ŚMIERĆ I CIERPIENIE W LITERATURZE I SZTUCE. OMÓW ZAGADNIENIE
W OPARCIU O WYBRANE UTWORY LITERACKIE I DZIAŁA SZTUKI.
Literatura podmiotu.
Literatura:
Kochanowski J, „Treny”, Wrocław 1997.
Szekspir W. , „Makbet” wyd. GREG ISBN: 83-7327-030-2.
Nałkowska Z, „Medaliony” Biblioteka Wysyłkowa Lublin 2003, ISBN 8386581832.
Sztuka/malarstwo:
„Sąd ostateczny” Hansa Memlinga.
„Taniec śmierci” malarz krakowski.
„Modlitwa zamordowanych” Bronisław Linke.
II. Literatura przedmiotu.
Grzeszczuk S, „Treny Jana Kochanowskiego: próba interpretacji”, Wrocław 1979.
Chwalewik W, „Szkice szekspirowskie”, Warszawa 1983.
Hańczakowski M, Kuziak M, Zawadzki A, Żynis B, „Epoki literackie od antyku do współczesności”, Warszawa 2003. ISBN 83 7391 164 2.
Genaille R, „Słownik malarstwa holenderskiego i flamandzkiego”, Wyd. Artystyczne
i Filmowe, Warszawa, 1976.
Flik J, Olszewska-Świetlik J, Tryptyk „Sąd Ostateczny” Hansa Memlinga z Muzeum Narodowego w Gdańsku, Technologia i technika malarska, Wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2005, ISBN 83-231-1809-4
III. Ramowy plan wypowiedzi.
1. Określenie problemu - teza.
Cierpienie i śmierć towarzyszą człowiekowi od zarania ludzkości do dziś, a życie ludzkie bez nich byłoby niemożliwe.
2. Kolejność prezentowanych treści:
a. „Tren X” J. Kochanowskiego, utwór przedstawiających reakcję poety na ogromną, osobistą tragedię - śmierć najmłodszej córki, Urszulki.
b. Zbigniew Herbert „Pan Cogito” - rozmyślania o cierpieniu, o miejscu człowieka
w odwiecznym dramacie, jakim okazuje się jego trwanie na świecie.
c. Przyczyny cierpienia ludzkiego w każdej epoce - przykłady:
antyk,
nowożytność,
średniowiecze,
renesans,
barok,
oświecenie,
romantyzm,
pozytywizm,
Młoda Polska,
Dwudziestolecie międzywojenne.
d. Cierpienie i śmierć w malarstwie:
„Sąd ostateczny” Hansa Memlinga.
„Taniec śmierci” malarz krakowski.
„Modlitwa zamordowanych” Bronisław Linke.
3. Wnioski:
1. Określenie problemu.
Cierpienie i śmierć towarzyszą człowiekowi od zarania ludzkości, do dziś są nieodłącznym towarzyszem człowieka. Cierpimy na skutek straty bliskiej osoby, nieszczęśliwej miłości, trudnego życia, z powodu bólu, strachu czy choroby. Cierpi każdy
z nas, a także każde pokolenie i naród. Cierpimy, ponieważ jesteśmy ludźmi obdarzonymi uczuciami, które łatwo można zranić. Cierpienie i śmierć to wielka tajemnica. Trudno wytłumaczyć sobie ich sens, trudno je często zrozumieć. Cierpienie jako odczuwanie bólu fizycznego lub psychicznego i śmierć w literaturze pojawia się niezwykle często jako wydarzenie istotne, zostawiające głęboki ślad. Pojawiło się wraz z grzechem pierworodnym, jak podaje Biblia i zostało wpisane w ludzką egzystencję. To motyw twórczy i refleksyjny. Motyw ten obecny jest we wszystkich epokach. Już od początku istnienia świata ktoś cierpiał np.: biblijny Hiob. Jest on przykładem, a nawet symbolem ludzkiego, niezawinionego cierpienia. Przykład Hioba pokazuje nam gorzką prawdę, że cierpienie jest nieodłącznym składnikiem ludzkiego losu, a przeżyte cierpienie czyni nas bardziej wrażliwymi na ból i nieszczęście.
Jednak cierpienie miłosne to chyba to, które najłatwiej nam zrozumieć, ponieważ większość z nas darzy lub darzyła kogoś uczuciem. Motyw cierpień miłosnych jest chyba najczęściej spotykanym w literaturze. W każdej epoce cierpienie to miało nieco inny charakter. Raz przybierało formę miłości czysto platonicznej, raz wielkiego uczucia. Cierpienie z miłości nie zawsze jest negatywne, często ma również pozytywną stronę, ponieważ pozwala ludziom rozwijać się duchowo. W literaturze cierpienie ma na celu nie tylko uwiarygodnienie bohatera w oczach czytelnika, ale także pokazuje nam potęgę uczucia dla którego jesteśmy w stanie znosić męki.
Podsumowując. Bohaterowie literaccy cierpieli z różnych powodów: straty bliskiej osoby, nieszczęśliwej miłości, kataklizmów, samotności czy bólu fizycznego. Cierpienie każdego człowieka może być nauką, która po pewnym czasie daje efekt. Uczymy się jak nie zadawać komuś cierpienia, takiego który my sami zaznaliśmy. Cierpienie, które jest wpisane w nasze życie może nas uszlachetnić, ale też może nas złamać i zniszczyć. Literatura bywa często zapisem naszej rzeczywistości, dlatego motyw cierpienia i śmierci jest w niej tak często przywoływany, pokazując przykłady różnych ludzkich postaw wobec tych zjawisk.
2. Kolejność prezentowanych treści:
Motyw śmierci to częsty temat w literaturze, zwłaszcza w poezji. Nic dziwnego, śmierć dotyka każdego z nas, jest naszym osobistym udziałem. Często zdarza się tak, że umiera nam ktoś bliski. Taka jest bowiem kolej rzeczy. Najbardziej dramatyczne jednak jest to, gdy umiera dziecko. Zdaje się, że najlepiej radzą sobie z takimi przeżyciami artyści, których właśnie ów ból po stracie dziecka potrafi znaleźć ujście w sztuce. Przykładami takiego przelewania na papier cierpienia i rozpaczy po stracie dziecka jest w literaturze „Tren X” Jana Kochanowskiego. W swym utworze skupia się on na śmierci oraz pustce jaka panuje po odejściu dziecka. Nagromadzenie słów nacechowanych emocjonalnie, pokazuje postawę zwykłego człowieka wobec tak wielkiej tragedii. Cierpienie Kochanowskiego przyjmuje w cyklu różne fazy: najpierw poeta płacze, lamentuje, potem zaczyna zadawać pytania o sens nie tylko śmierci, ale i cierpienia właśnie, następnie zaczyna szukać ukojenia, by ostatecznie zdać się na pozytywne działanie upływającego czasu, który jako jedyny może złagodzić tęsknotę po córce. Cierpienia poety to przede wszystkim stan duszy i umysłu, to niemożność pogodzenia się z zaistniałą sytuacją. Śmierć najbliższej osoby zadaje najwięcej ran i uczy pokory wobec życia. Czasami śmierć- zwłaszcza niezawiniona, bezsensowna - może być pretekstem do generalnego rozliczenia się z dotychczasowym życiem. Jednak ukoronowaniem wszystkich pytań, cierpień i starań jest ostatni, Tren XIX, w którym śpiącemu bohaterowi ukazuje się jego matka z córką na rękach. Zapewniają go o szczęściu, jakiego zaznaje Urszulka po śmierci. I właśnie dzięki tym zapewnieniom Kochanowski przezwycięża własną słabość, a receptę znajduje w maksymie: „ Ludzkie przygody, ludzkie noś”, oznaczającej wyjście z rozpaczy spowodowanej śmiercią córeczki.
Przesłania Pana Cogito” jest chyba najbardziej znanym i cytowanym wierszem Herberta. Jest to ostatni utwór ze zbioru „Pan Cogito” i stanowi jego przesłanie. Wymyślona przez autora postać Pana Cogito, który pojawia się w wielu wierszach, jest formą ironicznego dystansu do samego siebie. I tak tytułowy bohater próbuje odnaleźć własne miejsce, miejsce człowieka w świecie. Postać Pana Cogito jest formą dystansu poety do samego siebie.
W całym zbiorze ów dystans się zmienia. Może być, jak podkreśla, dystansem bardzo niewielkim, może to jednak być także liryka maski lub nawet liryka roli. „Przesłanie Pana Cogito” wzywa również do heroizmu mimo wszystko, bez myślenia o nagrodzie tu czy w zaświatach. Cykl „Pan Cogito” jest zbiorem wierszy niezwykle wartościowych. Wielotematyczność utworów i różnorodność poruszanych tematów przypominają współczesnemu człowiekowi, że istnieje dużo spraw wymagających chwili zadumy, że niezależnie od sytuacji, człowiek musi żyć z podniesioną głową, by zasłużyć na miano człowieka. Pan Cogito, bohater wierszy Zbigniewa Herberta, w swoich rozmyślaniach na temat cierpienia dochodzi do wniosku, że nie wolno z tym uczuciem walczyć. Cierpienie jest stanem naturalnym, dotyczącym w mniejszym lub większym stopniu każdego. Aby cierpienia nie pogłębiać, nie należy próbować zwalczać go na siłę, myśleć o nim jak o wrogu czy próbować za wszelką cenę od niego uciec. Do cierpienia trzeba się przyzwyczaić, przyjąć go z pokorą, zaprzyjaźnić się z nim.
a. Antyk “Mit o Niobe”.
Niobe jest symbolem cierpiącej matki, rozpaczającej po stracie dzieci. Była dumna ze swego licznego potomstwa. Uważała że jest równie godna czci jak Latona, która miała tylko dwoje dzieci. Artemida i Apollo, na prośbę matki, zabili dzieci Niobe. Rozpacz kobiety była wielka, iż Zeus ulitował się nad jej cierpieniem, zamieniając ją w głaz. Lecz nawet wtedy Niobe nie przestała płakać i ze skały wypływały łzy.
b. Średniowiecze “Lament świętokrzyski”(żale matki Boskiej pod krzyżem).
Wiersz ma charakter monologu lirycznego. Matki, która cierpi, bezradnie patrząc na śmierć i męki syna. Autor przedstawia przeżycia matki, pokazuje co czuła ta kobieta. Matka zwraca się do syna, żaląc się, że nie może w żaden sposób ulżyć jego cierpieniom.
c.Renesans “ Tren X” J. Kochanowski.
Bohaterami tego dzieła są: Urszulka, skazana na przedwczesną śmierć, oraz jej ojciec nie mogący pogodzić się ze stratą córki. O tym, jak wielkim wstrząsem dla poety była śmierć Urszulki, świadczy przede wszystkim głęboki kryzys wiary w wartości. Uświadamia sobie że i cnota, dotychczas najwyżej ceniona, wobec tragedii stała się bezużyteczna. Śmierć dziecka zburzyła w poecie również wiarę w Boga, ład i harmonie stworzonego przez Niego świata. Stwierdza że człowiek w obliczu tragedii ma prawo do płaczu i cierpienia.
d. Barok „Makbet" W. Szekspir.
Jest to studium przemiany człowieka pod wpływem demonicznych mocy. Budzą one
w tytułowym bohaterze uśpioną żądzę władzy, przepowiadając mu godności, o jakich nie marzył. Zbrodnia przez niego dokonana pociągnęła za sobą następne i odkryła drugie, tragiczne, krwawe, okrutne i bezwzględne oblicze. Szekspir stawia smutną diagnozę swoim czasom, którą jednak można przenieść również na grunt współczesny, mówiącą, że za wszelkie zło, za wszelką krzywdę wyrządzoną człowiekowi odpowiada w pełni drugi człowiek.
e.Oświecenie „Nowa Helioza” J.J Rousseau.
Treścią utworu są dzieje miłości młodego Saint-Preux i jego uczennicy, Julii. Historia kończy się tragicznie - Julia umiera, jednak przed śmiercią pisze do ukochanego list, w którym obiecuje mu, że spotkają się w wieczystym przybytku. Rousseau atakował cywilizację, która jego zdaniem znieprawia człowieka, w swojej istocie. Rzucił więc hasło "powrotu do natury". Jego człowiek powinien kierować się uczuciem, sercem, powinien być wrażliwy na piękno i bacznie strzec swojego życia uczuciowego. Miłość dwojga kochanków, w jego utworach, popada często w konflikt z fałszywymi normami społecznymi.
f.Romantyzm “Cierpienia młodego Wertera” Johann Wolfgang.
Powieść ma formę listów pisanych przez tytułowego bohatera do przyjaciela. Werter to młodzieniec który kieruje się uczuciem. Silnie wszystko przeżywa, często wzrusza się. Werter pewnego dnia poznaje Lottę, w której zakochuje się od pierwszego wejrzenia. Miłość którą przeżywa Werter, to siła budująca i niszcząca zarazem. Nadaje sens ludzkiemu życiu,ale jest też źródłem straszliwego cierpienia, sprowokowało myśli o samobójstwie, a wreszcie popchnęło do tego czynu. Według niego życie to niekończące się nieszczęścia. Świat jest dla Wertera więzieniem, które ogranicza człowieka.
Romantyzm “Dziady” cz. III A. Mickiewicz.
III część "Dziadów" podejmuje temat cierpienia Polski i Polaków. Okazuje się ono potrzebne do zbawienia wszystkich narodów świata. Sens cierpienia jest podstawą wiary w odzyskanie niepodległości i nadziei na rychłe pokonanie zaborców. W trzeciej części "Dziadów" rola wybawiciela ludzkości została przypisana narodowi polskiemu, martyrologia młodzieży pozwala odkupić grzechy świata.
g. Pozytywizm “Nad Niemnem” E. Orzeszkowa.
W "Nad Niemnem" są prawdziwi ludzie, nie papierowe sylwetki, które wygłaszają poglądy autorki. Są ludzie, którzy doznają różnego rodzaju cierpień.
Pani Emilia Korczyńska doświadcza urojonych cierpień, bo nudzi się.
Benedykt Korczyński cierpi z powodu niemożności porozumienia się z synem.
Anzelm Bohatyrowicz doświadcza nieokreślonych cierpień natury psychicznej, których źródła tkwią w klęsce powstania.
h. Młoda Polska „Poezja” Kazimierza Przerwy-Tetmajera.
Tetmajer w swojej poezji prezentował postawę melancholijnej bierności. Pesymistyczna koncepcja człowieka całkowicie podległego prawom natury, którego jedynym przeznaczeniem jest cierpienie, zaowocowała niezgodą na wszelką formę aktywności, ucieczką w niebyt. U Tetmajera znajdziemy wszystkie najważniejsze tematy modernizmu: filozofia, niszcząca miłość, kobieta, Tatry, dola twórcy, sztuka zagrożona przez cywilizację.
i. Dwudziestolecie międzywojenne “Ludzie bezdomni” S. Żeromski.
Powieść ukazuje panoramę współczesnego autorowi społeczeństwa, pełnego kontrastów
i konfliktów oraz ludzkiego cierpienia. Świat ludzi bogatych obojętnych wobec krzywdy społecznej, świat klas pracujących pełen nędzy i cierpienia, a co za tym idzie, zwyrodnienia
i demoralizacji. Dla oddania stanów uczuciowych pisarz posługuje się symbolem.
“Medaliony” Zofia Nałkowska.
Motyw śmierci i cierpienia pojawia się on w każdym z opowiadań jako zjawisko powszednie i wszechobecne. Groźba śmierci jest zjawiskiem tak realnym, że jej widmo towarzyszy ludziom na każdym kroku. Bezradność wobec własnego losu skłania ludzi do ekstremalnych zachowań. Nieustanne obcowanie ze śmiercią i cierpieniem okalecza ludzi psychicznie.
Obraz H. Memlinga można odczytać w świetle trzech głównych sensów ideowych. Po pierwsze odtwarza filozoficzne i teologiczne założenia epoki. Po drugie łączy wspaniale przedstawione postaci i dramaturgię z jego głęboką wymową duchową. A po trzecie przedstawiając instrumenty muzyczne H. Memling powiązał ze sobą ich symbolikę
i znaczenie. Scena środkowa tryptyku przedstawia Dzień Sądu Bożego i charakteryzuje się wyraźnym podziałem na dwa pola przedstawiające odrębne rzeczywistości - niebiańską (sacrum) i ziemską (profanum). W górze, w centrum kompozycji, króluje Chrystus Sędzia, majestatycznie siedzący na złotym kole-tęczy, będącej symbolem boskiej doskonałości, łączącym jednocześnie państwo Boże z państwem ziemskim. Druga część obrazu dotyczy tego, co dzieje się na ziemi, a centralnym jej punktem jest postać Michała Archanioła ubranego w złotą zbroję i bogaty płaszcz. Wokół osoby św. Michała rozgrywa się niezwykły dramat powstania z grobów zmarłych oczekujących na ważenie swoich uczynków. Raj przedstawia prawe skrzydło tryptyku. Memling przedstawia korowód zbawionych wstępujących do nieba. Na Sąd Ostateczny ludzie przychodzą ze wszystkich stron, a nawet wstają z grobów, o czym świadczą dziury w ziemi. Kiedy spojrzy się po raz pierwszy na obraz wzrok przykuwa Jezus Chrystus. Jest On odziany w czerwoną szatę,
a kolor ten m.in. oznacza krew, potęgę, królewskość, ofiarę, poświęcenie, miłosierdzie, męczeństwo. Wszystkie te cechy przypisuje się Mesjaszowi. Hans Memling namalował wspaniały obraz. Myślę, że zadaniem tryptyku było wzmocnić wiarę, bo taką rolę miała sztuka średniowiecza. A także pokazać, że wszyscy którzy zasługują wstąpią do nieba,
a grzeszników przerazić wizją piekła.
Nieznany malarz krakowski, „Taniec śmierci”, olej na płótnie, ok. 1670 r. „Czym byłem, tym jesteś, czym jestem tym będziesz”- takie słowa można czasem przeczytać na cmentarzach. W sztuce baroku o nieuchronności śmierci przypominały obrazy pokazujące ludzi tańczących ze szkieletami. Człowiek tańczy z kościotrupem, tym, co pozostanie
w przyszłości po jego ciele, a więc ze sobą samym, takim jakim się niebawem stanie.
W centralnej części dzieła ze szkieletami tańczą kobiety różnych stanów, biedne i bogate. Tworzą krąg, co symbolizuje wieczne powtarzanie się tego samego. Dookoła artysta pokazał „idących w tany” ze śmiercią mężczyzn, od cesarzy, królów i kardynałów począwszy, a na ubogich chłopach skończywszy. Każda scena podpisana jest krótkim czterowierszem, komentującym nieuchronność losu każdego człowieka, bez względu na to, kim był za życia. W literaturze średniowiecza obserwujemy bardzo popularny motyw śmierci jakim jest danse macabre czyli taniec śmierci. "Dance macabre" - tj. taniec śmierci , w którym rolę wodzireja pełni śmierć,a ludzie najróżniejszych stanów w tym tańcu są sobie równi przed jej obliczem. Motyw ten zauważamy bardzo wyraźnie w utworze „Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią”. Prezentuje on typowo średniowieczny wizerunek śmierci w postaci rozkładającego się ciała kobiety. W utworze spotykamy się z personifikacją pojęcia śmierci. Utwór zawiera smutną refleksje o końcu życia człowieka. Każdy musi stanąć przed śmiercią zupełnie sam, nie pomorze mu już żaden majątek czy też lekarz. Śmierć jest jedynym wydarzeniem w ciągu naszego życia o którym możemy powiedzieć, że zajdzie nas na pewno. Śmierć jest wszechobecna, niemal pospolita, ale potężna, nieuchronna i ma wymiar boski. Życie ludzkie kończy się tańcem śmierci - wszyscy, niezależnie od pochodzenia, stanowiska i bogactwa, podążą za kościotrupem w tanecznym korowodzie danse macabre.
5. Wnioski.
Gdy myślimy o cierpieniu przez pryzmat literatury, od razu nasuwa nam się na myśl średniowiecze- epoka mroczna, tajemnicza, ale zarazem fascynująca. Śmierć otaczała ludzi zewsząd. Wszystkie powyższe przykłady to jedynie niewielka cząstka olbrzymiego morza ludzkiego cierpienia zawartego w literaturze. Licznych pozostałych nie sposób wymienić. Mimo iż zazwyczaj uważamy je za najgorszą z możliwych sytuacji i w swoim życiu staramy się go uniknąć, musimy uzmysłowić sobie, ze czasami cierpienie niesie z sobą wartości, które czynią z nas ludzi. Dzięki cierpieniu jesteśmy też w stanie cieszyć się chwilami szczęścia i beztroski. Najtrudniejszą sztuką jest wyciągniecie z niego odpowiednich wniosków. Warunkiem osiągnięcia szczęścia jest doznanie cierpienia. Ból nie jest wyłącznie doświadczeniem niszczącym, ma swój głęboki moralny serc. Bez niego nie staniemy się ludźmi, nie osiągniemy duchowej dojrzałości. Pytamy też - dlaczego? Czym zawiniliśmy? A może cierpienie jest może tylko próbą, a nie karą? To są trudne pytania. Cierpienie ludzkie ma wiele wymiarów a literatura ukazywała je od zawsze cierpiał Prometeusz, okrutnie ukarany przez bogów. Cierpiała Niobe, której odebrano wszystkie dzieci. a także upokorzony, osierocony, pozbawiony wszystkiego Hiob. Ukrzyżowany Chrystus. I jego matka, stojąca pod krzyżem i bezsilnie patrząca na śmierć syna. Cierpieli wzgardzony Wokulski i odrzucona Joasia. Werter, Gustaw i Wallenrod. Bólu nie można określić ani zdefiniować. Sens cierpienia określa się wobec pojęcia szczęścia i tłumaczy, że nadaje ono sens naszemu człowieczeństwu. I tak jest dopóki nie przekroczy ono ludzkiej miary. Pewnych spraw nie zrozumiemy nigdy, przerastają bowiem naszą wyobraźnię. Cierpienie trzeba zaakceptować i przeżywać z godnością.
Śmierć jako element życia i temat literacki była zawsze obecna. Zmieniała się jej rola
i ujęcie, a także znaczenie. W średniowieczu była Panią z kosą, która zbierała swe żniwo podczas zarazy, w odrodzeniu była filozoficznym aspektem życia, końcem ciekawego życia, motywem przewodnim sztukach teatralnych, w romantyzmie i 20-leciu międzywojennym sposobem na rozwiązanie osobistych problemów, zaś w czasie II wojny światowej i tuż po wojnie literackie odzwierciedlenie przedstawiało ludzkie bestialstwo i niespotykane jak dotąd na taką skalę masowe mordy. Ludzie zawsze bali się śmierci lub pragnęli jej. Pisali o niej, tworzyli sztuki, pieśni, malowali i rzeźbili - budowali jej wizerunek zgodnie ze swoimi przekonaniami religijnymi i przyjętą filozofia życiową. Stanowiła przeciwwagę dla tego, co ukochali najbardziej - życia. Każdy człowiek przeżywa ją na swój sposób i na swój sposób ją opisuje, dlatego też nie sposób spotkać dwóch podobnych ujęć tego tematu.
Stwierdzenie, że cierpienie i śmierć towarzyszą człowiekowi od zarania ludzkości do dziś, a życie ludzkie bez nich byłoby niemożliwe, moim zdaniem zostało w mojej pracy potwierdzone.
6