Liryczna kronika podróży w Sonetach krymskich

W1826 r. wydane zostały w Moskwie Sonety, tomik, którego znaczną część stanowią Sonety krymskie, będące plonem wycieczki odbytej na Krym latem 1825 r.

Sonet to gatunek literacki znany powszechnie od Petrarki i Ronsarda, w poezji polskiej uprawiany z powodzeniem przez M. Sępa Szarzyńskiego i J.A. Morsztyna. Gatunek to trudny, wymagający od poety kunsztu rymotwórczego i dyscypliny słowa. W 14 wersach, czterech zwrotkach (dwie czterowersowe, dwie trzywersowe) trzeba zmieścić opis oraz refleksję liryczną, a wszystko to jeszcze opatrzyć rymem abba, abba w dwóch pierwszych zwrotkach i którąś z kombinacji rymów możliwych w sekstynie. Stąd tę formę liryki uprawiali tylko doświadczeni poeci.

I w tej dziedzinie Mickiewicz nie jest naśladowcą, a twórcą oryginalnym na miarę światową. Tworzy zbiór sonetów, które dla powierzchownego czytelnika mogą być opisem kilku wrażeń z podróży. I niewątpliwie są! Oprócz tego dostrze­gamy w utworze kreację bardzo ciekawego bohatera. Jest to turysta, podróżny o ogromnej wrażliwości na piękno natury. Chłonie wrażenia olśniony czarami przy­rody, urokami stepów, gór, morza. Jest to także człowiek doświadczony życiowo, ze świadomością przepaloną bólem, zaplątaną w sieć pamiątek. Ma on rysy bajroniczne, jest samotny. Jest także pielgrzymem (pojawia się tu słowo, które później utrwalą Księgi narodu i Księgi pielgrzymstwa polskiego), a więc wygnańcem, przy­musowo oddalonym od miejsc rodzinnych. Pojęcie pielgrzymstwa w romantyzmie ma też drugie znaczenie - wędrowanie filozoficzne do miejsc poznania tajemnic bytu i historii. I ten motyw pojawia się w refleksji naszego bohatera. Ciekawym przedsięwzięciem będzie prześledzenie jak splatają się w poszczególnych sone­tach te dwa wątki świadomości bohatera.

Zbiór otwiera sonet Stepy akermańskie. To jakby wstęp, bo zbliża się nasz bo­hater do celu podróży, ciekawy nowych wrażeń. Step widzi jako „suchy ocean”, a „wóz (...) jak łódka brodzi” i omija „koralowe ostrowy burzanu”. Zastanawiają­co pięknie i konkretnie, ale zarazem plastycznie oddaje wrażenie ciszy panującej na stepie: zdaje się słyszeć „ciągnące żurawie”, „...kędy się motyl kołysa na tra­wie, / Kędy wąż śliską piersią dotyka się zioła”. Pogrąża się w tej ciszy, spokoju..., ale nie! odzywa się tęsknota: „(...) tak ucho natężam ciekawie, / Że słyszałbym głos z Litwy...”. W końcowych słowach: „Jedźmy, nikt nie woła.” słyszymy za­wód, przygnębienie, rozgoryczenie.

Kontrast przelotnych wrażeń i tego, co w sercu utajone, niezniszczalne oddaje Cisza morska. Delikatny wiatr popycha żagle okrętu, „cichymi gra piersiami roz­jaśniona woda”, porównana dalej do młodej narzeczonej, marynarze wypoczy­wają, śmieją się podróżni. Natomiast w sercu podmiotu lirycznego budzi się „hy­dra pamiątek” i burzy spokój duszy.

Sonet Żegluga został zdominowany przez ruch. Powiał wiatr, marynarze wbie­gają na maszty, a okręt jak koń skrzydlaty „zrywa się z wędzidła, / Przewala się, nurkuje w pienistej zamieci.” Bohater nie tylko słowem oddaje ruch, ale czuje w sobie moc, która popycha okręt do pędu:

„Lekko mil rzeźwo! lubo! wiem, co to być ptakiem.”

Skąd to poczucie mocy? Wynika ono ze świadomości potęgi ducha i wyo­braźni, samoświadomości możliwości twórczych, gdyż poeta zna wartość swego talentu.

Ruch jest także żywiołem Burzy. Nagromadzenie czasowników i równoważni­ków zdaniowych oddaje tempo dramatycznych i chaotycznych wydarzeń: „Zdarto żagle, ster prysnął, ryk wód, szum zawiei”. Potem pojawia się personifikacja i zarazem fantastyczny obraz geniusza śmierci, który „(...) szedł do okrętu, / Jak żołnierz szturmujący w połamane mury”. A nasz bohater, jak typowy bajronista, obserwuje niesamowite zjawisko i reakcje ludzi:

„Ci leżą na pół martwi, ów załamał dłonie, Ten w objęcia przyjaciół żegnając się pada, Ci modlą się przed śmiercią, aby śmierć odegnać.”

Znowu odezwała się zbolała jaźń i podróżny poczuł bezgraniczną samotność i zwątpienie, bo pomyślał z zazdrością:

„... szczęśliwy, kto siły postrada, Albo modlić się umie, lub ma z kim się żegnać.”

Poznawczą ciekawość świata, chłonne oko, postrzegające fenomeny natury i krajobrazy zupełnie nowe, o olśniewającej urodzie zawarł Mickiewicz w sonetach, opisując te same zjawiska oglądane z różnej perspektywy. Przykładem są sonety Bakczysaraj i Bakczysaraj w nocy. W pierwszym opisuje ruiny pałacu chanów. Opis jest szczegółowy, nasycony konkretami: ganki, przedsienia, sofy, trony potęgi „Przeskakuje szarańcza, obwija gadzina”, oplatają powoje. W tej scenerii pojawia się refleksja pielgrzyma-filozofa o przemijaniu potęgi i chwały, i o ironii losów, która powoduje, że przetrwało źródło, fontanna haremu, a więc że to natura jest wieczna. Bakczysaraj w nocy zadziwia barokowością środków artystycznych Poznajemy nie tylko przyrodę, ale i kulturę Wschodu, którą zachwycali się romantycy. Dlatego podmiot liryczny zastosował wschodni przepych w obrazowaniu, Liczne orientalizmy: dżamid, izan, harem, menar, farys konstruują egzotyczną atmosferę. Pogłębiają ją metafory i porównania: „srebrny król nocy”, „harem nieios”, zorza „zawstydziła się licem rubinowym”, obłok żegluje „jak senny łabędź”, góry czernieją „jak szatany siedzące w dywanie Eblisa”. Zbudowane są one z elementów kultury Wschodu, a więc też są orientalizmami: błyskawica pędzi jak farys i przelatuje przez pustynię, gwiazdy to harem księżyca, a szatany siedzą w radzie na dywanie pod „namiotem ciemności”. Zachodni podróżnik chce spój rzec na świat Wschodu oczyma jego mieszkańców, chce ich zrozumieć! Temu co łowi służy też wykreowanie jeszcze jednej postaci Mirzy - przewodnika. Zabieg ten dramatyzuje sonety, niektóre są nawet dialogami, np. Widok gór ze stepów Kozłowa.

W sonecie Czatyrdah poeta oddał całkowicie głos Mirzy. Składa on hołd górze. Obyczajem ludzi Wschodu oddaje jej głęboki ukłon. Zwraca się do niej apostrofami: „Maszcie krymskiego statku...”, „O gór pady szachu”, „minarecie świata”. Znowu pojawiają się orientalizmy i metafory pozwalające nam odczuć tchnienie kultury Wschodu: Czatyrdah został uosobiony i ubrany w strój wschodni - haftowany płaszcz i turban oraz porównany do archanioła, który pośredniczy między Bogiem a ludźmi. W refleksji na temat trwałości natury i zmienności ludzkiego losu Mirza wyraża całkowite poddanie się jego wyrokom.

Pielgrzym-filozof dochodzi do głosu znowu w sonecie Ruiny zamku w Bałakławie, gdzie jak gdyby pointuje refleksje o przemijaniu czasu i o pogrążaniu się w niepamięci dzieł ludzkich, nie ocalonych przez duchowe trwanie w świadomo­ści potomnych. Krym, na którym odcisnęły swe ślady kultury Greków, Rzymian cię zniszczonego przez zarazę.

Tak więc, bohater sonetów to podróżny o chorej z tęsknoty duszy i fenomenalnym oku, pielgrzym-filozof, badający obcą, oryginalną kulturę oraz obcujący z ruinami i snujący refleksje o przemijaniu.

Poeta, twórca tego przecież niewielkiego zbiorku, znowu okazał się wielkim nowatorem i odkrywcą. Jego talent rozsadził zupełnie formę sonetu, umieszczając w nim elementy epickie (opisy), liryczne (refleksje bohatera) i dramatyczne (dia­log człowieka Wschodu i Zachodu). Odkrył dla poezji polskiej nowe rejony, których dotychczas nie znała: góry, morze, Krym. Był też nowatorem w zakresie języka: wprowadził orientalizmy, personifikacje natury, w nowej funkcji zastosował baro­kowe bogactwo środków artystycznych.

---