. "Krótka rozpraw..." została wydana w 1543 roku pod pseudonimem Ambroży Korczbok Rożek. Satyra ta porusza konflikt stanowy i piętnuje wady duchowieństwa oraz szlachty. Autor występuje w obronie chłopa, obciążonego świadczeniami na rzecz szlachty i kleru. Utwór ma formę dialogu, gdyż w tamtych czasach szukano prawdy w zderzeniu różnych relacji, w prezentacji rozmaitych sposobów widzenia świata.

1. duchowieństwu zarzuca- świecki tryb życia, zaniedbywanie obowiązków, chciwość w ściąganiu dziesięciny, wykorzystywanie religii do własnych celów, utrzymywanie wiernych w przekonaniu, że zbawienie wieczne zależy od wysokości składanych ofiar

2. szlachcie wytyka: prywatę, egoizm, pychę, posłom- brak uczuć patriotycznych, pogoń za korzyściami materialnymi. Tylko Wójt pozostaje poza autentyczną krytyką- jest zwycięski w rozmowie, zawsze zaś przegrany w życiu.

Szlachecki model szczęścia w "Żywocie człowieka poczciwego" Reja

"Żywot..." jest wielką pochwałą wsi i życia wiejskiego. Rej zaleca spokojne życie na wsi, w otoczeniu natury. Życie szlachcica upływa wśród zajęć gospodarskich, odmiennych w każdej porze roku, pogodnej atmosferze rodziny, w zgodzie z sąsiadami. Poczciwy ziemianin wiedzie pogodne życie- nie boi się starości ani śmierci, a człowiekiem poczciwym w rozumieniu pisarza jest ten, kto pokój czyni na ziemi i nie krzywdzi innych. Filozofie szlacheckiego modelu szczęścia to:

• stoicyzm- spokój, umiar, cnotliwe życie zgodnie z naturą i rozumem

• epikureizm- czerpanie z rozrywek, korzystanie z dobrodziejstw wsi, wielką przyjemnością jest życie zapobiegliwego, gospodarnego człowieka poczciwego.

"Żywot..." daje obraz wykształconego szlachcica przysposobionego do życia w szlacheckiej Rzeczypospolitej. Życie podlega porom roku, jak i okresom życia- młodości, dojrzałości i starości. Księga w drobnych szczegółach daje rady co do stroju, sprzętów, zajęć, wychowania, dobru małżonki i wszystkich spraw dotyczących człowieka poczciwego.

Postawa wobec życia człowieka renesansu w świetle "Fraszek" Kochanowskiego

Fraszka- krótki utwór, najczęściej pisany wierszem o charakterze humorystyczno- satyrycznym, zwięzły, zwarty o zaskakującej poincie, będący odmianą epigramatu

Podział fraszek ze względu na treść:

1. refleksyjne- "O żywocie ludzkim", "Na lipę", "Na zdrowie"

2. autobiograficzne

3. o miłości- "Do Hanny", "O miłości"

4. fraszki- żarty- "Raki"

5. piętnujące wady ówczesnego duchowieństwa- "O kapelanie", "O kaznodziei"

6. obrazujące życie dworskie- "Na Konrada", "O doktorze Hiszpanie"

"Fraszki" Kochanowskiego miały jak najbardziej renesansowy charakter- widać w nich zainteresowanie człowiekiem, jego problemami, przeżyciami wewnętrznymi, cechami charakteru i osobowością, stanowią sumę renesansowej mądrości życia, pochwała uciech przeplata się z marzeniami ożyciu stałym i spokojnym, radość życia oparta jest o stateczność i mądrość, poczucie humoru, optymizm, wiarę w efekty pracy i wszechstronny rozwój człowieka. Fraszki nawiązują do filozofii stoickiej i horacjańskiego carpe diem, dostrzegają uroki życia zgodnie z naturą i wrażliwość na piękno. Autor w swoich utworach przedstawia nam postawę wobec życia człowieka renesansu- żywota spokojnego i mądrego (o czy już pisałem). Na innych przykładach pokazuje jak być nie powinno, ośmiesza niektóre postawy (pijak, hultaj, lekkoduch).

Świat wartości wyłaniający się z "Pieśni" Kochanowskiego

Pieśń- podzielony na strofy utwór liryczny o poważnej zwykle tematyce.

Nowe pojmowanie Boga w świetle hymnu "Czego chcesz od nas Panie..."

1. świat jest konstrukcją idealnie harmonijną i piękną, a każdy jego szczegół pełni określoną i użyteczną rolę

2. Bóg jest budowniczym świata, jego piękno tkwi w najdrobniejszych elementach stworzonego dzieła i on porusza tym zdumiewającym mechanizmem

3. Człowiek wobec stworzonego przez Boga świata zachwycony i kontempluje jego uroki. Wielbi Stwórcę, którego istnienie przenika cały wszechświat. Jest wdzięczny za to, że może korzystać z tak hojnych darów, oddaje więc hołd i liczy na opiekę Boga. W przeciwieństwie do średniowiecznych tekstów, Kochanowski nie przypomina o śmierci, o życiu pozagrobowym, lecz głosi radość życia. Pragnie, żeby człowiek dążył do poznania tego, co go otacza, żeby piękny świat uczynił go szczęśliwym.

Humanistyczna pełnia życia i postawa stoicka w pieśniach Kochanowskiego

1. "Miło szaleć kiedy czas po temu..." - Horacjańskie carpe diem. Kochanowski ceni poczucie humoru w wesołym towarzystwie, przy stole biesiadnym. Zachęca do szukania szczęścia na ziemi, a nie w życiu pozagrobowym

2. "Chcemy sobie być radzi..." - Radość życia musi być oparta o stateczność i mądrość. Poeta pochwala wesołą kompanię, humor, ale zaleca pogodę ducha, zachowanie godności w znoszeniu problemów, trudności, przeciwności losu

3. "Nie porzucaj nadzieje..." - Poeta opiewa urodę świata, radość życia, chwali aktywną, twórczą postawę człowieka. Zna ona zmienności losu i kaprysy fortuny, w każdej sytuacji jednak zaleca zachowanie dystansu i pogody ducha

4. "Niezwykłym i nie lada piórem opatrzony..." - Należy żyć godnie, przestrzegać wartości moralnych i zarazem dbać o to, by życie było ciekawe, by niosło ze sobą radość i szczęście. Poeta chwali dążenie do poznania świata i do tworzenia piękna. Kochanowski docenia wartość swojej twórczości. Jest szczęśliwy, że został obdarzony talentem poetyckim i może dać ludziom radość. Na wzór Horacego poeta wierzy w moc i trwałość swojej poezji, odczuwa dumę, że jest artystą.

Treść i alegoryczność "Odprawy posłów greckich" Kochanowskiego

Dramat ten nawiązuje do mitu o wojnie trojańskiej. Oto królewicz Aleksander, by zaspokoić swoją namiętność do Heleny, zaraża swój kraj na niebezpieczeństwo wojny. A dzieje się to przy milczącym przyzwoleniu króla Priama oraz zgodzie przekupionej i lekkomyślnej rady trojańskiej, która jest zresztą zadziwiająco podobna do polskiego sejmu. Jedynie Antenor, uosobienie mądrości i cnót obywatelskich, przeciwstawia się Aleksandrowi uważając, że Helenę należy zwrócić Grekom. Jego racja zostaje odrzucona, a greccy posłowie odprawieni z niczym (taki jest sens tytułu utworu). Mimo to Antenor pozostaje lojalnym obywatelem, który poddaje się woli większości i nadal służy swojej ojczyźnie. Właśnie ta decyzja czyni zeń bohatera tragicznego,. Antenor bowiem weźmie udział w niesprawiedliwej wojnie, która musi skończyć się klęską Trojan.
W roku 1578 w Ujazdowie wystawiono "Odprawę..." z okazji zaślubin czołowego polityka ówczesnej Polski Jana Zamoyskiego. Zaszczycili ją swoją obecnością najwyżsi dostojnicy państwowi i król Stefan Batory. Czasy były niespokojne, szykowano się do wojny z carem Iwanem Groźnym. Tragedia zawierała liczne aluzje do sytuacji Polski. Dlatego też końcowe zdanie bohatera utworu, Antenora ("Radźmy jako kogo bić; lepiej niż go czekać"), uznano za zachętę do działań wojennych.

Związek "Odprawy..." z tragedią grecką

Dramat antyczny	"Odprawa posłów greckich"
1. Jedność czasu, miejsca i akcji	1. Jedność czasu, miejsca i akcji. Autor pierwszy próbował przeszczepić na grunt polski tragedię antyczną. Nie chciał uchylić zasadom.
2. Ograniczona liczba aktorów, brak scen zbiorowych	2. Ograniczona liczba aktorów. Obrady sejmu relacjonuje Helenie, wysłany przez Aleksandra poseł, ponieważ autor unikał scen zbiorowych
3. Występują aktorzy i chór, czyli epejzodia przeplatają się ze stasimonami	3. Poprawnie zbudowana tragedia klasyczna. Tekst jest podzielony na wystąpienia aktorów i chóru. Chór pełni rolę taką jak w dramacie antycznym: zapowiada, komentuje, uzupełnia wypowiedzi aktorów, stwarza nastrój
4. Akcja postępowała stopniowo, aż do nieuchronnego, tragicznego końca	4. Wypowiedzi postaci nie służą potęgowaniu napięcia, bo już na wstępie dowiemy się jaką odpowiedź otrzymali posłowie
5. O tragizmie postaci decydował fakt, że wybór jakiego musiał dokonać bohater zawsze był tragiczny	5. W "Odprawie..." można było uniknąć tragedii. Posłowie mogli zwrócić Helenę mężowi i wówczas nie doszłoby do wojny. Wybrali jednak drogę z tragicznymi następstwami, bo Troja została zburzona. Istniała więc możliwość wyboru.
6. Bohaterowie tragedii uwikłani byli w sytuacje bez wyjścia (śmierć, konflikt sumienia)	6. bohaterowie nie byli uwikłani w sytuację bez wyjścia. Mieli wyjście, aby uniknąć katastrofy. W "Antygonie" tragedia następuje w utworze, śmierć Antygony, Hejmona, Eurydyki, a w "Odprawie..." nikt nie ginie, ale zapowiedziana tragedia nastąpi. Będzie jeszcze większa, bo zginie Troja (proroctwo Kasandry)
7. O losach starożytnych bohaterów decydowali bogowie lub przeznaczenie	7. W tragedii Kochanowskiego bohaterowie sami dyskutują i podejmują decyzje. Troja musi zginąć, bo zgubę szykuje jej własne społeczeństwo. To przekupni posłowie za pozostawieniem Heleny, nie kierowali się troską o bezpieczeństwo kraju
8. Cechą tragedii antycznej było oczyszczenie- katharsis	8. Dialogi i monologi są bezrymowe. Wiersz biały

Topos "wsi spokojnej, wsi wesołej" w twórczości renesansowej

Topos- są to stałe obrazy i motywy istniejące w literaturze europejskiej, będące świadectwem ciągłości tradycji w kulturze śródziemnomorskiej.
"Pieśń Świętojańska o Sobótce" jest to utwór szczęśliwie łączący elementy ludowego obrzędu (który odbywał się w najkrótszą noc w roku) z antyczną tradycją poezji sielankowej (gatunek literatury obejmujący utwory tematycznie związane z życiem pasterzy, rolników, rybaków, mające postać lirycznego monologu, najczęściej przeplecionego opisem lub dialogiem). W 12 pieśniach śpiewanych przez przybrane odświętnie panny wygłasza Kochanowski pochwałę wiejskiego, spokojnego życia, uroków miłości małżeńskiej i cudownej mocy śpiewu , czyli poezji. Czarnolas staje się tu cudowną krainą Arkadią- marzeniem wszystkich poetów. Arkadia- według Wergiliusza kraina prostoty i szczęścia.
"Żywot człowieka poczciwego"- wieś jest the best.

Kryzys światopoglądu humanistycznego w "Trenach" Kochanowskiego

Tren- gatunek poezji żałobnej ukształtowany w starożytnej Grecji przez Symonidesa. Jest to pieśń lamentacyjna, wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, napisana "na cześć" zmarłego, rozpamiętująca jego chwalebne czyny, zalety i zasługi. Tren miał ścisły układ wewnętrzny:

1. pochwała cnót i zalet zmarłego

2. wielkość poniesionej straty

3. demonstracja żalu

4. pocieszenie

5. napomnienie- pouczenie

W "Trenach" (1580) (I - XIX) napisanych po śmierci córki Urszuli, renesansowy obraz świata i humanistyczna filozofia człowieka stają się pustymi formułami, z których poeta drwi boleśnie, bo przecież są to prawdy, którym poświęcił całe życie. Wykracza też Kochanowski poza normy klasycznej sztuki poetyckiej. Tren starożytni łączyli z dostojnymi osobami- królami, mędrcami, bohaterami, cykl czarnoleski zostaje zaś poświęcony dziecku. Nieklasyczny jest też styl "trenów". Wszechobecny niepokój, jakby poszukiwanie słów, śmiałe przerzutnie- wszystko to zapowiada wyraźnie rychły zmierzch renesansowego klasycyzmu.
Kochanowski jest w "Trenach" bezkompromisowy. Światem cierpienia i rozpaczy, światem, w którym nie istnieje naturalny porządek i ojcowie muszą grzebać swoje dzieci, nie może rządzić dobry Bóg z "Hymnu". To raczej jakaś ciemna, tajemnicza siła (los, fatum), której obcy jest jakikolwiek porządek moralny. Humanistyczna pasja zdobywania wiedzy, służenia "poczciwej sławie" jest śmieszna. Mędrca bowiem może w każdej chwili spotkać taki sam los jak głupca- cierpienie i śmierć.
Humanizm "trenów" jest trudny, można nawet powiedzieć: tragiczny. Poeta ratuje rozumną harmonię świata , ratuje sennym, być może oszukańczym, majakiem (w "Trenie XIX" we śnie ukazuje mu się matka, trzymająca na ręku Urszulkę). Konkluzja "Trenów" ocala humanistyczny porządek świata- ludzkie sprawy należy znosić po ludzku, z godnością, wierząc, że wszystkim rządzi wszechmocny Bóg. "Treny" zapowiadają już barokową wizję świata, w której wiedzę zastępuje wiara, a godność człowieka- pokora

Tren I- inwokacja, kolejne opisują smutek żal i ból
Tren XI- bunt przeciwko biegowi życia
Tren XII- charakterystyka Urszuli, refleksje filozoficzne
Tren XVIII- modlitwa
Tren XIX- pogodzenie się z losem

Kochanowski jako twórca renesansowy, typowy humanista i poeta doctus(uczony)

1. Pozostawił bogatą spuściznę literacką (elegia, sonety, fraszki, satyry, pieśni, dramaty i treny)

2. Dzieła K. posiadają rangę ogólnoświatową

3. Stworzył on cudną poezję polską, która stała się wzorem dla przyszłych poetów

4. Stworzył ideał człowieka, obywatela, wzywał do przyjęcia postawy patriotycznej

5. Wzbogacił obrazy poetyckie przez zastosowanie epitetów, porównań etc. Zaczerpniętych głównie z antyku, udoskonalił wiersz polski nadając mu klasyczną formę posiadającą równą liczbę zgłosek i rymy żeńskie

6. Posiadał gruntowne wykształcenie nabyte na zachodzie

"Żeńcy" Szymona Szymonowica jako nietypowa sielanka.

SIELANKA- bukolika, ekloga, idylla, pastorałka, pogodny utwór, często o tematyce miłosnej, przedstawiający uroki życia wiejskiego; ukształtowana w starożytności (Teokryt, Wergiliusz), pełnię rozwoju osiągnęła w sentymentalizmie F. Karpiński,
Arkadia- mityczna kraina wiecznej wiosny i łagodnych cierpień miłosnych, zaludniona przez pasterzy poetów; wyraża odwieczne marzenie człowieka o szczęśliwym życiu w zgodzie z naturą.
Zagłębiając się w treść utworu naszą jaźń przenika wrażenie, iż "Żeńcy" nie stanowią klasycznej sielanki, zważywszy na fakt iż żywot bohaterów (chłopi) zakłócany jest przez okrutnego właściciela ziemskiego, bezustannie znęcającego się nad pragnącymi spokoju wieśniakami.

Wzór dworzanina w twórczości Górnickiego("Dworzanin Polski")

Górnicki w swej twórczości wymaga od dworzanina cech następujących:

• ma być dzielnym rycerzem, który dzięki sprawności fizycznej wygrywa w turniejach

• mężny w boju

• dowcipny i elegancki w towarzystwie dam

• wykształcony (starożytnść i współczesność)

• wrażliwy, rozumny, obdarzony zakorzenionym poczuciem prawa i sprawiedliwości

Istotne dla G. Jest aby dworzanin posiadał szlachectwo jakoby duchowe, a nie powierzchowną ogładę towarzyską.

Literackie wzorce osobowe w polskim renesansie

1. Ideał szlachcica- ziemianina- M. Rej "Żywot człowieka..." J. Kochanowski "Pieśń Świętojańska o..."

2. Ideał człowieka- obywatela- J. Kochanowski "Odprawa posłów greckich", "O cnocie" "O dobrej sprawie"

3. Ideał człeka renesansu- Kochanowski treny, fraszki, pieśni

4. Ideał dworzanina

Wizja człowieka i świata w sonetach M. Sępa- Szarzyńskiego

SONET- układ stroficzny stanowiący samodzielny utwór, złożony z 2 strof 4-wersowych, zwykle opisowo-narracyjnych, i 2 tercyn o charakterze liryczno-refleksyjnym; powstał we Włoszech (Dante, F. Petrarca), wprowadzony do Polski przez J. Kochanowskiego, uprawiany m.in. przez A. Mickiewicza, A. Asnyka.
Człowiek- istota godna, szlachetna i silna choćby przez sam trud walki z własną słabością. Z drugiej zaś strony (bardziej barokowej) samotny i słaby pełen trwogi wynikającej ze zmienności i znikomości doczesnego świata.
Świat- cały wszechświat przenika gorączkowy ruch zarówno w sferze gwiazd i planet jak i we wnętrzu ludzkiej duszy. Jedynym stałym punktem w niej jest Bóg paradoksalny, nieruchomy poruszyciel wszechrzeczy.

Gatunki literackie odrodzenia

DIALOG, lit. fragment utworu literackiego, także cały utwór literacki, filozoficzny, publicystyczny itp. w formie rozmowy postaci fikcyjnych lub rzeczywistych.
SIELANKA- bukolika, ekloga, idylla, pastorałka, pogodny utwór, często o tematyce miłosnej, przedstawiający uroki życia wiejskiego; ukształtowana w starożytności (Teokryt, Wergiliusz), pełnię rozwoju osiągnęła w sentymentalizmie F. Karpiński
Fraszka- krótki utwór, najczęściej pisany wierszem o charakterze humorystyczno- satyrycznym, zwięzły, zwarty o zaskakującej poincie, będący odmianą epigramatu
Pieśń- podzielony na strofy utwór liryczny o poważnej zwykle tematyce
Tren- gatunek poezji żałobnej ukształtowany w starożytnej Grecji przez Symonidesa. Jest to pieśń lamentacyjna, wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, napisana "na cześć" zmarłego, rozpamiętująca jego chwalebne czyny, zalety i zasługi. Tren miał ścisły układ wewnętrzny:

1. pochwała cnót i zalet zmarłego

2. wielkość poniesionej straty

3. demonstracja żalu

4. pocieszenie

napomnienie- pouczenie

Rola ambicji w życiu człowieka na przykładzie "Makbeta"

Ambicję przyrównać można do monety- ma dwie strony. Jedną z nich jest strona kreatywna dopingująca działanie istoty ludzkiej, drugą destrukcyjna prowadząca nawet do samozniszczenia. Widać to na przykładzie nieszczęsnego Makbeta. Jako młody rycerz króla Duncana dzięki odwadze, lojalności i ambicji ma szansę na zdobycie czołowych pozycji w państwie. Po spotkaniu jednak z gronem czarownic, gdy w jego umyśle zapala się wizja szybkiego awansu zasilana przez elektrownię Lady Makbet, wkracza on na drogę, która się kończy w sposób wiadomy. Ideał (makbet) sięgnął bruku kurna.

Problem sprawiedliwości, winy i kary w "Makbecie"

Jak powszechnie wiadomo sprawiedliwość zawsze zwycięża przykładowo Lady Makbet w pomieszaniu popełnia samobójstwo, Makbet zostaje zwyciężony. Oprócz podanych przykładów kary namacalnej mamy do czynienia także z jej sferą metafizyczną tj. wszechogarniająca samotność bohaterów od czasu popełnienia pierwszej zbrodni, ich obłąkanie i rozpad związku małżeńskiego. Główną winą bohaterów jest jak wiadomo chora ambicja, nieumiarkowanie utrata wiary w sens istnienia. Z win innych polecamy Granata i Tura na murach.

Cechy dramatu szekspirowskiego

1. Zerwanie z zasadą 3 jedności

2. Sceny zbiorowe

3. Bohater dynamiczny (zmienny)

4. Bohaterowie sami decydują o swoim losie

5. Brak ciągłości akcji (kilka punktów kulminacyjnych)

6. Akty dzielą się na sceny, dialogi, monologi

7. Przyroda stwarza nastrój, wpływa na psychikę bohaterów

Czym charakteryzował się polski sarmatyzm

Mit sarmacki wywodzi się z przekonania szlachty polskiej o jej rodowodzie od starożytnych Sarmatów- dzielnych, walecznych, szlachetnych, którzy nad Wisłę przybyli znad Wołgi, tu się osiedlili i dali początek polskiemu rycerstwu. Cechami jej założycieli i twórców są:

• niechęć wobec obcych wzorców

• zapatrzenie na własną tradycję

• głoszenie wolności jednostki szlacheckiej łącznie z liberum veto

• wyznawanie religii katolickiej, jej obrona często popadająca w nietolerancję i dewocje

Miejsce pamiętników Chryzostoma Paska w lit. polskiej

PAMIĘTNIK- lit. opowiadanie z pewnym dystansem czasowym o wydarzeniach, w których autor występował jako uczestnik bądź naoczny świadek.Rodzaje:

-diariusze(pisane codziennie)
-zapisy gawędziarskie(gawędy, opowieści)
-raptularze(kroniki rodzinne)

Pamiętniki Chryzostoma paska są najświetniejszym tego typu dziełem barokowym, kapitalnym dokumentem poglądów i przekonań przeciętnego polskiego szlachcica - sarmaty tej epoki. Wywarły duży wpływ na póżniejszą lit. polską (Trylogia H.Sienkiewicza).

Udowodnij, że Wacław Potocki był patriotą

Wacław Potocki był przedstawicielem baroku sarmackiego, jego postawa patriotyczna ujawnia się poprzez postulaty patriotyczne zawarte we fraszkach "Nierządem Polska stoi" , "Pospolite ruszenie" , "Zbytki polskie". U Potockiego najsilniej wyraził się związek z krajem,wiele jego utworów stanowi ówczesny rachunek obywatelskiego sumienia narodu. Miał silne poczucie społecznej odpowiedzialności, pojmując ją jako slużbę upowszechniania "przykładów cnoty".

Przedstaw rodzaje komizmu na przykładzie "Świętoszka".

Rodzaje komizmu:

1. Komizm postaci - wyposażenie wszystkich lub niektórych postaci w cechy charakteru wywołujące śmiech odbiorcy;

2. Komizm sytuacyjny - konstruowanie sytuacji zabawnych lub ośmieszających;

3. Komizm słowny - dowcip językowy.

Udowodnij, że polskie oświecenie ucząc bawiło.

Jest to generalna zasada oświecenia; literatura oświeceniowa idealnie wręcz łączy dydaktyzm z rozrywką; stosowano to głównie w celu większego dotarcia do czytelnika, czego dowodem jest "Powrót Posła" Niemcewicza, który był w pewnym momencie swoistym bestsellerem;
Satyry w sposób groteskowy miały ośmieszyć ujemne cechy społeczeństwa polskiego tego okresu, niektóre satyry są do dziś aktualne i czytywane nie tylko w szkole
Poematy heroikomiczne były w większym stopniu rozrywką niż edukacją, przy użyciu pastiżu poematów heroicznych starały się krytykować przywary różnych warstw społecznych, co udawało się zwykle bardzo dobrze, jednak wzbudzało burzę wokół tych utworów, którą niektórzy potrafili wykorzystać aby przekazać jeszcze więcej prawd o świecie;

Co to jest bajka i satyra? Omów ich rodzaje.

Bajka: jest podstawowym gatunkiem literatury dydaktycznej; znana już w starożytności (Ezop); jest utworem z pogranicza epiki i liryki (wierszowana, ale zwykle zawiera narrację); cechuje się alegorycznością (motyw o domyślnych, ukrytych cechach), widać to na przykładzie bajek Krasickiego: bohaterami są zwykle zwierzęta, o stałych i oczywistych cechach; są dwa rodzaje bajek: epigramatyczna i narracyjna (dłuższa z fabułą); ważnymi cechami są: zwięzłość, prostota, również języka, zawiera łatwe do zapamiętanie przesłanie, przedstawione wprost w morale, albo ukryte w treści; bajka jest gatunkiem realistycznym, bez fantastyki i rzeczy nadprzyrodzonych; zawierają treści uniwersalne, aktualne przez stulecia i zwykle dotyczące spraw międzyludzkich;
Satyra: również dydaktyczny, wierszowany, tym razem wprost pokazujący to, co krytykuje; krytyka polega na ośmieszaniu przez wyolbrzymienie, koncentrację śmiesznych sytuacji, karykaturę; zwykle krytykuje ludzkie wady, przywary, obyczaje;

Rodzaje satyr ze względu na treść:
-s. społeczno-obyczajowe;
-s. polityczne;
-s. literackie.

Rodzaje satyr ze względu na sposób przedstawiania treści:
-monolog- bezpośrednia wypowiedź;
-monolog skierowany do kogoś, wzięty w cudzysłów;
-satyra dialogowa.

Jakie wady społeczeństwa polskiego krytykował I. Krasicki w bajkach i satyrach?

Krasicki często zajmuje się krytyką zachowań szlachty; najwyraźniej widać to w jego satyrach. Krytykuje wiele aspektów sprawy: marnotrawstwo, lenistwo, hazard, lekkomyślność, zachwycenie czudzoziemszczyzną, konserwatyzm szlachecki (w tym sarmatyzm), no i oczywiście zachowania takie jak pijaństwo;
"Żona modna" krytykuje wzorce zachodnie, modę i zepsucie; jest to satyra o formie dialogu; mąż żony modnej opowiada o niej swojemu znajomemu; on, wychowany według tradycyjnych zasad moralnych, oburza się na widok tego, co wyrabia jego żona: jest rozrzutna, strasznie dba o to, aby być jak najbardziej w zgodzie z francuską modą, na wieś jedzie więc w angielskiej karecie na resorach, do której żona ładuje całe zapasy różnych dziwnych przedmiotów, które zajmują tyle miejsca, że pan Piotr nie może znaleźć tegoż dla siebie; także skrytykowała starą oddaną służbę; skrytykowała wystrój skromnego szlacheckiego dworku i wprowadziła natychmiast w życie co wymyśliła i dworek zamienił się w pałac z wręcz groteskowym wyposażeniem; na balach organizowanych przez żonę pan Piotr musi harować jakby był służbą, po fajerwerkach sam musi gasić płonącą stodołę; jednak nie szkoda nam go, gdyż ożenił się tylko z powodu owych 4 wsi w posagu, które i tak nie wystarczają na pokrycie zachcianek żony; przysłowie - próżny żal po szkodzie;
"Do króla" jest bezpośrednio krytyką króla z punktu widzenia ciemnej masy szlachty, a w rzeczywistości pochwałą króla, jego zalet i krytyką ciemnoty szlachty; z tych zaleto-wad Krasiński wymienia: polskie pochodzenie króla, opiekę nad artystami, nowe metody rządzenia, jego poglądy, wiek itp.
"Świat zepsuty" jest jakby szybkim zasygnalizowaniem ogólnej tematyki satyr, bowiem wymienia w nich autor wiele ujemnych cech szlachty obok siebie: bezprawie, zajmowanie się pomnażaniem własnych majątków za wszelką cenę, egoizm szlachecki, no i oczywiście brak troski o losy Polski; na koniec poeta przywołuje znany już motyw Polski jako tonącego okrętu, który każdy musi ratować lub zginąć razem z nim;

Krytyka wychowania młodego człowieka na przykładzie pierwszej polskiej powieści.

Jest oczywiście i pierwsza polska nowożytna powieść "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki", opisująca historię polskiego szlachcica, który wychowywał się w sarmackiej atmosferze, edukował się krótko w szkole jezuickiej, z której niewiele skorzystał, wyjechał w świat; początkowo podróżuje ze swoim guwernerem, który edukuje go w stronę zabaw towarzyskich i miłosnych; potem już bez niego; popada w długi i ucieka do Indonezji, statek jednak rozbija się i Mikołaj ląduje na wyspie Nipu, gdzie wysłuchuje wykładów mędrca wyspy (Xaoo) o społeczeństwie wielce utopijnym, ale jak wspaniale urządzonym; ostatecznie, po wielu perypetiach, wraca do kraju i we własnym gospodarstwie stara się wprowadzić w życie co usłyszał; wykład Xaoo ma być pouczeniem, jaką drogę należy wybrać w życiu;

Co to jest poemat heroikomiczny?

Poemat heroikomiczny jest parodią poematu heroicznego;: polega na parodiowaniu poematu heroicznego przez skontrastowanie podniosłego języka (jak w oryginale) z przyziemną tematyką; podobnie jak wzorzec, zawierają często opisy heroicznych bitew, ale są one również parodią ("Monahomachia"); wspaniałe opisy rekwizytów jak w poematach; często występuje humor sytuacyjny, dowcip językowy spowodowały, że z nich wyrosły przysłowia ("prawdziwa cnota, krytyk się nie boi"); dzięki temu wszystkiemu, często zdobywały popularność;
Poematem heroikomicznym jest "Monahomachia"; jest to taki utwór, który parodiuje poematy epickie; dowcip polega zwykle na używaniu podniosłego, patetycznego języka do opisu zdarzeń błahych, przyziemnych; opowiada o rywalizacji zakonów (polegającej na jedzeniu i piciu), które postanowiły przygotować uczoną dysputę, do której nie stało im niestety rozumu i zaczęła się wielka bijatyka na wszystko, co postało w ręku; jednak gdy wniesiono puchar pełen alkoholu, walki natychmiast ustały i zapanowała zgoda; ideą całości jest więc krytyka zakonów żebraczych na prowincji (stolica ziemiaństwa to malutka wioska); krytykuje ich pijaństwo, lenistwo, głupotę i niechęć do nauki;

Klasztory w krzywym zwierciadle.

Źródła komizmu - rozbierzność między potocznym wyobrażeniem rzeczywistości, a jej obrazem w utworze
Chwyty retoryczne - inwokacja, pytania retoryczne, apostrofy, porównania homeryckie, uosobienia

- poemat heroikomiczny jest parodią poematu heroicznego; jest oparty na wzorcu we wszystkich swoich aspektach poza jednym - tematyką (tu: walka w ręcz między zakonami); śmieszność utworu polega na połączeniu podniosłego języka z banalną wręcz tematyką; jest oparty na antycznej parodii "Iliady" - "Batrahomachii"; śmieszność jest również uzyskiwana poprzez kontrast między pozycją bohaterów (duchowieństwo) a ich zachowaniem (pijatyki);
Jest to ostra satyra wymierzona przeciwko ciemnocie, zacofaniu i zachowaniu mnichów; pokazuje upadek moralny, obżarstwo i pijaństwo; Krasicki stosuje niewybredne słownictwo: święty próżniaka, wielebne głupstwo;
Ksiądz przeor postanawia, że odbędzie się dysputa między zwaśnionymi zakonami; jednak z braku innych argumentów, mnisi sięgają po ciężkie księgi i rozpoczynają niezłą bijatykę; wszystkie zmagania cały czas opisane są podniosłym stylem;
Rozwiązanie walki następuje, gdy wniesiony zostaje dzban pełen wina, który dawał pewność wielkiej pijatyki, co mnisi stawiali ponad bijatykę;
Idealnie pokazane zostają wszystkie przywary kleru, które Krasicki jako duchowny dobrze znał; oczywiście dla poprawienia efektu tu i ówdzie co nieco po wyolbrzymiał;

 

MATURA 2

"Powrót posła" J.U.Niemcewicza jako komedia polityczna, obyczajowa i charakteru.

Komedia ta była z założenia komedią krytykującą postawy, tak polityczne jak i obyczajowe; powstała na zmówienie obozu patriotycznego w czasie Sejmu Czteroletniego (przerwa w obradach); jej celem było wpłynięcie na postawę posłów, aby przyjęli Konstytucję; była bardzo popularna w tym czasie;
Intryga miłosna, fabuła (ogół wydarzeń) nie grają większej roli w utworze; wątek miłosny jest wręcz żałośnie schematyczny i uproszczony (dwóch zalotników kontra jedna kobieta); Szarmancki stara się o rękę Teresy z powodu posagu, natomiast drugi, Walery, jako bohater pozytywny, robi to bezinteresownie;
Akcja odbywa się w przerwie obrad Sejmu, w 1790r.; Walery jest posłem na sejm, oczywiście patriotycznym i właśnie przyjechał do domu; Walery i cała jego rodzina Podkomorzych prezentuje obóz patriotyczny, jego program i obyczajowość (idealna matka, wzorowy ojciec-obywatel, wychowany syn, nie zajmują się pomnażaniem majątku, wystarcza im ten, co mają);
Cały utwór jest wypełniony szeregiem dyskusji, rzeczowych, na tematy obyczajowe i polityczne; Podkomorzy będąc orędownikiem reform, w dyskusji wytyka problemy, jakie stwarza szlachta: liberum veto i "złotą wolność szlachecką" uważa za to, co doprowadza do upadku Polski, podobnie jak samowola, prywata i egoizm, który wysysa wszystkie siły życiowe z Rzeczypospolitej; ma nadzieję ujrzeć u schyłku swego życia silną i wyzwoloną z pod obcych wpływów ojczyznę; denerwuje go zachowanie Gadulskiego, który wiele mówi, ale zwykle bez sensu; dziwi się, że Starosta zezwala na wszystkie dziwne zachcianki swojej żony (modnej); na koniec okazuje się, że Podkomorzy nie jest gołosłowny: uwalnia z poddaństwa swoich chłopów, chcąc uczcić małżeństwo Walerego z Teresą;
Walery jest natomiast skontrastowany z Szarmanckim; on razem ze Starostą Gadulskim są przedstawicielami obozu konserwatywnego; Gadulski jest typowym szlachcicem, nie respektującym zasad moralnych, kierującym się rządzą pieniądza (gotowy jest wydać córkę przymusem za mąż, aby tylko nie musieć płacić posagu; cechuje go bezmyślne gadulstwo, zrzędliwość, kłótliwość; Krasiński prezentuje jego brak zainteresowania wiedzą, za to duże zainteresowanie pijaństwem, lienistwem i rozpustą; też jest posłem na sejm (niestety); elekcje, chaos, liberum veto, konfederacje uznaje za święte prawo szlachty, na którym można oczywiście nieźle zarobić; Szarmancki jest człowiekiem, który roztrwonił majątek rodziców na zagranicznych wojażach, toteż chce złapać okazję finansową, jak może być Teresa; gdy dowiedział się, że posagu nie otrzyma, opuścił dom Podkomorzego bez żalu; podróże zagraniczne niczego go nie nauczyły, niczego ciekawego się nie dowiedział;

Postępowy charakter polskiej publicystyki oświeceniowej.

Publicyści pochodzili głównie ze stronnictwa patriotycznego, toteż propagowali oni reformy, zniesienie liberum veto i wolnej elekcji, ograniczenia samowoli magnatów, wzmocnienia armii i władzy królewskiej, opodatkowania szlachty na rzecz armii;
Stanisław Staszic: otrzymawszy solidne wykształcenie zagraniczne, zebrawszy spory majątek i nie mając szans na żadne stanowisko państwowe, postanawia zabrać się za publicystykę i filantropię; w swoich utworach "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego" oraz "Przestrogi dla Polski" prezentuje nam swoje przemyślenia nad systemem edukacyjnym, prawodawstwem, systemem państwa oraz możliwościami reform; w edukacji proponuje upaństwowienie i wprowadzenie do nauczania nauk ścisłych, historii oraz WF; krytykuje liberum veto, głosowanie przez jednomyślność, elekcji (jako dającej możliwość ingerencji z zewnątrz), samowolną magnaterię; jest oczywiście gorącym patriotą, samo przejście przez granicę daje mu uczucie podniesienia na duchu, jednak szczęście to jest zaburzone przez niesprawiedliwość i zaniedbania; jako mieszczanin, domaga się praw dla siebie; mimo wszystko nie zaproponował rozwiązania problemu chłopskiego, ale zauważył ich uciskanie;
Hugo Kołłątaj: szlachcic, poseł na Sejm Czteroletni z ramienia stronnictwa patriotycznego; twórca Kuźnicy Kołłątajowskiej, skupiającej najbardziej radykalnych posłów; napisał "Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego, o przyszłym sejmie Anonima słów kilka" oraz "Prawo polityczne narodu polskiego", w których zawarł swoje postulaty, podobne do tych Staszica, do tego dodał postulaty: ogólnego opodatkowania, stworzenia dwóch izb parlamentu dla mieszczan i szlachty oraz rozwiązania sprawy chłopskiej poprzez ich uwolnienie i ich pracę na zasadzie dzierżawy;

WYJAŚNIJ ZNACZENIE TERMINÓW : Walenrodyzm, Werteryzm, Reneizm

Walenrodyzm - polska wersja makiawelizmu. Dwulicowość, obłuda, wyrażająca się w służeniu wrogom w sposób, który ma im przynieść zgubę w uprawianiu sabotażu.
Walenrodyzm (def.2) - postawa człowieka, który poświęcając swoje życie słusznej walce z wrogiem ucieka się w swoim działaniu do metod podstępu, zdrady I rzeczy moralnie skądinąd moralnie nagannych.
Werteryzm - od imienia tytułowego bohatera przyjęło się określać model pewnej postawy, charakteryzującej się przede wszystkim wybujałą, przesadną uczciwością, postrzegania otaczającego świata przez pryzmat własnych marzeń I poezji, niezgodę na zastane konwencje obyczajowe I moralne przy jednoczesnym braku konkretnego, zdecydowanego działania. Werteryzm to również głębokie poczucie bezsensu egzystencji, dążenie do samozagłady gdyż najczęściej kulminacją działań bohatera jest samobójstwo.
Reneizm - określenie to pochodzi od imienia tytułowego bohatera dzieła F.R. Chateaubrianda (Rene) o elementach autobiograficznych. Wbrew swym intencjom bo autor w zakończeniu poddał surowej krytyce chorobliwą postawę przedstawionych postaci zafascynował się wyobraźnią czytelników I twórców, stworzył prototyp egzystencjalnego dumnego, samotnego I nieszczęśliwego bohatera romantycznego, a jego wpływ o zasięgu międzynarodowym stał się zjawiskiem wymagającym osobnej nazwy, badań w historii literatury.

DLACZEGO "ODA DO MŁODOŚCI" JEST UTWOREM PRZEŁOMOWYM?

W utworze tym odnajdujemy cechy dwóch epok : oświecenia I romantyzmu
Związek "Ody." z oświeceniem.

1. myśli I hasła właściwe epoce oświecenia, wiara w postęp ludzkości, siły, braterstwa, skuteczności wychowania , skuteczność użycia siły dla przeprowadzania zamierzonych reform.

2. wezwanie brzmi : pobudka do walki o wolność.

3. Oda była ulubionym gatunkiem pseudoklasyków warszawskich.

4. Mickiewicz dostosował się do reguł klasycznej poetyki : bogactwo obrazów, styl I motywy mitologiczne, rytmika, kontrasty.

Związek "Ody.." z romantyzmem.

1. ładunek uczuciowy utworu zapał młodości wyzwala chęć czynu I wolę zmiany świata. Kult dla uczucia entuzjazmu idei tworzenia.

2. Namiętny, płomienny protest, przeciw złu, egoizmowi I małoduszności.

3. Postawienie "świata ducha' w miejsce wyrachowanego rozumu.

4. Zerwanie z racjonalistyczną ograniczonością na rzecz założeń romantycznych : "sięgaj, gdzie wzrok nie sięga"

5. Cechy rewolucyjne utworu wyrażają pogardę dla współczesnego świata I pragnienie jego zmiany.

NA CZYM POLEGA PROGRAMOWY CHARAKTER BALLADY "ROMANTYCZNOŚĆ"

1. utwór zawiera cechy nowej literatury (tytuł nawiązuje do epoki)

2. eksponuje zjawiska irracjonale, tajemnicze I fantastyczne

3. występuje podział świata na rzeczy dostępne ludzkiemu rozumowi I na świat ducha

4. odosobnienie (alienacja jednostki w tłumie)

5. autor programowo opowiada się po stronie serca - uczucia

6. spór z klasykami (mędrzec ze szkiełkiem I okiem)

Ballada romantyczna (przykłady)

Ballada romantyczna - stoi na pograniczu epiki i liryki, jest efektem pomieszania gatunkowego. Posiada ludową fantastykę i ludowy pogląd na świat, ukazane są dwa rodzaje poznania, przy czym podkreślona jest wyższość poznania romantycznego nad poznaniem naukowym i czysto empirycznym, co z kolei prowadzi do ukazania łączności pomiędzy ludzkim światem ziemskim a światem duchowym. Bogactwo form wierszowych i poetyckiego zdobnictwa, widoczne w partiach opisowych.
"Ballady i romanse" opierają się w dużej wierze na wierzeniach prostego ludu i podaniach krążących wśród gminu. Ważne są także opisy krajobrazów, przyrody, które wytwarzają nastrój niepokoju, grozy, tajemniczości.

• "Romantyczność" - świat poznaje się nie poprzez zmysły, ale poprzez to co jest ponadzmysłowe, nadnaturalne, dzięki uczuciu i duszy. Rozum i chłodna kalkulacja stają się tu bezradne, bezsilne.

• "Świteź" - śmierć dosięga ludzi, którzy mordują niewinnych, nie ma zbrodni bez kary.

• "Świtezianka" - kara jest nieuchronna, każdy ją poniesie, gdy złamie przysięgę.

• "Lilie" - nikomu nie udaje się uniknąć kary za grzechy, odpowiedzialność za zbrodnie ponoszą wszyscy winni. Nikt nie może bezkarnie cudzołożyć, nikt, kto zabije drugiego człowieka, nie uniknie surowej kary za zbrodnie.

CZY KONRAD WALENROD BYŁ POSTACIĄ TRAGICZNĄ ?

Istotą tragizmu był konflikt tragiczny, który wynikał z istnienia przeciwstawnych równoważnych racji, pomiędzy którymi nie można dokonać wyboru, gdyż każda decyzja przynosi klęskę bohaterowi, a ta niemożność dokonania właściwego wyboru, który nie skończyłby się katastrofą nosi nazwę tragizmu. Konrad Walenrod stoi przed wyborem miłości I szczęścia rodziny bądź ojczyzny. Wybór jednej z tych racji jest jednocześnie klęską tej drugiej, dlatego Konrad Wallenrod jest postacią tragiczną.

ROLA POEZJI I POETY W ŻYCIU NARODU NA PRZYKŁADZIE KONRADA WALLENRODA

1. poezja ocalona od zapomnienia

2. poezja kreuje mit bohatera

3. poezja nawołuje do walki

4. poezja przemyca idee

5. w obecności wroga szyfruje idee

6. Halban - poeta wpływa na rozwój wydarzeń w utworze

7. Poeta kształtuje tradycję, pełni funkcję przewodzenia narodem.

CECHY POWIEŚCI POETYCKIEJ NA PRZYKŁADZIE K. WALLENRODA

• Fragmentaryczna kompozycja fabuły I jej tajemniczość, nasycenie elementami dramatycznymi. Zakłócenie chronologii zdarzeń

• Mieszanie płaszczyzn czasowych teraźniejszości I przeszłości

• Łączenie w wierszowanej narracji elementów epickich I lirycznych (synkretyzm rodzajowy I gatunkowy)

• Bohater samotny rozdarty wewnętrznie, szlachetny - zbrodniczy.

• Inwersja czasowa - akcję utworu poznajemy fragmentami, bez zachowania porządku, kolejność następowania po sobie wypadków.

Udowodnij, że Sonety krymskie mieszczą się w kanwie epoki.

A. Mickiewicz nadając swojemu dziełu ( tak niezwykłą formę gatunkową łamał w ten sposób klasycystyczne decorum ( zgodność formy z treścią ). Badacze romantyzmu uznają te utwory za wyjątkowe i przełomowe. W nich po raz pierwszy Mickiewicz przestał wykładać założenia romantycznego światopoglądu, a z perspektywy tych założeń spojrzał w rzeczywistość. Treści poszczególnych sonetów zawierają opisy otaczającej przyrody, która służy wyrażeniu uczuć podmiotu lirycznego. "Bohaterem sonetów" jest pielgrzym interesujący się grobami, mający świadomość przemijalności wszystkiego, przyroda fascynuje go jako medium między człowiekiem i Bogiem, ale i rodzi pokorę. W sonetach występuje tak charakterystyczny dla epoki orientalizm ( Bakczysaraj, Ajudah, Czatrydah), wyraził się on poprzez słownictwo nadające światu przedstawionemu egzotyczny koloryt, przez ukształtowanie świata według wyobrażeń wschodnich.

LUDOWA KONCEPCJA PEŁNI CZŁOWIECZEŃSTWA ZAWARTA W II CZ. DZIADÓW

• Dziady obrzęd narodowy

• Romantycy wobec folkloru

• Interpretacja prawd moralnych zawartych w utworze

• Gradacja winy I kary

• Obrzędowy charakter utworu

• Cechy widowiska ludowo - obrzędowego o charakterze wokalno - muzycznym

• Oratorium - dawniej rodzaj samodzielnej kaplicy

• - muzycznie - wielka epicka wokalno - instrumentalna forma muzyczna, zbliżona do opery, ale pozbawiona akcji scenicznej, dawniej o treści religijnej, później również mitologicznej, historycznej itp. wykonywana na estradzie koncertowej.

Kompozycja II i IV cz. "Dziadów".

II cz. Dziadów wprowadziła też istotne novum - ową wspólnotę żywych i umarłych, złączonych starodawnym, jak sugeruje autor, obrzędem, w czasie którego żywi śpieszą z pomocą umarłym, a zmarli udzielają żyjącym przestróg i nauk moralnych, wysnutych z własnego losu na tym i tamtym świecie. Powołana do istnienia mocą magicznego obrzędu nadzmysłowa rzeczywistość. "Dziadów" podporządkowana jest prawom moralnym obowiązującym człowieka jako reprezentanta rodzaju oraz człowieka jako członka społeczności. Stąd na "tajnym obrzędzie" pojawią się dusze dzieci, które nie zaznały w życiu goryczy, przeto nie mogą być zbawione, nie dopełniły bowiem swej kondycji ludzkiej niezbędnym doświadczeniem cierpienia. Zjawi się " pierzchliwa" Zosia, ukarana za to, że nikogo nie pokochała, ale również widmo złego pana, okrutnika winnego mąk i śmierci swych poddanych.
II cz. Dziadów poprzedza wiersz "Upiór", a kończy pojawienie się milczącego widma połączonego tajemniczą więzią z uczestniczącą w obrzędzie pasterką. Widmo nie jest aktywnym uczestnikiem zaduszkowego ceremoniału, nie prosi o pomoc ani nie udziela przestróg.

Trójdzielna kompozycja IV cz. "Dziadów" wygląda następująco:

godzina	palą się	rozpoczyna się
21	trzy świece	"godzina miłości"
22	dwie świece	"godzina rozpaczy"
23	jedna świeca	"godzina rozpaczy"

Dlaczego IV cz. "Dziadów" uważa się za wielki poemat miłosny ?

IV cz. Dziadów to właściwie opowieść Gustawa o niebie i piekle miłości, a zarazem jakby porwana i pełna luk biografia romantycznego młodzieńca, który "tak prędko przebiegł gościniec tak długi" dzielący narodziny od śmierci. Kulminacyjnym momentem tej młodzieńczej biografii jest miłość do romantycznej kochanki, uwznioślonej i uświęconej, określanej jako nadludzka dziewica", istota boska, jako idealne dopełnienie osobowości młodzieńca. Taka ma za sobą, zdaniem Gustawa, sankcję wyższych przeznaczeń, jest więc wyróżnieniem, darem i zrządzeniem niemal nadprzyrodzonym. Stąd tak wiele mówi Gustaw o niezniszczalnych łańcuchach łączących bliźniacze dusze, którym udało się odnaleźć w świecie. Zerwanie tego metafizycznego łańcucha nie jest możliwe, ale można przeciąć jego ziemskie ogniwa i w życiu rozdzielić ludzi nawzajem sobie przeznaczonych. To właśnie los Gustawa, którego ukochaną poślubia ktoś utytułowany i bogaty.
Od tego momentu rozpoczyna się Gustawa "godzina rozpaczy" pełna udręk zazdrości, cierpienia miłosnego, egzaltacji uczuć rozpiętych między uwielbieniem dla ukochanej a gwałtownymi oskarżeniami tej kobiety i innych o brak serca, interesowność, ziemskość. Cierpienie i rozpacz wyrażone zostają wspaniałym, nowoczesnym językiem lirycznym, a postać Gustawa staje się zarazem dociekliwym studium psychologicznym osoby owładniętej pasją miłosną.
Opowieść Gustawa o dziejach jego uczucia utrzymana została w tonie namiętnym, w tonie polemik i oskarżeń także z tego powodu, iż słuchacz jego historii - Ksiądz jest stałym obiektem krytycznych ataków swego osobliwego gościa.

CIERPIENIE I OFIARA W III CZ. DZIADÓW.

Cierpienie jako :

• Cierpienie jako kara - źródłem cierpienia: grzech, krzywdzenie bliźnich (sen senatora, duchy Doktora i Bajkowe) krzywdę wymierzają siły nadprzyrodzone. Jej przestrzeń: poza światem realnym (po śmierci lub w przestrzeni snu)

• Cierpienie za ideę (Konrad). Jego źródłem nad ludzka wrażliwość emocjonalna, zdolność identyfikowania się z narodem i ludzkością, niezgoda na krzywdę władzy nad duszami ludzi w imię ich szczęścia. Cierpienie źródłem poczucia wyższości nie ma więc mocy zbawczej.

• Cierpienie jako próba wiary (Konrad) - niezawinionych cierpień całego narodu źródłem pytań o naturę Boga.

• Jeśli zło dzieje się wbrew niemu nie jest wszechmocny

• Jeśli z jego akceptacją nie jest dobry. Zwątpienie w jego miłosierdzie i sprawiedliwość. Wzywanie go na pojedynek "na uczucia". Zwątpienie jako cierpienie i rozpacz. Milczenie Boga jako źródło cierpienia. Miłość do swego narodu szansą do wydobycia się z moralnego upadku w próbie wiary.

• Cierpienie jako ofiara (więźniowie) - ich niewinność, cierpienie fizyczne (głód, kajdany, tortura śledztwa, chłosta, brak snu i wmuszanie narkotyków) i psychiczna (nie wiadomo jak długo będzie trwać śledztwo, co jest przedmiotem oskarżenia)

• Ich postawa: Solidarność, poczucie wspólnoty, silne związki uczuciowe, wisielczy humor, gotowość poświęcenia się dla innych (T.Zan), szaleństwo.

• Biblijna stylizacja: studenci jako niewiniątka, car - jako Herod, Widzenie księdza Piotra - Polska Chrystusem narodów. Zwłaszcza funkcja cierpienia - ofiary.

• Cierpienie jako konieczny element ludzkiej egzystencji i jego znaczenie moralne.

• Cierpienie jako dobrowolna ofiara sposobem działania człowieka w historii i nadanie jej wymiaru etycznego.

PROMETEIZM I MESJANIZM W " DZIADY III"

Mesjanizm narodowy - to teoria według której, stworzenie nowej przyszłości świata opartej na nowym światopoglądzie, jest religijną misją pewnego narodu przez swój charakter zbiorowy uzdolnionego do tego posłannictwa. Jest to teoria posłannictwa, która może wystąpić w chwilach trudnych dla narodu.

Mesjanizm polski według Mickiewicza :

• Naród polski wartością przewyższa resztę Europy

• Pielgrzymi polscy mają być apostołami nowego światopoglądu religijnego i etycznego, wzorami ducha poświęcenia.

• Ich wyższość i posłannictwo ma podstawę w charakterze ich przeszłości ponieważ Polska czciła Boga, gdy reszta Europy "interesowi się kłania"

• Dawny ustrój polski oparty na wolności i na uniach z innymi narodami jest pierwowzorem przyszłego ustroju świata, nową epoką wolności.

• Istnieje analogia między śmiercią i zmartwychwstaniem Polski, a śmiercią i zmartwychwstaniem Chrystusa. Hasło : "Polska Chrystusem Narodów"

Prometeizm - bohater (Konrad - Gustaw) prezentuje się jako postać wyjątkowa i osamotniona. Jej wyjątkowość określa nadludzka skala wrażliwości, cierpień oraz poetyckiego talentu. Z tego wynika poczucie wyższości i samotnictwa, podkreślone dodatkowo przestrzenią więziennej celi. Ten niezwykły indywidualista staje się uosobieniem i reprezentantem całego narodu, wszystkich jego cierpień i naturalnych praw do kojarzonej ze szczęściem wolności. Porażony klęską sprawy narodowej oraz perspektywą zagłady, śpiewa buntowniczą pieśń zemsty, wzywającą do krwawego odwetu na wrogu, a następnie jako poeta usiłuje odsłonić narodową przyszłość (Mała Improwizacja). Pieśń Konrada zostaje jednak przez współwięźnia - księdza zganiona jako "pieśń szatańska", a odkrycie za pomoc poetyckiej wyobraźni okazuje się nieosiągalne. Konrad nie może zrealizować swoich zmierzeń, przegrywa. W scenie drugiej, zwanej Wielką Improwizacją, jako największy twórca na ziemi i "najwyższy z czujących" podejmuje w imieniu cierpiącego narodu rozprawę z uosabiającym rozum Bogiem. Ale i tę walkę Konrad musi przegrać. Ogarnia go bowiem prowadzące do rozpaczy zwątpienie w dobroć Opatrzności, w sprawiedliwość historii i możliwość zwycięstwa nad tyranią. Jego bunt, zwątpienie i rozpacz okazują się także występkiem moralnym - nacechowane są bowiem pychą. Wyrazem tego jest opętanie bohatera przez szatana, który rzuci Bogu największe bluźnierstwo - nazwie go carem świta.

OBRAZ SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO ZAWRTY W "DZIADY III"

	U G O D O W C Y	P A T R I O C I
Reprezentanci :	Wielcy urzędnicy, wielcy literaci, wielkie damy, generałowie, oficerowie i sztabowi	Kilku młodych ludzi i dwóch starych.
Miejsce w salonie	Przy stolikach	Przy drzwiach
Temat rozmowy	Stroje, bale, pochwała Nowosilcowa, możliwość awansu, pochwała kosmopolityzmu.	Prześladowanie patriotycznej młodzieży.
Język rozmowy	Francuski	Polski
Stosunek do caratu	Ulgowy	Nienawistny
Poglądy na literaturę	Literatura nie powinna podejmować aktualnych tematów	Literatura winna być odbiciem narodu.

CECHY DRMATU ROMANTYCZNEGO NA PRZYKŁADZIE "DZIADÓW III" I "KORDIANA" J. SŁOWCKIEGO.

• Brak jedności czasu, miejsca, akcji

• Bohater zbiorowy i indywidualny

• Realizm i irracjonalizm

• Fragmentaryczność akcji

• Inwersja czasowa

• Podział na sceny realistyczne i wizyjne

• Obok tragizmu występuje groteska

• Akcja dramatu spleciona z elementami epiki i lirycznymi

• Poświęcenie się jednostki dla sprawy narodu.

• Wewnętrzny dramat bohatera

• Bohater nie ma wyboru postępowania, ponosi klęskę ponieważ cel go przerasta

• Koloryt historyczny

• Motywy ludowe

PORTRETY OSTATNICH POLAKÓW PRZEDSTAWIONYCH W "PANU TADEUSZU" A. MICKIEWICZA.

Szlachta w "Panu Tadeuszu"

"Pan Tadeusz" jako sielanka szlachecka

1. magnateria - stolnik Horeszko

2. arystokracja - Hrabia

3. szlachta ziemiańska - Sędzi, Podkomorzy

4. szlachta urzędnicza - Rejent, Asesor

5. rezydenci dworscy - Wojski, Gerwazy

6. szlachta zaściankowa - Dobrzyńscy

Jacek Soplica - nowy typ bohatera romantycznego

1. tajemniczość

2. przemiana wewnętrzna podkreślona zmianą imienia

3. nieszczęśliwa miłość do Ewy

4. działalność polityczna w oparciu o masy szlacheckie.

"PAN TADEUSZ" JAKO EPOPEJA.

Epopeja - jeden z głównych gatunków epiki, podstawowy I dominujący w tym rodzaju, aż do powstania powieści. Obejmuje rozbudowane utwory, zazwyczaj wierszowane, ukazujące dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów rzucone na tło wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej.

• Występowanie inwokacji

• Porównania Homeryckie

• Realizm szczegółu ( metoda opisywania rzeczy z epicką dokładnością )

• Epizodyczność akcji

• Retardacja ( obecność takich partii utworu, które "zatrzymują" akcję, opóźniają następne wydarzenia, tym samym mobilizują czytelnika, pogłębiając jego ciekawość - opisy przyrody czy też obyczajów. )

• Narrator trzecio - osobowy, zdystansowany, ujawnia się tylko w inwokacji

• Bohater zbiorowy, czyli szlachta.

LIRYKI LOZAŃSKIE A. MICKIEWICZA - OSTTNIE SŁOWO POETY.

W utworze "Nad wodą wielką i czystą" autor podziwia piękno krajobrazu, jezioro szwajcarskie, zmieniającą się pogodę. Surowe piękno przyrody wywołuje poczucie kruchości, niepewności i osamotnienia człowieka. Budzą się refleksje na temat własnego życia. Czuje się wygnańcem i tułaczem, narzeka na swój los pielgrzyma. Refleksje autora są też odzwierciedleniem życia całego pokolenia polskich emigrantów politycznych rozproszonych po świecie.
"Polały się łzy." - poeta stęskniony za krajem rodzinnym, rozdarty wewnętrznie, wspomina swoje beztroskie dzieciństwo, młodość, którą uważa za zbyt ambitną, gdyż wygórowane cele nie zostały osiągnięte. Wiek męski nazywa "wiekiem klęski" zapewne z powodu upadku powstania listopadowego. Osamotniony poeta jest rozdarty wewnętrznie, ponieważ czuje się emocjonalnie związany z ojczyzną. Wiersz ma charakter lapidarnego życiorysu. Konstrukcyjne ramy literackie zauważamy w tym, że utwór zaczyna się i kończy tym samym zdaniem.

OCENA POLSKI I POLAKÓW W "GROBIE AGAMEMNONA" J. SŁOWACKIEGO.

W "Grobie Agamemnona" Juliusz Słowacki oddaje hołd wielkiemu poecie greckiemu Homerowi. Uważa, że jego twórczość nigdy nie dorówna poezji mitycznego poety greckiego. Wspomina o Termopilach ( symbolach męstwa ) i Cheronei ( klęski i utraty niepodległości przez Greków ). W drugiej części wiersza Słowacki bezpośrednio odwołuje się do przeszłości Polski i Polaków. Obwinia szlachtę o głupotę I brak rozsądku. Bezmyślne naśladownictwo innych narodów i pycha narodowa sprawiły, że Polska straciła niepodległość.

Beniowski J. Słowackiego jako poemat dygresyjny ?

Najprościej byłoby powiedzieć , że dlatego, że dygresje zawarte w tym poemacie są dużo ważniejsze niż główna oś akcji i główni bohaterowie. Taka jest bowiem zasada konstrukcyjna gatunku zwanego poematem dygresyjnym: fabuła i losy bohaterów są jedynie pretekstem do zamieszczenia dygresji(czyli pobocznych, nie związanych z treścią wstawek odautorskich). Dygresje dotyczą z reguły współczesności autora, są polemiką z wrogami, refleksją na tematy polityczne lub literackie. I tak jest w Beniowskim. Jest to niby barwna historia szlachcica, który wyrusza na wojnę, a rzecz dzieje się podczas konfederacji barskiej(1768-1772).Beniowski opuszcza rodzinny dom i ukochaną Anielę, walczy jako konfederat, podróżuje, przeżywa liczne przygody. Prototypem bohatera był autentyczny szlachcic węgierski - Maurycy Beniowski, który podobne dzieje utrwalił w swoich pamiętnikach. Bohater Słowackiego -Maurycy Kazimierz Zbigniew Beniowski jest Polakiem, szlachcicem głęboko czującym miłość do ojczyzny. Obok niego "wyrasta" w utworze drugi główny bohater-narrator, który ujawnia swoje uczucia i oceny oraz swój charakter właśnie w dygresjach. Tym bohaterem jest oczywiście sam Słowacki, który używa literatury, by dokonać rozrachunków ze swoimi współczesnymi przeciwnikami i problemami. Pamiętajmy, że Słowacki nie został życzliwie przyjęty przez grono emigrantów, że marnie oceniono jego twórczość i boleśnie przeżywał tę krytykę. Dygresje stały się świetnym sposobem, by przedstawić własne argumenty, obronę i wyjaśnienie swojej koncepcji twórczej, dlatego też przedstawiają wagę i wartość większąniż losy Maurycego Beniowskiego. Najważniejsze dygresje to:

-własnej twórczości, sposobach pisania utworu,
-stosunkach na emigracji,
-przeciwko Mickiewiczowi,
-ośmieszające krytyków Słowackiego i zawierająca program poetycki.

Krytyka poezji romantycznej w Nie boskiej komedii Krasińskiego.

Krasiński w "Nie-boskiej Komedii" krytykuje postawę romantyczną, jako siłę niszczącą, a to z powodu rozdźwięku między piękną ideą wspaniałej idei romantycznej, a ułomnościami człowieka; ta pierwsza płynie od Boga, ta druga - od szatana, te dwie siły toczą ciągłą walkę o duszę poety - męża - Henryka; anioł stróż cały czas proponuje Henrykowi miłość, rodzinę i spokojne życie, ale szatan trzy razy dokonuje na nim próby, które polegają na łapaniu poety na lep różnych idei romantycznych: idealnej tragicznej miłości, sławy i raju w naturze; za każdym razem z Henryka wychodzi romantyk i brak jego zdroworozsądkowego myślenia - wybiera zło, raniąc jednocześnie innych ludzi;

Czy Nie boska komedia Krasińskiego jako dramat społeczny i polityczny jest dialogiem dwóch racji.

W "Nie-Boskiej komedii" rewolucja ma charakter bardzo radykalny, burzy dotychczasowy porządek. Krasiński jest przeciwnikiem takiej rewolucji. Świadczy o tym sposób przedstawienia obozu rewolucjonistów. Są to ludzie bezwzględni, gotowi na wszystko, pozbawieni humanitaryzmu. Rządzi nimi nienawiść, żądza władzy. Rewolucjoniści tańczą wokół szubienic przygotowanych dla arystokracji, chcą zająć jej miejsce, stworzyć nową kulturę. Jest to wręcz groteskowe, karykaturalne, bo nowa kultura jest tylko parodią starej. Krasiński pokazuje dwa walczące obozy - obóz arystokracji i rewolucjonistów. Przywódcami obozów są hrabia Henryk i Pankracy (gr. Wszechwładca). Rewolucjoniści to chłopi, rzemieślnicy, robotnicy fabryczni, lokaje, natomiast arystokracja to hrabiowie, baronowie, bankierzy, kupcy i fabrykanci. Występuje podobny podział jak w Wielkiej Rewolucji Francuskiej na tych, co posiadają i nie posiadają. Tych drugich do buntu pchnął odwieczny ucisk, głód i nędza. Buntują się przeciwko dotychczasowym wartościom: religii, filozofii, sztuce, tradycji, porządkowi społecznemu. Oburzeni są przepychem, niemoralnością i zbrodniami szlachty. W zamian za to głoszą równość, wolność, powszechną własność, ateizm. Arystokracja ma swoje kontrargumenty: uważają się za odwiecznych obrońców i nauczycieli prostego ludu, budowniczych tradycji i historii wielu pokoleń. Głoszą hasło honoru, obrony własności rodów i wiary chrześcijańskiej. Krasiński przedstawia rewolucjonistów jako zdemoralizowany motłoch, głoszący apoteozę zbrodni, bluźnierstwa i grabieży. Natomiast arystokraci z pozoru pobożni i dumni, w chwili klęski tchórzliwi, podli, nie brzydzący się zdradą (jedynym wyjątkiem jest hrabia Henryk). Przywódcy dwóch obozów prezentują sprzeczne, ale nie wykluczające się racje. Pankracy widzi, że arystokracja to klasa przeżyta, zestarzała, obciążona wieloma zbrodniami (trwonienie pieniędzy, kupczenie ojczyzną, rozpustne, amoralne życie). Musi więc ponieść za to karę. Występuje jako obrońca uciśnionych klas. Wierzy, że po zwycięskiej rewolucji stworzy przyszłym pokoleniom wspaniałe perspektywy. Hrabia Henryk broni zasług swojej klasy. Mówi, że budowała ona szpitale i kościoły, walczyła w obronie kraju i religii. Zdaje sobie jednak sprawę, że jest przeżyta, a rewolucja jest nieuniknioną formą przewrotu. Widzi, że rewolucjoniści popełniają podobne zbrodnie jak arystokracja. Pankracy występuje przeciw przeszłości i reakcji, a hr. Henryk przeciwko przyszłości i rewolucji. Obaj ponoszą klęskę - hr. Henryk popełnia samobójstwo, gdy rewolucjoniści zdobyli Okopy Św. Trójcy, natomiast zwycięzca Pankracy pada porażony wizją Chrystusa-sędziego (mściciela, który wymierza karę za szaleństwo). Krasiński uważa, że świat rozwija się przez przelew krwi, cierpienie oraz zmianę formy życia społecznego. Zdaje sobie sprawę z tego, że rewolucja jest dziejową koniecznością, ale nie może się z nią pogodzić, bo niesie ona zagładę starego świata i dawnych wartości. Klęska przywódców i zakończenie utworu nawiązują do Sądu Ostatecznego z Apokalipsy św. Jana: upadek wartości ludzkich i zwycięstwo racji nadrzędnych - boskich.

Kult ludzi wielkich w poezji C. K. Norwida i miejsce w społeczeństwie w świetle poezji Norwida.

Cyprian Kamil Norwid interesował się wielkimi ludźmi naszych (jego) czasów i starał się określić ich znaczenie i wpływ na kulturę europejską (zachodnią) oraz opisywał zjawiska z nimi związane; Najbardziej uogólniający i zarazem najdonioślejszy chyba jest "Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie..."; jest to filozoficzna zaduma na temat relacji jednostka (wybitna)-społeczeństwo; pokazuje na konkretnych przykładach: (najważniejsze) Sokrates (otruty za opinie, potem uhonorowany pomnikiem), Dante (wygnanego z rodzinnej Florencji i chowanego w kilku miejscach), Kolumba (prochy wielokrotnie przenoszone); Kościuszko (ma dwa groby), Napoleon (zmarły na wygnaniu), wspomniany jest w końcu Mickiewicz (z okazji jego śmierci powstał wiersz); wspólną cechą tych osobistości jest to, że za życia nie były zrozumiane i docenione, a dopiero po śmierci zostały docenione i doczekały się sławy i uznania; ten scenariusz Norwid ekstrapoluje na Mickiewicza, ale nie kończy zdania; czyli Norwid twierdzi, że genialne jednostki, które wyprzedzają swój czas, mogą zostać zrozumiane dopiero przez potomnych; to twierdzenie możemy przenieść również na osobę samego Norwida, z którym była podobna sprawa;
"Bema pamięci żałobny-rapsod" jest wizją pogrzebu tego sławnego bohatera powstania listopadowego i wiosny ludów; jest on bardzo uroczysty, ale w jednym aspekcie nierzeczywisty: przekracza on mianowicie miejsce grobu, granicę śmierci i staje się symbolem idei walki, która trwa wiecznie; postać Bema jest dowodem uznania i podaniem wzorca do naśladowania;
"Do obywatela Johna Brown" jest poświęcony pamięci Amerykanina walczącego o prawa dla murzynów; Norwid wyraża swoją aprobatę dla jego czynów; ironicznie pokazuje, że został on powieszony w kraju takich bohaterów jak Waszyngton czy Kościuszko; ma nadzieję, że nie pójdzie to na marne, i że wywoła odzew innych;
"Fortepian Szopena" dotyczy naszego sławnego kompozytora, a powstał pod wpływem informacji o zniszczeniu jego fortepianu; Norwid był zachwycony jego twórczością, gdyż była syntezą polskości; jak zwykle, w pełni doceniony zostanie dopiero po śmierci; jest też pokazanie bezczeszczenia polskiej sztuki, jako działania zaborcy: "Ideał sięgnął bruku": jako wyrzucenie fortepianu przez okno, jako zderzenie z brutalną rzeczywistością, jako zjednoczenie się ze zwyczajnością - popularyzacja; Kult pokazany jest jako prezentacja jakiejś postaci i próba wykorzystania tego jako punkt wyjścia do dalszych rozważań; powtarza się motyw niedoceniania za życia;

Koncepcja artysty w twórczości C. K. Norwida

Ostatni ,spóźniony, wielki romantyk C.K. Norwid miał niezupełnie "romantyczną" wizję artysty. Romantyczne było niewątpliwe postrzeganie artysty jako wybitnej jednostki, nie rozumianej przez zwykłych, przeciętnych śmiertelników, samotnej i obarczonej wielką misją. Zarazem jednak uważał Norwid, że artysta jest rzemieślnikiem: ma pracować, organizować wyobraźnię, być architektem słowa- a to nie to samo co romantyczne natchnienie. Rola poety-to szukać prawdy, walczyć ze złe ,pracować. Swoje postulaty dotyczące artysty zawarł Norwid w Promethidionie - traktacie dyplomatycznym, podejmującym zagadnienia estetyki i literacką dyskusje o sztuce. Cel traktatu jest jasny: określić nowe pojmowanie sztuki, jej roli i roli poety. Nowe tworzenie przesycone jest jeszcze romantyzmem, lecz już nie jest to typowe spojrzenie romantyczne.

Nowatorstwo poezji Norwida.

Nowatorstwo i - dodajmy- orginalność tej poezji uderza w każdym z wierszy. Ta poezja jest inna , dziwna , chropowata - nawet na tle romantycznym. Mimo to, ma jakiś specyficzny urok, piękno słów, znaczenie każdego wersu, siłę metafory, Na czym polega ? Spródujmy zastawić kilka cech poezji Norwida:
-Norwid bardzo dba o wartość słowa - nie ma w tej poezji słów zbędnych ,wielosłowia czyli licznych określników. Przeciwnie, jedno słowo nieraz niesie wiele znaczeń.
-Metafora - mnogość skrótów myślowych. Norwid "zagęszcza" znaczenia, uwielbienia zwrotu dwu- i wieloznaczne, poszukuje przenośni jak najbardziej treściwych.
-Neologizmy i własne znaczenia słów. Gdy nie wystarcza znaczeń i słów już istniejących , poeta tworzy nowe . Przypomnijmy słowo dokąd (zarazem dokąd i po co ?). Taki zabieg jest charakterystyczny dla poezji Norwida.
-Teoria przemilczeń i nie dopowiedzeń . Poeta odkrył i wykorzystał fakt ,że przemilczenie , pusty wers, wielokropek- także mówią i mówią wiele. Stosuje "wymowne milczenie", sugestię, ukrywane zdania. Przykładem może być liryk "Jak...".
-Poezja bogata w liczne scenki , udramatyzowane sytuacje, które poeta relacjonuje i które staja się przedmiotem dyskusji.
-Wymowa rzeczy zwykłych, powszednich, waga szczegółu jest ważną cechą poezji Norwida. Kropelka, kwiat, guzik, łza - nabierają mocy , swoją wielkością stwarzają bogatą jedność świata otaczającego człowieka.
- Norwid stosuje często: ironię , parabolę, aluzję, kontrast - techniki te oddają prawidła rządzące ludźmi, stosunki panujące w świecie ludzkim.
-Norwid unika tematów czysto patriotycznych. Zawartość jego poezji jest ogólnoludzka i ponadczasowa. W centrum filozoficznych rozważań znajduje się człowiek i rzeczywistość, która go otacza. Poezja jest zbiorem poszukiwań moralnych, walką ze złem, adresatem jej zaś człowiek aktywny, rozumujący. Zauważmy, że w romantycznym tle "ponadnarodowość" poezji jest także orginalmym rysem.

Romantyczny model miłości i polemika z nim w "Ślubach panieńskich"

Rozważania na temat miłości i poglądach Fredry w sprawie tak wdzięcznego tematu, rozpocząć należy od uwagi, że całość tytułu komedii brzmi "Śluby panieńskie, czyli magnetyzm serc". Czymże jest ów magnetyzm? Jest to inaczej mesmeryzm- modna w stuleciu teoria Mesmera (lekarza z XVIII w.), który głosił, że istnieje na świecie "uniwersalny fluid" emanujący z człowieka i oddziaływujący na drugą osobę jak swego rodzaju magnes- "przyciąganie się" dwóch serc. Taka skłonność jest przyrodzona i konwenanse tego świata zmienić tego nie mogą. Teorię Mesmara obalono, ale Fredro nie dyskutuje tej sprawy z punktu widzenia nauki, a eksponuje istotę pomysłu: fakt, że uczucie łączące dwoje ludzi jest siłą magnetyczną, ponad sztuczne ustalenia i schematy. Zauważmy, że Fredro przedstawia w swojej komedii analizę całego przebiegu procesu miłości- jej początków, narastania uczucia, walki o nie i w końcu szczęśliwy finał. To nie jest miłość "od pierwszego wejrzenia", to cały ciąg budowania rzeczy tak poważnej, jaką jest miłość, to prezentacja złożoności zjawiska i różnych jej odmian- inna jest miłość Gucia, innych bodźców rozwoju potrzebuje (metoda ambicji, by zerwać niedostępną różę), inne jest uczucie Albina, początki uczuć Anieli i Klary, a ich sposoby odczuwania także są inne. Jest więc to uczucie ważne- najważniejsze w życiu człowieka- złożone, zróżnicowane, ma wiele postaci i różny przebieg. Z komedii fredrowskiej wynikają następujące wnioski:

• prawo kobiet do wolego wyboru swojego męża- wyrazem tego postulatu są "śluby" bohaterek

• połączyć dwoje ludzi mogą tylko poważne i szczere związki uczuciowe, mariaże oparte na rozsądku są wbrew naturze

• o miłość trzeba walczyć, są różne sposoby odczuwania i "wywoływania" uczuć, miłość powinna być szczęśliwa (prawdziwie romantyczna koncepcja)

Autor misternie włączył w komedię polemikę z romantycznym modelem miłości. Przejawia się owa dyskusja we własnej "antyromantycznej" definicji miłości.
Definicja miłości jaką prezentuje Fredro jest rzeczywiści antyromantyczna. Przypomnijmy dziej romantycznych kochanków. Zwykle niewiele wiedzieliśmy o początkach uczuć Gustawa czy Kordiana. Można się było domyślić, że to miłość nagła, od 1 wejrzenia, pełna bólu i wyrzeczeń, pierwsza i jedyna. Niestety przeszkody w stylu nierówność społeczna nie pozwalały na spełnienie się takiego uczucia. Pannę wydawano za innego, a kochanek cierpiał srodze, do granic obłędu i próby samobójczej śmierci. Fredro ujmuje sprawę inaczej, w jego komedii uczucie nie spada z nieba, lecz stopniowo się rozwija, obserwujemy cały przebieg procesu. Miłość Fredry jest radosna i zwycięska. Gucio walczy o swoje uczucia- miłość potrzebuje czynu, a nie płaczliwych wywodów Albina. I kończy się małżeństwem, bo tylko szczęśliwe uczucie ma sens. Zauważmy, że koncepcja Fredry nie zaprzecza istnieniu cierpienia i innych sposobów odczuwania. Komediopisarz przeciwstawia się tylko nienaturalnej, tragicznej wizji uczucia, której symbolem są łzy, z efektem śmierć, ukazuje nam jaką miłość być powinna: działaniem w sprawie własnego życia i szczęściem człowieka.

Adam Asnyk- poeta czasów niepoetyckich.

"Czasami niepoetyckimi" nazywano często epokę pozytywizmu określając tym samym jej miejsce wśród ówczesnych form literatury (przeważała powieść)
Wieloma nurtami rozwijała się twórczość poetycka Asnyka (1838-97). Formułował ją wpływ wielkich romantyków, przede wszystkim Słowackiego. Na przekonania poety niemały wpływ wywarło także uczestnictwo w powstaniu styczniowym. W latach późniejszych twórczość jego zbliżał się do parnasizmu. Rozszerza się wachlarz podejmowanych tematów: od erotycznych i pejzażowych do refleksyjno- filozoficznych. Równocześnie obecność w jego utworach pojęć takich jak postęp, ewolucja, demokratyzm i praca oraz ich znaczące funkcje, zbliża je do zasadniczych koncepcji pozytywizmu. W wierszach o charakterze programowym Asnyk z jednej strony uznaje konieczność i nieuchronność postępu ("Daremne żale"), z drugiej- akceptuje potrzebę zachowania tradycji ("Do młodych"). Ów kompromis, stale podkreślający dialektyczną łączność przeszłości i teraźniejszości, sprzeciwiający się jednostronnym poglądom młodych, ma w twórczości poety kluczowe znaczenie (w formie refleksji filozoficznej pojawi się później w cyklu sonetów "Nad głębiami"). Świat przedstawiony w utworach Asnyka charakteryzował się zatem dwudzielnością: przeszłości i przyszłości, nowości i tradycji, pokoleń dawnych i współczesnych. Ta zasada ciągłego stawania się wyrasta z przeszłości tego co jest teraźniejsze i co tworzy przyszłość, stanowi myśl przewodnią jego poezji. Wyrażając te idee posługiwał się Asnyk prosta symboliką i metaforyką, łatwo utrwalającą się w pamięci czytelnika. Sprzyjała temu również przejrzystość stylu i prostota składni. Wzmacniały ją narzucające się odbiorcy formy rozkaźnikowe i wykrzyknikowe będące swoistym nakazem skierowanym wprost do niego. Adresat jest zazwyczaj wyraźnie wskazany tytułem, zwrotem apostrofą. Stąd wiersze poety mają często formę liryki apelu.

Przedstaw wiersze programowe A. Asnyka.

Egzystowanie na skraju dwóch epok dawało Asnykowi wielką swobodę tworzenia, gdyż właściwie nie miał dużej konkurencji (poza Konopnicką); stąd też mamy tak wielką różnorodność tematyczną poezji Asnyka; Zacznijmy od tego, co najbardziej przybliża Asnyka do pozytywizmu; wiersz "Do młodych" możemy przyrównać do "Ody do młodości" Mickiewicza - jest również swego rodzaju manifestem ideowym, choć założenia ideowe są co najmniej sprzeczne z tymi, które głosił wieszcz. Głosi wszystkie ważne idee epoki (np. te, które pochodzą od Comte'a): kult nauki, wiedzy i prawdy, wzywa do aktywnego udziału w tym nowym świecie; ważne jest jednak to, że nie całkowicie zrywać z przeszłością, chce, aby odnoszono się z szacunkiem do romantyzmu, gdyż jest to wielkie kulturowe dziedzictwo, którego nie wolno zaprzepaścić; ten wątek pogodzenia z romantyzmem pojawia się również w wielu innych wierszach ("Daremne żale"), czasem przeradza się to nawet w wyrażanie niektórych idei romantycznych, takich jak kult jednostki wybitnej ("Limba"); mimo swojego zainteresowania romantyzmem rozumie jednak konieczność zmian, ewolucji świata, co uzasadnia nadejście nowej epoki i odejście starej z mrok przeszłości (Sonet I z cyklu "Nad głębiami");

Obraz świata mieszczańskiego i arystokratycznego w Lalce B. Prusa.

Jest to obraz trzech pokoleń Polaków, romantycznych idealistów, pozytywistycznych realistów i pokolenia przejściowego, do którego zalicza się Wokulski; rozkład społeczeństwa, jego wady pokazane zostały nam oczami idealisty, jakim jest Rzecki (także Wokulski i Ochocki), wychowany w ideologii romantycznej, kulcie Napoleona, jako szansy na wyzwolenie; (tak określił tematykę utworu sam Prus)
Arystokracja zachowała wszystkie swoje stare i anachroniczne cechy: próżniactwo, pasożytnictwo, pogarda dla pracy i pracujących, fałsz, zakłamanie, obłuda, egoizm, przesądy klasowe, pycha ze swojego pochodzenia i poczucie wyższości, wystawne życie, obłuda miłosna wiążąca się z pieniędzmi, pogoń za rozrywką, rujnowanie się i całej Polski, to wszystko wiąże się z degeneracją moralną; dają także zły przykład innym warstwom społecznym, jest także martwota pod względem ekonomicznym i kulturalnym; w całej strukturze rodzinnej wyjątkami są: baronowa Zasławska która pozytywistycznie opiekuje się swoimi chłopami oraz Ochocki, który wyżej niż zabawę stawia naukę;
Podobnie zachowuje się szlachta która jednak bez chłopów, którzy zostali uwłaszczeni, nie potrafi gospodarować, ale nie przeszkadza jej to w kontynuowaniu hulaszczego życia; duża część przeprowadziła się do miast, ale nie przystosowana nie radzi sobie w nowych warunkach; dopiero kolejne pokolenie aklimatyzuje się (Stawska);

TRZY POKOLENIA IDEALISTÓW W "LALCE" B. PRUSA.

Ideaalista to człowiek kierujący się w postępowaniu wzniosłymi zasadami, zdolny do poświęceń dla ich realizacji. Taki ktoś wyobraża sobie świat lepszym, niż on jest w istocie. Idealista to marzyciel, fanatyk idei, która przesłania mu realne spojrzenie na świat.

Idealista polityczny - Ignacy Rzecki - tary subiekt był maniakiem bonapartyzmu. Jego ojciec były grenadier wojsk napoleońskich wpoił w niego 3 zasadnicze ideały romantyczne :

• wiarę w nadejście nowej epoki, która da również wyzwolenie Polsce

• wiarę w jednostkę opatrznościową, przez którą ta nowa era zostanie zrealizowana

• przekonanie, że nie przyjdzie ona drogą ewolucji lecz musi być wywalczona z bronią w ręku.

Idealista miłości - Stanisław Wokulski - ten rozsądny, twardy człowiek dał się opanować I obezwładnić wyobrażeniu o miłości. Uosobieniem tego uczucia, ideałem kobiety była w jego oczach panna Izabela Łęcka. Nie dostrzegał on realiów, nie chciał znać prawdy o sytuacji, zatopił się w marzeniu o szczęśliwej miłości, pięknym I bogatym wnętrzu wybranki. Robił wszystko by ją zdobyć. Idealista nauki - Julian Ochocki - młody arystokrata był zarażony ideą nauki, wchłonęła go magia wiedzy I nieograniczonych możliwości człowieka. Próbował żyć normalnie - lecz gdy miał do wyboru spotkanie towarzyskie, romans, lub pracę badawczą - wybierał tę ostatnią.

ZNACZENIE NOWELISTYKI POZYTWISTYCZNEJ W LITERATURZE POLSKIEJ.

Nowela jest utworem krótkim, prozatorskim o wyraźnej fabule I zredukowanym do minimum komentarzu. W noweli nie ma lub są nikłe wątki poboczne, mała jest ilość bohaterów. Wydarzenia biegną do punktu kulminacyjnego, który przynosi rozwiązanie konfliktu, po czym następuje pointa. Sytuacja wyjściowa zostaje zwykle odwrócona w finale. W klasycznej noweli główny motyw przewija się przez kolejne etapy fabuły. Odgrywa kluczową rolę I z reguły znajduje się w tytule (teoria sokoła). Tematyka tych utworów była nastawiona głównie na penetrację życia rozmaitych środowisk społecznych. Najczęstsze problem I motywy ujęte w nowelach to :

• problematyka społeczna wsi, obraz nędzy I zniewolenia ludu "Szkice węglem", "Janko Muzykant" Sienkiewicza I "Antek" Prusa.

• Problem żydowski "Mendel gdański" Maria Konopnicka.

• Problem nierówności społecznej, wyzysk robotników, biedota miast, nędza bezrobotnych "Katarynka" I "Kamizelka" Prusa I "Dobra pani" "A..B.C" Orzeszkowej.

• Problematyka patriotyczna "Gloria Victis" Orzeszkowej.

JAKIE ZAGADNIENIA PORUSZAŁA W SWOJEJ TWÓRCZOŚCI M. KONOPNICKA ?

Zagadnienia jakie poruszała w swojej twórczości M. Konopnicka możemy podzielić na :

• sferę zagadnień społecznych - problematyka dominująca, najbardziej charakterystyczna dla poetki. " Obrazki" - wiersze, scenki I wiersze portrety. Każdy utwór to konkretna ilustracja z życia nędzarzy miast I wsi. Często bohaterem obrazka jest dziecko. Liryki ludowe - utwory budowane na wzór pieśni ludowych, często mówi je "bohater chłopski" wypowiadając swą gorycz, bezradność I determinację. Przyroda I człowiek widzą w tych utworach świat podobnie, zachodzi tu zjawisko współ-czuwania wspólnych łez, rosy, drzew, nieba I sieroty. " Wieczorne pieśni", "Po rosie" , "Na fujarce". Ogólne poezje ukazujące nędzę, ciemnotę, demoralizację ludu. Poetka przedstawia bunt wobec opatrzności pozwalającej na zło.

• Nurt liryki intymnej - dysskrecja I powściągliwość, subtelność uczuć opisywanych w poezji "Kubek".

• Utwory o poezji I poecie. Poeta według Konopnickiej to duchowy rzecznik narodu. Sprawa ojczyzny walki z wynarodowieniem jest dla niej bardzo ważna.

CZY ANDRZEJ KMICIC BYŁ BOHATERMEM ROMANTYCZNYM ?

Kmicic nie jest typowym bohaterem romantycznym, ale ma sporo cech przypominających takiego bohatera :

• W swoim młodzieńczym etapie życia przypomina Jacka Soplicę, musi się wyszumieć, wszczyna kłótnie, psuje sobie reputację.

• Jest nieszczęśliwym odrzuconym kochankiem (Oleńką - prawa obywatelka I patriotka odmawia swojego uznania Kmicicowi, który zasłużył sobie chwilowo na miano zdrajcy. )

• Wewnętrzne rozdarcie I konflikt tragiczny (uczta w Kiejdanach - złożył przysięgę na honor rycerski, a Radźiwiłł okazał się zdrajcą.)

• Metamorfoza - zmiana imienia I postawy życiowej (Kmicic - Babinicz)

Udowodnij ,że trylogia H.Sienkiewicza pisana była "ku pokrzepieniu serc".

Trylolgia została napisana w czasie kiedy Polska znikła z mapy Europy , wchłonięta przez która w momencie największego zagrożenia bytu państwowego potrafiła walczyć I zwyciężać Ukazywał on z dużą dokładnością wielkie zwycięskie bitwy w których wojsko polskie odpiera ataki obcego najeźdźcy , a pomijał lub zamieszczał tylko niewielkie wzmianki o przegranych bitwach. W każdej z częćsi trylogii występują także postacie historyczne: Jerema Wiśniowiecki , Stefan Czarnecki -obdarzeni są oni cechami nadludzkimi bądź przedstawieni są jako wzorce (patryiotów)dla ludźi XIXw.

OMÓW KOMPOZYCJE "POTOPU"(POWIEŚĆ HISTORYCZNA, EPOPEJA, BASŃ, ROMANS PRZYGODOWY, WESTERN)

"Potop" ma przede wszystkim charakter powieści historycznej, jest to jedna dzieło złożone, skomponowane wg zasady sumy gatunków odpowiednio zespolonych wewnętrznie. Oto gatunki, które łączą się w całość w ramach dzieła Sienkiewicza:
-powieść historyczna-na tle wydarzeń historycznych przedstawiony jest fikcyjny wątek kilku postaci (romansowe dzieje Kmicica I Oleńki).Należy dodać, że powieść historyczna Sienkiewicza jest syntezą typu dokumentalnego (pisanego w oparciu o dokładne badanie źródeł I dokumentów historycznych )I typu walterskotowsiego (przedstawiającego żywa akcję romansu, eksponowaną I pierwszoplanową wobec historii)
-epopeja-pierwiasti epopeiczne to na przykład liczne sceny batalistyczne I opisy pojedynków (pojedynek Kmicic- Wołodyjowski). Obecność bohaterów obdarzonych niezwykłymi zdolnościami (np. mistrzostwo szabli). Sceny legendarne, wzniosłe, istotne dla całości dzieła I historii(obrona Jasnej Góry). Często używa Sienkiewicz porównań homeryckich I szczegółowych opisów broni, strojów, bitew (realizm szczegółu)
-baśń-"Potop" realizuje wiele zasad kompozycyjnych baśni. Oto bohaterowie dzielą się na dobrych I złych, lecz dobro zwycięża. Autor stawia postacie w sytuacjach pozornie bez wyjścia, lecz wychodzą z opresji I nic nie łamie ich rycerskiej doskonałości. Zdarzają się nawet baśniowe elementy magii czarów, obowiązuje zasada kara-nagroda za czyny zwłaszcza w przypadku Kmicica. Typowe dla baśni jest również okazywanie się "kimś innym" ( Babinicz okazuje się Kmicicem) I pokonywanie szeregu przeszkód, by zdobyć rękę ukochanej
-romans przygodowy - ten schemat obowiązuje w całej trylogii. Bohaterkę kochają zwykle dwaj mężczyźni, ukochana wpada w ręce wroga politycznego, lecz rycerz walczy o swoją dumę i zwycięża. Trójkąt romansowy w "Potopie" to: Oleńka-Radziwiłł-Kmicic. Trójkąt ulega oczywiście redukcji I wieńczy je szczęśliwe zakończenie-małżeństwo pozytywnych bohaterów
-western w "Potopie" jest trochę z konwencji westernu. Typ silnego, mocnego bohatera o złotym sercu, broniącego prawa I idei (Kmicic, Wołodyjowski) pojedynkki. Mistrzowstwo szabli (w westernie strzału). Porwanie ukochanej kobiety. Zły wróg-tu Raadziwiłł. Zemsta za przyjaciół. (Kmicic mśći się za towarzyszy). I optymistyczne zakończenie-podobnie jak w baśni, dobro zwycięża.

WARTOŚĆ PRACY W ŻYCIU CZŁOWIEKA NA PRZYKŁADZIE "NAD NIEMNEM"

Stosunek pisarki do ideału pracy jest jasny-propaguje on pogląd. Że praca jest najwyrzszą wartością wolnego człowieka, stanowi o jego godności, nadaje życiu sens I szczęście. Praca jest sensem życia I źródłem utrzymania ludzi. Daje im zadowolenie, poczucie wolności , a nawet zdrowie(Jan I Anzelm Bohatyrowiczowie). Ci którzy prace ukochali I w niej właśnie widzą największą wartość to przede wszystkim mieszkańcy zaścianka, Bohatyrowicze. Życie wypełnione pracą przynosi im nie zmęczenie I udrękę, ale zdrowie, piękno fizyczne I moralne, satysfakcję I szczęście. Szacunek do pracy okazują również niektórzy mieszkańcy dworu-Benedykt Korczyński, jego siostra Marta, syn Wiktor. Próżniactwo, utracjoszustwo, wielkopańskie maniery to wszystko prowadzi w konsekwencji do bankructwa (Kirło), sztucznych egzaltacji I śmiesznego manieryzmu, apatii I wyobcowania.

"NAD NIEMNEM" JAKO POWIEŚĆ TENDENCYJNA.

W utworach o charakterze tendencyjnym świat I sposób jego przedstawiania podporządkowane były pozytywistycznym założeniom ideowym. Bohaterowie dzieleni zawsze na dobrych I złych stanowili pozytywne bądź negatywne przykłady. "Nad Niemnem" możemy także odebrać jako powieść tendencyjną. W niektórych partiach wyraźnie widać, że pisarka udowadnia założone z góry tezy, ujawniają się jej pouczenia I moralizatorstwo. Dzieje się tak np. gdy płyną mądre wypowiedzi Witolda, gdy czytamy charakterystykę osób I zauważamy tendencje pisarki do podziału postaci na dobre I złe. Tak czarną postacią jest na przykład Kirła a białą Jan Bohatyrowicz. Nieco zabawny jest fakt, że wszyscy pracowici Bohatyrowiczowie są zadowoleni z siebie, radośni, piękni I zdrowi fizycznie. Tutaj zabrakło Orzeszkowej realizmu - piękno I zdrowie niekoniecznie bowiem zależą od pracy, a praca to nie tylko radość lecz także wysiłek, trud I zmęczenie. "podejrzana jest także miłość głównych bohaterów jest jednak nieco "papierowa", pozbawiona prawdy uczuć, erotyzmu. Funkcjonuje jako dowód tezy, że pracowici będą szczęśliwi. Orzeszkowa bardzo stara się uczynić małżeństwo Justyny I Janka prawdopodobnym I możliwym, ale przede wszystkim związek ów spełnia cele programowe. Uczucie podporządkowane idei nie jest prawdziwe a w dodatku zupełnie beznamiętne.

PRZEDSTAW CECHY CHARAKTERYSTYCZNE POEZJI NA PRZYKŁADZIE TWÓRCZOŚCI KAZIMIERZA PRZERWY TETMAJERA.

Wiersze Kazimierza Przerwy Tetmajera podobnie jak wiersze większości twórców okresu Młodej Polski zawierają uogólnienie doświadczeń I wiedzy o świecie pokolenia dekadentów, na które składa się między innymi świadomość kryzysu wszystkich wartości moralnych, etycznych, religijnych, postawa sceptycyzmu, pesymizmu, apatii I niechęci do jakiegokolwiek działania, bierność wobec dziejącego się w świecie zła "koniec wieku XIX" , "Nie wierzę w nic" , "Hymn do Nirwany". Szczególe miejsce w twórczości lirycznej poetów Młodej Polski zajmuje świat przyrody (Tatry) "Liryki tatrzańskie" są impresjonistycznym obrazem pejzażu Tatr. Poetów Modo Polskich fascynowało piękno przyrody górskiej która tylko jednak na chwilę przynosiła ulgę I ukojenie dla skołotanej cierpieniem duszy "Melodia mgieł nocnych" , "Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej" .

Omów etapy twórczości Jana Kasprowicza.

I etap. Początkowo J. Kasprowicz był rzecznikiem skrzywdzonych, poruszał tematy społeczne: nędzę WSI, zaniedbanie dziecka wiejskiego ( sonety "Z chałupy"). Kasprowicz przedstawia w sonetach rozległą panoramę opisu i zarazem konkretny szczegółowy społeczno-obyczajowy obraz wsi. Zawarł on w swoim cyklu realistyczny zgodny z rzeczywistością opis nędzy i cierpień życia chłopów. Postacie i miejsca opisywane są w sposób naturalistyczny, z dbałością o wszystkie szczegóły z życia WSI i jej mieszkańców. Poeta nie unika drastycznych i drażniących swą brzydotą tematów. Kasprowicz, poeta z chłopskiej chałupy, opisywał niedolę ludu, rozumiejąc ją i współczując. Dlatego sonety mają poniekąd charakter autobiograficzny.
II etap. Powstanie "Krzaka dzikiej róży" (1898) przełom w twórczości Jana Kasprowicza - buntowniczy etap w twórczości poety. Odchodzi on od tematyki społecznej, a symbolizm i impresjonizm zastępują wcześniejszy naturalizm. Sonety ukazują symboliczny kontrast życia i śmierci, który może wskazywać na młodopolskie nastroje dekadenckie dotyczące trudnego, ciężkiego życia i nieuchronności śmierci: Limba i róża obrazują niepewność i grozę życia, współistnienie piękna, brzydoty i rozpadu. Drugi etap twórczości to także symboliczne i katastroficzne "Hymny". Są to rozległe utwory poetyckie spojone obrazami katastrofy ziemi i ludzi ( wizyjnym nastrojem dnia sądu ostatecznego ).
III etap. Poeta przyjął wolną od buntu postawę franciszkańskiej afirmacji życia. "Księga ubogich" - w filozofii i poetyce nawiązującą do postawy i sposobu myślenia człowieka prostego - wyraża ugodę ze światem i radość codziennego, spokojnego bytowania.

Nitscheańska koncepcja życia w świetle "Snów o potędze" Leopolda Staffa.

Nietsche pogardzał wizją człowieka jako słabej, pesymistycznej jednostki, głosił kult życia, siły, tężyzny biologicznej i "woli mocy" człowieka Jego dziełem jest także koncepcja nadczłowieka - jednostki silnej, powołanej do rządzenia, należącej do "rasy panów" winnej tworzyć "państwo nadludzi". Staff rozumiał nadczłowieczeństwo jako usilne dążenie do wyrobienia w sobie wartości głównie estetycznych przez prace i olbrzymi wysiłek Miejsce dekadenckiego pesymizmu zajął w "Snach o potędze" optymizm, wiara w możliwość uzyskania siły. Marzenia o potędze zastępują rezygnacja i niemoc. Mamy tutaj do czynienia ze Staffowską filozofią pracy nad wewnętrzną siłą człowieka. Poeta ukazuje swój optymistyczny stosunek do natury ludzkiej, do ludzkich możliwości. Podkreśla wolę i zapał człowieka do pracy nad sobą, by stać się silnym i mężnym. Sedno życia widzi Staff w pracy nad wewnętrzną siłą człowieka. Głosi on hasło doskonalenia wewnętrznego. Czyn do którego wzywa poeta dzieje się w marzenia ( "Sny o potędze"). Sens życia mieści się w tęsknocie do doskonałości w dążeniu do ideałów ( nie w ich realizacji).

Afirmacja życia w twórczości Leopolda Staffa.

Życie w twórczości L. Staffa pojmowane jest jako harmonijne współistnienie pozornie sprzecznych elementów: bólu i radości, śmierci i życia, trwania i przemijania. Choć poeta wie, że marzenie człowieka o szczęściu rzadko się spełnia - wierzy jednak na przekór schyłkowym teorią o bezsensie i chaosie świata, że istnieje ład i harmonia. "Przedśpiew", "Życie bez zdarzeń" - w wierszach tych znajdujemy także odwołania do filozofii epikurejskiej ( radość życia ) i stoickiej ( spokój i opanowanie ) oraz do gotowego hasła renesansu: "żyłem i z rzeczy ludzkich nic nie jest mi obce".

Leopold Staff jako poeta młodopolski.

Twórczość poetycką zaczynał Staff jako modernista, ale już w pierwszym tomie jego poezji odnajdziemy próby przezwyciężenia dekadenckich nastrojów. Świadczy o tym tytuł cyklu: "Sny o potędze". Znajdziemy w nim inspirowaną przez nietzscheanizm i romantyzm filozofię poetycką Staffa, wg której obowiązkiem człowieka jest praca nad samym sobą, doskonalenie się wewnętrzne, ustawiczne dążenie do duchowej potęgi. Na początku wspomnianego zbioru poetyckiego umieścił poeta wiersz pt. "Kowal". Nadczłowieczeństwo rozumiał poeta jako usilne dążenie do wyrobienia w sobie wartości, głównie etycznych, przez pracę i olbrzymi wysiłek. Miejsce dekadenckiego pesymizmu zajął w utworze optymizm, wiara w możliwość uzyskania siły. Marzenia o potędze zastępują rezygnację i niemoc. Mamy tutaj do czynienia ze staffowską filozofią pracy nad wewnętrzną siłą człowieka. Wiersz ma charakter symboliczny:
-kowal-symbol tęsknoty do siły, męstwa, wielkości
-trud kowala-kształtowanie charakteru, osobowości człowieka
-kruszce drogocenne-osobowość bogata w różne możliwości
-serce-charakter człowieka, postawa moralna, nadczłowiek
Symbole wyrażają optymistyczny stosunek poety do natury ludzkiej, do ludzkich możliwości. Podkreślają wolę i zapał człowieka do pracy nad sobą-by stać się silnym, mężnym. Sens życia widzi Staff w pracy nad wewnętrzną siłą człowieka. Wiersz głosi hasło doskonalenia wewnętrznego. Czyn, do którego wzywa poeta dzieje się w marzeniu ("Sny o potędze"). Sens życia mieści się w tęsknocie do doskonałości, w dążeniu do ideałów (nie w ich realizacji).
Wśród wierszy Staffa znajdują się i takie , w których odnajdziemy nastroje typowe dla ówczesnej mody, w których dominuje melancholia, smutek i pesymizm. Cechy te zawiera jeden z najbardziej znanych utworów poety pt. "Deszcz jesienny". Przypomina on nastrojem "Na Anioł Pański" Tetmajera. Powtarzający się refren onomatopeiczny wyraża wspólne dla obu utworów uczucie smutku. W utworze mamy 3 obrazy-wizje, które potęgują nastrój smutku i rozpaczy:
I. wieczorne mary senne - Odziane w łachmany szukają ustronnego miejsca na groby. Idą powoli tworząc korowód (w czasie dżdżu). Mary przybierają postać ludzi młodych ale zrozpaczonych ("z oczu im lecą łzy"), tułacze ich życie jest tragiczne, beznadziejne, szukają więc ustronia żeby umrzeć.
II. obraz nieszczęść ludzkich - Poeta dostrzega cierpienia innych, jest przeniknięty współczuciem wobec nieszczęść ludzkich.
III. ogród poety zniszczony przez szatana
-kwiaty kwitnące posypał popiołem
-trawniki zarzucił bryłami kamienia
-zamienił ogród w pustynię
-posiał szał trwogi i śmierć przerażenia
-szatan przerażony swym dziełem "położył się na kamiennym pustkowiu" i tłumił łzy, gdyż w piersi swej czuł ogromną rozpacz. Przeraził się efektem uczynionego zła.
-szatan symbol zła
-melancholie, smutek i rozpacz potęguje nastrój jesiennego,dżdżystego,kończącego się dnia.
Wieczór i mgła powodują dominację barw: szarość żałobnej czerni. Refren powtarza informację o kroplach deszczu uderzających o szyby, które wydają dźwięki podobne do płaczu.
Treść utworu jest bardzo sugestywna, wywołuje refleksje, że życie jest pasmem cierpień, wędrówką w bezkresną dal, której towarzyszą rozstania, ból, śmierć i bezsensowne zniszczenia wszystkiego co piękne i radosne. Refren dopowiada, że to tylko majaki człowieka patrzącego przez szyby i przez jesienny, miarowy deszcz.
"Przedśpiew" - w poszukiwaniu wewnętrznej harmonii
W wierszu spotykamy się z afirmacją życia i filozofią pogodnego życia pojmowanego jako harmonijne współistnienie pozornie sprzecznych elementów: bólu i radości, śmierci i życia, trwania i przemijania. Choć poeta wie, że marzenie człowieka o szczęściu rzadko się spełnia-wierzy jednak na przekór schyłkowym teoriom o bezsensie i chaosie świata, że istnieje ład i harmonia. W wierszu znajdujemy odwołanie do filozofii epikurejskiej (radość życia) i stoickiej (spokój i opanowanie) oraz do głównego hasła renesansu: "Żyłem i z rzeczy ludzkich nic nie jest mi obce". Klasycyzm w utworze polega na:
-opowiedzeniu się za zwięzłością i klarownością treści
-zastosowaniu formy stroniącej od przepychu na rzecz prostoty i umiaru
-ogłoszeniu harmonii duchowej, pogody i równowagi
-optymizmu popartego wyraźnie argumentami czerpanymi z filozofii św. Franciszka z Asyżu: "w łzach widzieć słodycz smutną, dobroć chorą w grzechu"
-tytuł wiersza-Przedśpiew-wstęp, wprowadzenie do liryki
-śpiew-zapowiedź działania poetyckiego, deklaracja liryki afirmacyjnej: "śpiewać będę wam pochwałężycia"

Wyjaśnij znaczenie tytułu powieści Stefana Żeromskiego "Ludzie bezdomni".

1. Dosłowne znaczenie tytułu:

a) bezdomność ludzi świata nędzy (żyją w norach i budach, a nie domach)
b) bezdomność wydziedziczonej Joasi, która nie ma własnego kąta i żyje u obcych
c) bezdomność Wiktora, który tuła się z rodziną po świecie - w tym znaczeniu tytuł jest oskarżeniem porządku społecznego

2. Metaforyczne znaczenie tytułu

a) bezdomność społeczna ludzi, którzy opuszczają własne domy bo umierają rodzice i dzieci muszą iść dalej o własnych siłach (Joasia) oraz ludzi, którzy dzięki wykształceniu wznieśli się ponad poziom własnego środowiska i świadomie je odrzucają, ale nie mogą sobie znaleźć miejsca w nowym (Judym)
b) bezdomność ludzi bez własnego państwa, działaczy spiskowych, romantycznych pielgrzymów dowolnej ojczyzny (Leszczykowski, brat Joasi Wacław, człowiek przynoszący bibułę Korzeckiemu, Korzecki)
c) bezdomność w sensie egzystencjalnym czyli istnienia (Korzecki) obecność człowieka w świecie, niemożność pogodzenia się ze złem, dekadentyzm, ostateczne odrzucenie świata w akcie samobójstwa
d) dom jako znak obojętności na krzywdy bliźniego (mieszkanie Czernisza, Kalinowicza, Krzywosąda) i pokusa ("zakiełkuje we mnie wyschłe nasienie dorobkiewicza" Judym)

Rodowód literacki Doktora Judyma.

Doktor Judym-spadkobierca pozytywistów:
a) droga życiowa: wybór szczególnej profesji-lekarza, awans społeczny dzięki wykształceniu, postawa społecznika
b) ideały: wiara w naukę i racjonalne działanie; przekonanie, że poprawa warunków życia jest lekarstwem na demoralizację najniższych warstw społecznych
c) program: praca organiczna i praca u podstaw, przypisywanie szczególnej roli inteligencji
d) kompromitacja pozytywistycznego optymizmu: Judym nie może pokonać oporu lekarzy (dla których zawód nie jest misją do spełnienia, lecz sposobem zarabiania na życie) oraz lęku przed materialną stratą obojętności lub złej woli ludzi, którzy decydują o sprawach ważnych dla innych

Doktor Judym-spadkobiercsa romantyków:
a) bohater zbuntowany przeciw złu świata ("szczęścia nie znalazł w domu, bo go nie było w ojczyźnie"-cytat z Konrada Wallenroda A. Mickiewicza), romantyczna idea walki i ofiary
b) przyczyna buntu: niezwykła wrażliwość moralna; wewnętrzny nakaz walki ze złem; uprzywilejowana pozycja osobista jako dług wobec klasy, z której Judym wyrósł i z której pracy korzystał; obowiązek spłacenia tego długu
c) samotność: -z przymusu (skłócenie ze światem, niemożność porozumienia się z nowym środowiskiem); -z wyboru (rezygnacja z małżeństwa)
d) rozdarcie wqewnętrzne: odraza wobec "motłochu", z którego się wywodzi, poczucie niższości wobec ludzi "z towarzystwa"; pragnie miłości i zaznania przyjemności życia
e) bohater tragiczny: konieczność dokonania wyboru między szczęściem osobistym, które grozi zobojętnieniem na krzywdę bliźniego, a wiernością misji bez szans na jej powodzenie
Bohater młodopolski: zmienność ulotnych nastroi, smutek, nieokreślona tęsknota

Jednostka wobec gromady w świetle "Chłopów" Reymonta.

1. Gromada wiejska w powieści jako zbiorowa osobowość.
Bohaterem "Chłopów" (sam tytuł o tym mówi) jest zbiorowość. Wielokrotnie Reymont używa słów: gromada, wspólnie, razem. Życie w Lipcach toczy się w gromadzie. Najważniejsze decyzje podejmowane są wspólnie-w karczmie, podczas spotkań w domach, szczególnie u bogatych gospodarzy. Razem wychodzi się na pole do roboty, razem świętuje uroczystości religijne, narodziny i wesela, razem odprowadza zmarłych. Gromadą idą lipczanie wypędzić drwali z lasu, wspólnie przeciwstawiają się kolonistom niemieckim, również gromada wypędza ze wsi Jagnę. To zbiorowość ustanawia wszelkie prawa obowiązujące mieszkańców wsi i ona pilnuje ich przestrzegania. Gromada zdolna jest wynieść jednostkę ponad innych, ale może również wyrzucić ją poza obręb społeczności. Bywa okrutna, ale potrafi pomagać (np. Szymkowi). Nade wszystko broni swej tożsamości.

2. Podporządkowanie się jednostki prawom gromady uznanym i zaakceptowanym przez nią normą i zasadą moralnym.
Prawa jednostki w takiej społeczności są mocno ograniczone. W istocie wartość człowieka mierzy się nie tylko pozycją społeczną czy majątkową w zbiorowości, ale przede wszystkim użytecznością dla wspólnoty (np. Roch). Każdy ma tu swoje stałe miejsce i choć nie każdy jest z niego niezadowolony (np. komornicy) to przecież godzi się na nie (np. Agata). Jednostka poddana jest ciągłej kontroli społecznej, akceptowany jest tylko ten, kto podporządkowal się ogółowi. Ten zaś, kto nie stosuje się do powszechnie obowiązujących norm i zasad zostaje ukarany (np. Jagna).

3. Obyczaj i obrzęd jako obowiązująca norma postępowania jednostki w gromadzie.
obrzędy religijne i świeckie, wesela pogrzeby, chrzciny, stypy

Dlaczego "Chłopom" Reymonta przyznano literacką Nagrodę Nobla ?

Prawdę mówiąc, odpowiedź na to pytanie mogłaby zapełnić odrębną książkę. Nie sposób tu wyliczyć wszystkich walorów dzieła ani też wyłuszczyć dokładnie kryteriów, jakie stawia komisja przydzielając tę słynną nagrodę. Jedno jest pewne: dzieło musi być uniwesralne, musi dotyczyć spraw ogólnoludzkich, podejmować temat ponadnarodowy, omawiać wartości ponadczasowe. I ten warunek dzieło Reymonta, zwane epopeją chłopską, spełnia nie tylko w skali narodowej-lecz nawet w skali światowej. Podejmuje bowiem problematykę społeczności chłopskiej, prezentuje całokształt uniwersalnej, "zawieszonej" w czasie wsi, obrazuje mentalność chłopa-nie tylko polskiego. Obraz ten jest wielobarwny, jest wielostronny i prawdziwy. Prezentuje nie tylko nędzę wieśniaków lecz cały przekrój zhierarchizowanej społeczności-od bogatych gospodarzy po biedotę w rodzju Kuby. Uniwesalne jest także przywiązanie chłopa do ziemi-cenniejszej niż pieniądze-ziemi ojców,ziemi, króra sama w sobie jest wartością, tradycją i miłością człowieka, który na niej urodził się, wychował pracuje i umiera. Niezmienny jest związek człowieka z przyrodą-odwieczna zależność, wręcz zespolenie tak wspaniale wyeksponowane w "Chłopach". Lecz temat folwarku wsi i chłopa to jeszcze nie wszystko. Zauważamy, że Reymont tworzy w powieści suwerenne państewko ludzi: jest tu władca i jego młoda żona, jest książę zabiegający się o sukcesję tronu i o przychylność młodej królowej, jest tu odwieczna, erotyczna skłonność młodych ku sobie, zazdrość wiernej żony i zazdrość starego męża-czyli zasób uczuć, zachowań i procesów od wieków prześladujących człowieka, przypisanych mu i definiujących jego człowieczeństwo. Były one w mitach greckich, w Biblii, w literaturze wszystkich epok. Powracają w "Chłopach" Reymonta-tym jaskrawiej widoczne, że zarysowane w uniwersalnym, bez czasu i bez przynależności-państewku. Dopiero w takiej sytuacji widać prawdę o psychice człowieka-o sile namiętności i tradycji w jego życiu. Mówiąc o wartościach utworu, należy jeszcze zaznaczyć artyzm kompozycji dzieła. Świetna stylizacja języka, złożoność gatunkowa, mitologizacja i bogactwo świata przedstawionego-od opisu przyrody po stroje, obrzędy i rekwizyty składające się na obraz wsi-wszystko to sprawia, że przyznanie Nagrody Nobla Reymontowi, nie wydaje się dziwne.

"Chłopi" Reymonto jako epopeja.

a) losy postaci na tle konkretnej społeczności
b) pokazanie przemian jakim podlega wieś
c) konflikt z dworem
d) bitwa z dworskimi sceną batalistyczną
e) realizm szczegółu (dokładny opis np. targu, żniw, kobiet pracyjących przy wykopkach)
f) retardacja (celowe wstrzymywanie akcji)
g) mitologizacja-upodobnienie nieco bohaterów i ich dziejów do mitu, czyli czegoś trwałego, funkcjonującego w odwiecznej świadomości społeczeństw

Literatura każdego kraju posiada takie ważne powieści, które ze względu na ich rolę w kulturze, na ich doniosłość treściową i artyzm literacki nazywa się epopejami. Powieść-epopeja musi wykazywać w swojej kompozycji pewne podobieństwa do eposu, musi zawierać definicyjne elementy tego gatunku. Aby udowodnić, że "Chłopi" takie elementy zawierają, przypomnijmy, czym był epos. Był to taki utwór (zwykle wierszowany), który przedstawiał dzieje legendarnych postaci na tle przełomowych dla danej społeczności wydarzeń. Posiadał następujące cechy: inwokacja, porównania homeryckie, realizm szczegółu, ratardacje, sceny batalistyczne, obiektywiz m narratora, heroiczne postacie itd. Oczywiście-Chłopi wszystkich tych cech nie spełniają. Nie jest to powieść napisana wierszem i nie zaczyna się inwokacją. Lecz-obserwujemy tu losy kilku postaci na tle konkretnej społeczności. Być może, że nie następują tu przełomowe wydarzenia typu: wojna, lecz możemy zastąpić je ogółem przemian, jakim podlega wieś, no i konflikt z dworem. Bitwa z dworskimi jest doskonałą sceną batalistyczną. Mistrzowsko zrealizowane są cechy takie jak realizm szczegółu (dokładny opis targu, żniw, kobiet pracujących przy wykopkach) i tym samym retardacji-czyli zabiegu "wstrzymującego" akcję, zwiększającego napięcie właśnie przez opis. Autor dokonuje także mitologizacji-upodabnia nieco bohaterów i ich dzieje do mitu-czyli czegoś trwałego, funkcjonującego w odwiecznej świadomości społeczeństw.

Osoby i osoby dramatu oraz ich rola w "Weselu" Wyspiańskiego.

Przedstawiciele wsi	Inteligencja miejska
Czepiec (Błażej Czepiec)	Pan Młody (Lucjan Rydel, poeta, syn profesora UJ)
Starosta Weselny	Poeta (Kazimierz Przerwa Tetmajer)
Wójt gminy	Gospodarz (Włodzimierz Tetmajer, malarz, poseł w jego domu odbywa się wesele)
Czepcowa (żona Błażeja)	Dziennikarz (Rudolf Starzewski, redaktor krakowskiego "Czasu")
Gospodyni (Anna Mikołajczykówna, żona W. Tetmajera)	Radczyni (Jadwiga Domańska, żona lekarza i radcy Krakowa, autorka Książek dla dzieci i młodzieży)
Panna Młoda (Jadwiga Mikołajczykówna, siostra Anny i Marii)	Nos (postać łącząca cechy dwóch krakowskich malarzy Tadeusza Noskowskiego i Stanisława Czajkowskiego)
Marysia (jedna z 3 sióstr Mikołajczykówien, dawniej zaręczona z malarzem de Laveaux, który młodo zmarł na suchoty, żona Wojtka)	Haneczka (siostra Lucjana Rydla)
Ojciec Panny Młodej	Maryna i Zosia (Panny Pareńskie, córki krakowskiego lekarza)
Rachela (Pepa Singer, córka Karczmarza z Bronowic)
Klimina (jedna z chłopek)
Jasiek (wiejski parobek)
Dziad ( wiejski włóczęga żyjący z łaski)

Osoby dramatu pełnią funkcje archetypów narodowych (znaków, symboli), są również uosobieniem pragnień, tęsknot, kompleksów realnych postaci dramatu.
a) Widmo-Marysia
Aluzja do osobistej tragedii jaka spotkała dziewczynę (przedwczesna śmierć nażeczonego). Symbolizuje indywidualny dramat miłosny. Widmo wzorowane jest na upiorach z podań ludowych, wprowadza znany motyw literatury romantycznej.

b) Stańczyk-Dziennikarz
Rozpoczyna się dyskusja o polskich dziejach. Stańczyk to głos wewnętrzny Dziennikarza, którego dręczy świadomość własnej, konserwatywnej postawy, ale równocześnie uważa, że jest za późno, nic już nie można zmienić. Dziennikarz jest tu postacią tragiczną, człowiekiem świadomym swej winy i zarazem niemocy. Jego postawa to bolesne oskarżenie inteligencji, jej zniewolonych pomysłów, bezsilności. Scena ta to przypomnienie wspaniałych chwil narodu, a przy tym przestroga przed bezpłodnym rozpamiętywaniem przeszłości.

c) Rycerz-Poeta
Rycerzem jest Zawisza Czarny symbolizujący zaprzepaszczone tradycje Polski rycerskiej i czas jej największej świetności. Poeta (K. Przerwa-Tetmajer) to dekadent oderwany od życia, pełen smutku i pesymizmu, w głębi duszy marzy o wielkich uniesieniach i czynach. Tetmajer napisał dramat "Zawisza Czarny" i ten tytułowy rycerz staje się symbolem tęsknoty do siły i wyzwolenia się ze słabości, niemocy-to symbol siły i potęgi, która się z wiekiem wypaliła. W 1410r. naród pokonał Krzyżaków pod Grunwaldem, ale w 1900r. nie jest zdolny do podobnego zrywu przeciw zaborcy.

d) Hetman-Pan Młody
Polska rycerska staje się Polską sarmacką rządzoną przez magnatów odpowiedzialnych za upadek państwa. Hetman zjawia się Panu Młodemu dlatego, że ten niejako zdradza swą grupę społeczną żeniąc się z chłopką.

e) Upiór-Dziad
Sarmackie błędy i przywary prowadzić muszą w końcu do buntu i bratobójczej walki. Jakub Szela przywołuje pamięć Polski chłopskiej, która wywołała tragiczną rzeź galicyjską 1846r. Jego widmo ukazuje się Dziadowi. Wiejski nędzarz żyje w przekonaniu, że o braterstwie panów i chłopów nie może być mowy-dawne krzywdy nie zostały zapomniane.

f) Wernyhora-Gospodarz
Wraz z jego pojawieniem się odrzywają polskie nadzieje. Budzi się myśl o powstaniu, w którym weźmie udział cały naród. Wernyhora to symbol niedoszłej jedności społeczeństwa polskiego. Pojawia się Gospodarzowi, żeby przekazać rozkaz:
-rozesłać wici i przed świtem zebrać wszystkie "gromadzkie stany"
-zgromadzeni mają czekać przed kościołem z bronią na przywódcę
-dźwięk złotego rogu będzie rozpoczęciem walki o wolność
Wernyhora przynosi rozkaz rozpoczęcia "we wsi ruchu". Pozostawia wymowne i symboliczne ślady: złotą podkowę i złoty róg.

Dlaczego "Wesele" uważane jest za dramat narodowy ?

1. Walka narodowo-wyzwoleńcza głównym problemem utworu.
2. Polityczny sens dramatu - oskarżenie inteligencji, że nie dorosła do roli przywódcy narodowego.
Literacki kontekst i zasadnicza idea utworu Wyspiańskiego sprawiły, że uzyskał miano i rangę dramatu narodowego. Twórczość dramatyczna Wyspiańskiego dowodzi, jak wielkie znaczenie miała dla niego problematyka narodowa-czy to ukazana w kostiumie historycznym, czy współczesnym. Z tym kręgiem zagadnień wiąże się tu zwykle ocena moralna społeczeństwa w aspekcie jego stosunku do ojczyzny. Dyskusja o powstaniach i bohaterach narodowych, o kondycji Polaków, ich poczuciu jedności-to krąg zagadnień, który jest dla twórczości Wyspiańskiego najbardziej chyba znamienny. Ocena przedstawionych w "Weselu" grup społecznych dotyczy przede wszystkim ich świadomości politycznej. Wynika stąd poczucie, że brak jedności niweczy wszelkie próby niepodległościowe, choć przecież większości "dusz polskich" nieobca jest narodowa nuta. Trzeba ją tylko uwolnić i wzmocnić, by mogła poruszyć innych i doprowadzić do rzeczywistego zaangażowania w konkretne działania. Wyspiański zarysowuje swój pogląd na aktualną postawę narodu wobec niewoli kraju i pozostawia margines na osobistą refleksję oraz ocenę czytelnikowi i widzowi. Taką możliwość daje zwłaszcza zakończenie utworu-ów słynny "chocholi taniec"-moment uśpienia czujności. Czy uśpienia na zawsze? Czy chwilowej niemocy odsuwającej aktywność na czas późniejszy? Odpowiedź można sformułować tylko na podstawie indywidualnej interpretacji tej sceny. Z perspektywy prawie wieku od napisania "Wesela" wydaje się, że autor-wizjoner, następca romantycznych wieszczów-miał na myśli raczej optymistyczny finał zarysowanych w dramacie zdarzeń.

Omów kompozycje "Wesela" Wyspiańskiego.

Kompozycja utworu jest dwuplanowa, obejmuje plan realistyczny i fantastyczno-wizyjny. Akt I rozbudowuje plan realistyczny, akt II ogarnia obydwa, przy czym występują one przemiennie, tak, iż punkt ciężkości zdarzeń przenosi się ciągle z jednej płaszczyzny na drugą i z powrotem. W początkowych scenach aktu III następuje to komiczne, to tragiczne napięcie między obu planami. Dramat cechuje niepodzielność obydwu planów, ich wzajemne przenikanie, co wywołuje wrażenie chwiejności pomiędzy realizmem a fantastyką, rzeczywistością a nierzeczywistością, czyniąc kompozycję niezwykle oryginalną i piękną.

Akt I ma charakter satyryczno-obyczajowy. Przysłuchujemy się błyskotliwym dialogom bohaterów, pełnym humorystycznych akcentów (szczególnie w zabawnych, pełnych nieporozumień rozmowach chłopów z panami z miasta), poznajemy sposób chłopskiego świętowania, podziwiamy kolorowe krakowskie stroje (akcenty folklorystyczne).

Akt II rozpoczyna wkroczenie o północy do izby Chochoła. Pojawia się i z każdą sceną rozszerza element fantastyczny, symboliczno-wizyjny.

Akt III łączy elementy obyczajowo-satyryczne z wizyjnymi (końcowa scena).

Technika sceniczna przypomina szopkę. Sceną jej jest stałe miejsc-izba gościnna, do której bohaterowie wchodzą by odpocząć, prowadzą krótkie dialogi, często humorystyczne. Przez scenę przewija się duża ilość osób, występują postacie typowe dla szopki: Ksiądz, Żyd.

Dlaczego "Moralność Pani Dulskiej" jest tragifarsą kołtuńską ?

Farsa-odmiana komedii obejmująca utwory sceniczne o błahych konfliktach, posługujące się środkami komizmu sytuacyjnego, błazeńskimi wyjaskrawieniami, efektami groteski i karykatury. W odróżnieniu od innych typów komedii farsa opiera się całkowicie na dynamicznej akcji. Sztuka Zapolskiej nosi podtytuł "tragifarsa kołtuńska". Rzeczywiście jest to rzecz o kołtunach, ludziach obłudnych, zacofanych, ograniczonych, z których śmiać się można, ale nie zawsze wesoło, gdyż świat, jaki tworzą wokół siebie bywa niekiedy przerażający. Utwór na pierwszy rzut oka, bawi szczerze czytelnika czy widza. Wzbudza śmiech jego bohaterka, ten "babozwierz kanapowy", kołtun otoczony sforą gorzej lub lepiej zapowiadających się kołtunów. Bo czyż nie jest śmieszna szanowna pani Dulska latająca po pokojach, jak czrownica na miotle, w brudnym szlafroku i w papilotach na głowie, wrzaskiem stawiając na nogi wszystkich domowników? A jej stosunek do męża, z którego zrobiła typowego pantoflarza? Śmieszy nas jej niesamowite skąpstwo, manifestowanie na każdym kroku swej uczciwości i nieskalanej opinii rodziny Dulskich, o których moralności nic złego ludzie powiedzieć nie mogą. Właśnie! Tu zaczyna się problem, który hamuje śmiech uważnego odbiorcy utworu. "Na to mamy cztery ściany i sufit, aby brudy swoje prać w domu i aby nikt o nich nie wiedział"-oto dewiza moralna pani Dulskiej. A więc, dopuszczalne jest każde świństwo, byle nie otworzyło drzwi wejściowych domu i nie dotarło do postronnych uszu. Zbyszko lumpuje się poza domem, więc trzeba mu podstawić służącą, by na miejscu znalazł to, czego by musiał szukać poza domem, a i pieniędzy mniej będzie wydawał. Hesia już znakomicie kokietuje studentów, a wiedzę o ekscytujących ją sprawach płci skrzętnie uzupełnia rozmowami z kucharką. Lokatorom co jakiś czas podwyższa się komorne, co jednak nie zobowiązuje pani Dulskiej do żadnych wobec nich usług. Wyrzuca się z mieszkania nieszczęśliwą kobietę, która śmiała truć się trywialną trucizną i która śmiała nie umrzeć, a spowodowała "publikę" przed kamienicą szanownej właścicielki. Toleruje się kokotę żyjącą z nierządu, gdyż płaci regularnie wysokie komorne i swój zawód uprawia dyskretnie. A cóż się dzieje, gdy wychodzi na jaw ciąża Hanki? Jakaż krzywda spotkała "uczciwą" Dulską! Wszyscy są winni, ale przecież nie ona. Wyrzuca Hankę ze służby, bo "takich dziewczyn, co o swoją dobrą sławę nie dbają" trzymać u siebie nie może! Z bólem serca płaci jej za milczenie, z ulgą zamykając za nią drzwi. Może nikt się nie dowie i może "znowu będzie można żyć po bożemu". Wiele więc tragedii w tej komedii, która zapowiada niezniszczalność kołtunów, którzy pod płaszczykiem frazesów na temat moralności, ukrywać będą swoją głupotę, fałsz, samolubstwo i bezwzględny stosunek do człowieka, z którym z racji jego położenia liczyć się nie muszą. Pojęcie tragifarsy kołtuńskiej sugeruje, że ludzie i zdarzenia ukazane są w utworze w sposób komiczny i dramatyczny (tragiczny) zarazem. Określenie "kołtuńska" użyła autorka w celu podkreślenia swojego krytycznego, wrogiego stosunku do obłudy i stecznictwa, które w skrócie nazywamy pogardliwie kołtunerią.

Krytyka moralności mieszczańskiej w utworze G. Zapolskiej.

Istotą utworu G. Zapolskiej jest schemat, krytyka moralności mieszczańskiej, który autorka świetnie prezentuje w swoim dramacie. Zasadniczo znajdujemy się w kręgu małego, rodzinnego skandaliku. Mama Dulska, która dzierży w garści swoją mieszczańską rodzinkę, przymknęła oko na romans syna ze służącą Hanką, wolała bowiem, by "grzeszył w domu" niż włóczył się poza domem. Efekt był dla "szacownej matrony" przykry-Hanka zaszła w ciążę. Zbyszek uniósł się honorem, postanowił zrzucić z siebie mieszczański blichtr, przeciwstawić się rodzinie i konwenansom, zapragnął ożenić się z Hanką. Lecz klan mieszczańskiej familii wyperswadował mu ów pomysł. Hanka otrzymała finansową odprawę, Zbyszek powrócił zaś do swojego urzędniczo-dulskiego trybu życia. Słowem-powróciła rodzinna harmonia, bez cienia niesmaku. Całe zdarzenie jest przykładem mieszczańskiej mentalności. Zapolska ostro krytykuje hipokryzję, obłudę i ciasnotę horyzontów mieszczuchów. Określa to mianem kołtunerii lub dulszczyzny-czyli właśnie poglądów, jakie reprezentuje pani Dulska: fałszu, małych brudnych rozgrywek przy wysokim mniemaniu o własnych walorach moralnych i obywatelskich. Szczególnie ostrą krytykę moralnej obłudy Dulskiej przeprowadza Zapolska w scenie z Lokatorką, której p. Aniela wymawia mieszkania, bo sprowadziła na dom Dulskich "publikę". Tymczasem nieszczęśliwa kobieta usiłowała popełnić samobójstwo z powodu zdrady męża. Pani Dulska nie zdobywa się nawet na cień współczucia, a wręcz przeciwnie-zarzuca kobiecie, że samobójstwo się nie udało, było powodem przyjazdu pogotowia i wreszcie, że podjęte było przy użyciu tak trywialnego środka jak zapałki. Dla Dulskiej moralność to zachowanie pozorów. Można popełniać mniejsze lub większe wykroczenia, jeśli nikt się o niczym nie dowie. Można wynajmować mieszkanie "kokocie", bo dobrze płaci i dorożki przywożące klientów nie zatrzymują się pod bramą domu Dulskich. Dulszczyzna przejawia się w różny sposób: w sprawach drobnych, codziennych i w poważnych. Przeżera dusze, wyjaławia z ludzkich uczuć i odruchów. W rodzinie nie ma ciepła, miłości, szacunku. Nie można liczyć na wsparcie, pomoc, przyjazny, miły gest. Trwa walka, wygrywa silniejszy-krzykiem, kpiną, kłamstwem, oszustwem, krętactwem. Nie ma żadnych zasad, byle zachować pozory, byle się nie wydało, byle ludzie się nie dowiedzieli, poza tym wszystko wolno. No i najważniejsze -pieniądze. Oszukać, wyłudzić, wytargować, zarobić-wszystko jedno, każdy sposóbjest dobry. Inne potrzeby nie istnieją. Nie ceni się przyjaźni, nie ma miłości. Kołtun jest skrajnym egoistą. Nie interesuje go w ogóle świat poza nim.

Demaskatorski charakter opowiadań S. Żeromskiego

Żeromski pisał wiele opowiadań, między innymi: rozdziobią nas kruki, i wrony", "Doktor Piotr", "Zmierzch", "Ludzie bezdomni", "Przedwiośnie", "Zapomnienie", "Siłaczka".
Demaskatorski charakter polega na tym, że Żeromski w swoich opowiadaniach, ukazuje prawdę, demaskuje w pewnym sensie zło. W "Rozdziobią nas kruki i wrony" ukazuje obrzydliwą, tragiczną śmierć powstańca, który stoi na straży mimo zakończenia walk. Poeta ukazuje realia jakie zachodziły podczas powstania,: np. Kiedy przychodzi chłop i nie interesuje się martwym powstańcem, po prostu okrada go, konia obdziera ze skóry. W "Zmierzchu", poeta ukazuje rzeczywistość w jakiej musieli żyć i pracować biedni ludzie. Aby zarobić na chleb, są zmuszeni do pozostawienia małego dziecka w domu. Bardzo mocno ukazana jest ciężka praca na roli. W "Ludziach bezdomnych" ukazuje nędzę w jakiej żyją ludzie w Warszawie, Cisach. Pokazuje ciężkie życie, kiedy dzieci zostają osierocone i muszą dalej same żyć. Opowiadania Żeromskiego są bardzo naturalne, poeta opisuje rzeczywistość taką jaką widzi, nie stara się jej ukryć, wręcz przeciwnie - demaskuje ją i przedstawia czytelnikowi. Żeromski w 1895r. opublikował dwie książki zawierające po 18 opowiadań. Przeważnie dotyczyły one powstania styczniowego oraz doli chłopskiej na wsi. "Zapomnienie" opowiada o tragedii ojca, kradnącego drzewo w pańskim lesie na trumnę dla zmarłego syna. "Siłaczka" ukazuje trud wiejskiej nauczycielki Stanisławy Bozowskiej, która jest pełna wiary w swoje społeczne posłannictwo i ideały pracy u podstaw. W "Doktorze Piotrze" jest ukazane jak Dominik Cedzyna, zdeklasowany szlachcic uszczupla wynagrodzenia najemnych robotników, by móc finansować zagraniczne studia medyczne syna. Syna zaś tytułowy doktor Piotr, uznając to za naganne postanawia zwrócić pieniądze robotnikom. Nawiązuje się kłótnia między ojcem a synem.

Motywacja tytułu "Przedwiośnie" Żeromskiego i "Granica" Nałkowskiej.

Tytuł powieści S. Żeromskiego można interpretować na kilka sposobów. Dosłownie ponieważ pisarz kilkakrotnie wspomina o tej porze roku ( w scenie kiedy Cezary Baryka przekracza granicę Polską, również w ostatniej scenie, podczas marszu robotników na Belweder. Można go odbierać również przenośne. Pierwsza z metafor dotyczyłaby kwestii budzenia się uczucia między dwojgiem ludzi ( scena miłosna, gdy Cezary spędza noc z Laurą Kościeniecką). Jednak najistotniejsza jest trzecia interpretacja. Tytuł powieści należy interpretować, jako wskazanie na istotny etap w historii najnowszej Polski - budzenie się w kraju do życia po około 120 - letnim okresie niewoli. Przedwiośnie to niejako wstęp do zaistnienie na mapach Europy owego państwa.
Tytuł powieści Z. Nałkowskiej jest wieloznaczny, można wręcz mówić o symbolicznym znaczeniu słowa " granica". Wiąże się to z faktem poruszenia przez pisarkę szeregu ważnych problemów natury obyczajowej, moralnej ora etycznej. Do najbardziej popularnych interpretacji tytułu należą; następujące odczytania tego słowa:

• jako granica społeczna ( podziały istniejące między ludźmi należącymi do różnych warstw społecznych, mamy tu doczynienia z przedstawicielami zubożałego i dobrze sytuowanego mieszczaństwa i ziemiaństwa, pomiędzy tymi warstwami istnieją ogromne różnice ).

• jako granica moralna ( określa pewne normy etyczno- moralne, których przekroczenie powoduje nieszczęście innego człowieka, tak dzieje się w przypadku kiedy Zenon Ziembiewicz żeni się z Elżbietą Biecką i równocześnie romansuje z Justyną - postępuje niezgodnie z zasadami moralnymi w konsekwencji krzywdzi żonę, Justynę oraz samego siebie ).

• jako granica odporności psychicznej człowieka ( człowiek traci zdolność racjonalnego myślenia, niszczy własną osobowość, przestaje być sobą. Przykładem tego jest prowadzenie przez Zenona podwójnego życia - przykładny mąż i kochanek. Niszczy siebie i kobiety. Granicę przekracza także Justyna, która popada w obłęd po usunięciu ciąży ).

• jako granica psychologiczna ( porusza problem możliwości poznania samego siebie, udowadnia, że działania jakie w życiu podejmujemy, motywowane są nie tylko psychologicznie, ale również poprzez czynniki społeczno - historyczne, co uniemożliwia jednoznaczną, subiektywną ich ocenę).

• jako granica filozoficzna ( porusza problem możliwością poznania przez człowieka ostatecznej prawdy o otaczającym go świecie, zrozumienie mechanizmów nim rządzących. Granica filozoficzna to również kwestia umiejętności borykania się z przeciwnościami losu - jak to jest, że jedni potrafią stawić czoła niepowodzeniom, inni zaś rezygnują z walki i stają się konformistami ).

Trzy koncepcje naprawy Rzeczpospolitej zawarte w "Przedwiośniu" Żeromskiego.

1. Wizja szklanych domów - szklana Arkadia, zderzenie rzeczywistości z idealistyczną wizją ludzi - rozgoryczenie. Krytyka odwiecznych, romantycznych złudzeń i wiary w fantazje piękne lecz nierealne.

2. Koncepcja Gajowca - tzw. Gajowszczyzna. Wierzy w systematyczne reformy ekonomiczne w powolne wychodzenie z zaborczych zaszłości, konieczność wzmocnienia pieniądza i włożenia w reformę ojczyzny organu pracy. Dopełnia całość tej koncepcji pogląd o sile modlitwy i opiece Boskiej nad Polską.

3. Komunistyczna koncepcja Lulka - wizja władzy w rękach klasy robotniczej, jako wizja władzy w rękach ludzi, którzy jej nie uniosą - chorych i ciemnych, ironicznie określa wizję rewolucji jako "raju na wzór Baku". Postać Lulka - aktywisty jest wyraźnie antypatyczna, a końcowa scena Cezarego Baryki wśród demonstrantów - obok Lulka- nie jest jednoznaczną decyzją. Baryka idzie wśród robotników, ale oddzielni, sam. Tak jakby uznawał ich racje, lecz nie podpisywał się pod całością koncepcji.

49

---