Cztery szlachetne prawdy
Wszystko co uwarunkowane jest cierpieniem
Cierpienie ma swoją przyczynę
Istnieje koniec cierpienia.
Istnieje droga, która prowadzi do końca cierpienia.
W 7 tygodni po osiągnięciu oświecenia Budda wygłosił nauki o 4 szlachetnych prawdach. Wyjaśniają one podstawę, drogę i cel buddyjskiej praktyki.
Osiągając oświecenie Budda zobaczył, jak na relatywnym poziomie istoty doświadczają naprzemiennie szczęścia i cierpienia, które wzajemnie się warunkują. Mimo że wszyscy szukają trwałego spełnienia, nikomu nie udaje się go osiągnąć; szczęście znane jest tylko jako przeciwieństwo cierpienia, a cierpienie jako przeciwieństwo szczęścia. A zatem szczęście doświadczane przez zwyczajne istoty nie jest absolutne i trwałe, a punktem odniesienia dla niego jest cierpienie.
Jednocześnie z perspektywy prawdy absolutnej Budda dostrzegł, że stan Buddy czyli oświecenie jest naturalnym stanem wszystkich istot, bezczasowym wyrażeniem się umysłu. Budda powiedział: „Wszystkie istoty są już buddami, jednakże nie wiedzą o tym.” Stwierdził, że cierpienie, wynika z niewiedzy dotyczącej natury umysłu i rzeczy, wskutek czego umysł nie doświadcza nieoddzielnej od niego najwyższej radości.
1. Wszystko, co uwarunkowane jest cierpieniem
Z absolutnego punktu widzenia, nieustraszoność, radość i miłość są spontanicznym wyrazem umysłu, gdy jest on wolny od ograniczeń. Takie jest doświadczenie Buddy, do którego może dojść każda istota, albowiem każda istota posiada naturę buddy. W porównaniu z tym stanem nawet największe uwarunkowane szczęście przeżywane przez nieoświecone istoty jest ograniczone i zawiera nasiona cierpienia, ponieważ jako uwarunkowane musi się zmieniać i ostatecznie przemijać, gdy jego warunki się zmienią.
Wg Buddy istnieją trzy rodzaje cierpienia:
1. Cierpienie, jakim jest starość, choroba i śmierć. Jeśli identyfikujemy się ze swoim ciałem, starość, choroba i śmierć będą dobierane jako realne cierpienie, które bezpośrednio nas dotyczy.
2. Cierpienie zmiany, którego źródłem jest przywiązanie do tego, co przemijalne, a więc przywiązanie do uwarunkowanego szczęścia, które nie może trwać wiecznie.
3. Cierpienie wynikające z niedostrzegania uwarunkowania wszystkich rzeczy. Ta najbardziej subtelna forma cierpienia, bierze się z faktu, że umysł prawie zawsze jest pokryty jakimiś zasłonami, które nie pozwalają widzieć rzeczy takimi, jakimi są.
2. Istnieje przyczyna cierpienia
Przyczyną cierpienia jest niewiedza. Nieoświecony umysł nie jest w stanie rozpoznać swojej własnej natury, funkcjonuje jak oko: postrzega wszystko, co jest na zewnątrz, nie potrafi jednak dostrzec samego siebie. Innymi słowy, każde doświadczenie nieoświeconego zakłada podział na tego, kto doświadcza i to, co jest doświadczane. Dlatego mówi się, że nieoświecone doświadczanie ma charakter dualistyczny, opiera się na poczuciu oddzielenia.
Umysł swą zdolność doświadczania (świadomość) przeżywa jako „ja” (podmiot). Natomiast swoje bogactwo czyli to, co się w nim i z niego wyłania, przeżywane jest mylnie jako coś odrębnego od niego samego (przedmiot). Jednakże oddzielność obu tych skrajnych biegunów jest iluzoryczna, nie istnieją one same w sobie. Gdy bowiem poszukamy jakiegoś „ja” okaże się, że nie można go znaleźć w ciele, w uczuciach ani w myślach. Również to, co inne od nas samych nie istnieje samo w sobie po pierwsze dlatego, że jest tylko zespołem warunków, które muszą się kiedyś rozejść, a po drugie nie istnieje niezależnie od faktu bycia postrzeganym. Jeśli bowiem chcielibyśmy udowodnić, że przedmioty istnieją niezależnie od tego, że są postrzegane, musielibyśmy postrzegać, że istnieją wtedy kiedy nie są postrzegane, a więc ostatecznie musielibyśmy je jednak postrzegać!
Niemniej jednak przyzwyczajenie do dualistycznego doświadczenia jest bardzo silnym nawykiem naszego umysłu. Niewiedza o iluzoryczności dualizmu jest przyczyną cierpienia, albowiem na podstawie tego poczucia oddzielenia wyłaniają się emocje, które decydują o jakości naszych doświadczeń w świecie. Jeśli uznaje się, że istnieje postrzegający i to, co postrzegane, to natychmiast z tego dualizmu powstaje przywiązanie do tego, co przyjemne, awersja wobec tego, co nieprzyjemne oraz poczucie niezdecydowania (pomieszanie) wobec tego, co trudno nam określić jako przyjemne lub nieprzyjemne.
Z przywiązania z kolei powstaje skąpstwo, z awersji zazdrość, a z pomieszania duma, czyli 6 tzw. przeszkadzających emocji. Wymienione emocje stają się powodem naszych działań, one zaś wywołują kolejne emocje u nas samych i u innych i tak nieoświecony sposób przeżywania wciąż napędza sam siebie. Efekty naszych działań również wywołują w nas emocjonalne reakcje, przy czym mamy skłonność, by winą za wszelkie negatywne doświadczenia obarczać innych, co znów powoduje kolejną nieoświeconą, negatywną reakcję itd.
3. Istnieje koniec cierpienia
Budda wskazuje następnie cel, jakim jest wyzwolenie i oświecenie. Wyzwolenie (tzw. mała nirwana) polega nie tylko na intelektualnym zrozumieniu, że „ja” jest iluzją, ale i na doświadczeniu stanu braku ego. Jeśli ja jest iluzją, nie ma nikogo, kto mógłby ulegać takim emocjom, jak gniew czy duma. Emocje te, pozbawione swojego właściciela, tracą punkt oparcia i ostatecznie się uspakajają; powstaje głębszy wgląd i przejrzystość oraz zrozumienie, że myśli i uczucia są spontanicznym wyrazem bogactwa bezosobowego umysłu, który dotąd ograniczał siebie nakładając na samego siebie ciasne granice tego, co nazywał ja. Umysł zaczyna przeżywać swą naturalną wolność i rozpoznaje, że nie jest ciałem, a jedynie poprzez nie działa.
Oświecenie (wielka nirwana) jest pełnym doświadczeniem natury umysłu. Umysł rozpoznaje nie tylko iluzoryczność ja, ale i odkrywa, że jego natura nie jest różna od natury wszystkich zjawisk. Nie jest więc różny od czegokolwiek, jest powiązany ze wszystkim. W tym stanie współczucie i działanie dla dobra innych staje się czymś absolutnie naturalnym i nie może już towarzyszyć mu uczucie, że ktoś robi coś dla kogoś z jakiegoś powodu (tego rodzaju współczucie porównuje się do słońca, które świeci samo z siebie na wszystko, bez żadnej różnicy). Ta nieoddzielność od całości wyraża się również jako absolutna mądrość, bezpośrednie poznanie rzeczywistości. Temu zrozumieniu z kolei towarzyszy nieograniczona radość i nieustraszoność, ponieważ nie ma niczego zewnętrznego, co mogłoby stać się zagrożeniem i ograniczeniem - umysł jest tożsamy ze wszystkim. Po tybetańsku pełne oświecenie czyli stan buddy nazywa się sangdzie; nazwa ta oznacza umysł całkowicie oczyszczony i w pełni rozwinięty - całkowicie oczyszczony z dualizmu i wszelkich stanów, które są jego skutkiem oraz w pełni rozwinięty potencjał umysłu wyrażający się jako współczucie, mądrość, nieustraszoność i radość.
4. Istnieje droga do końca cierpienia
Trzy poprzednie prawdy są ukazaniem obecnej sytuacji - cierpienia nieoświeconych istot, identyfikacją jej przyczyny i wskazaniem alternatywy, jaką jest oświecenie. Ostatnia prawda mówi o drodze do jego osiągnięcia, a więc o drodze prowadzącej poza cierpienie. Drogą tą są oczywiście nauki Buddy. Podczas 45 lat nauczania Budda udzielił 84 000 nauk, które dały jego uczniom i przyjaciołom możliwość przekształcenia każdej chwili w życiu w krok na drodze do wyzwolenia i oświecenia. Na poziomie Diamentowej Drogi pokazał im medytacje, które umożliwiają identyfikację z nieuwarunkowanymi właściwościami własnego umysłu. Na poziomie Wielkiej Drogi nauczał znaczenia współczucia i mądrości jako wyzwalającej postawy i poglądu. Na poziomie Therawady nauczał o przyczynie i skutku (karma), o tym, że sami tworzymy nasze życie, a więc możemy decydować o tym, co będziemy przeżywać.