Projekt z dnia 21.02.2007 r.

Ustawa

z dnia …………

Kodeks nieletnich

Dział I. Przepisy ogólne

Rozdział 1. Zakres obowiązywania

Art. 1. § 1. Przepisy niniejszej ustawy stosuje się w wypadkach wystąpienia przejawów demoralizacji u osób, które ukończyły lat 10, a nie ukończyły lat 18.

§ 2. Przepisów niniejszej ustawy nie stosuje się, poza wypadkami przewidzianymi w odrębnych przepisach, jeżeli osoby, o których mowa w § 1:

1. popełniły czyn zabroniony będący przestępstwem, przestępstwem skarbowym lub wykroczeniem skarbowym po ukończeniu 17 lat,

2. popełniły czyn zabroniony będący przestępstwem przed ukończeniem 17 lat, lecz zostają pociągnięte do odpowiedzialności na zasadach określonych w Kodeksie karnym,

3. popełniły czyn zabroniony będący wykroczeniem po ukończeniu 15 lat i zostają pociągnięte do odpowiedzialności na zasadach określonych w Kodeksie wykroczeń.

§ 3. Ilekroć w ustawie jest mowa o nieletnich, rozumie się przez to osoby, o których mowa w § 1.

Art. 2. § 1. Przejawem demoralizacji jest popełnienie czynu zabronionego lub naruszanie powszechnie przyjętych w odniesieniu do małoletnich norm postępowania, a w szczególności udział w grupie popełniającej czyny zabronione, używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, uprawianie prostytucji, rozwiązły tryb życia, włóczęgostwo lub agresywne zachowania.

§ 2. Czynem zabronionym jest zachowanie wyczerpujące znamiona przestępstwa, przestępstwa skarbowego, wykroczenia albo wykroczenia skarbowego.

Art. 3. § 1. W sprawie nieletniego należy kierować się przede wszystkim jego dobrem, dążąc do wzbudzenia w nim poczucia odpowiedzialności za własne czyny i wychowania go.

§ 2. W postępowaniu wobec nieletniego należy uwzględniać stopień jego demoralizacji, a także poziom rozwoju psychicznego i fizycznego nieletniego, jego uzdolnienia, stan zdrowia, skłonność do określonego zachowania się oraz warunki wychowania nieletniego.

Art. 4. W sprawach nieletnich, którzy dopuścili się czynu zabronionego stosuje się odpowiednio przepisy części ogólnej Kodeksu karnego, Kodeksu karnego skarbowego lub Kodeksu wykroczeń, chyba że niniejsza ustawa stanowi inaczej.

Art. 5. Osobą najbliższą nieletniego jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, opiekun, przysposabiający oraz jego małżonek, a także osoba sprawująca stałą pieczę nad nieletnim.

Art. 6. § 1. Instytucje państwowe i samorządowe, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przez nieletniego czynu zabronionego, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym sąd lub Policję oraz przedsięwziąć czynności niezbędne, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów popełnienia czynów.

§ 2. Każdy, dowiedziawszy się o przejawach demoralizacji nieletniego ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym sąd lub Policję, a także rodziców lub opiekuna nieletniego albo osobę sprawującą stałą pieczę nad nieletnim.

Art. 7. § 1. W razie stwierdzenia w działalności instytucji wymienionych w art. 6 § 1 uchybienia, które może sprzyjać demoralizacji osób małoletnich, sąd zawiadamia o tym uchybieniu organ nadzorujący daną instytucję lub uprawniony do jej kontrolowania.

§ 2. Zawiadamiając o uchybieniu sąd może zażądać nadesłania w wyznaczonym terminie informacji o czynnościach podjętych w celu zapobieżenia takim uchybieniom w przyszłości.

§ 3. W wypadku niewykonania obowiązku, o którym mowa w § 2, sąd może nałożyć na kierownika organu nadzorującego lub uprawnionego do jej kontrolowania karę pieniężną w wysokości do 10.000 zł.

§ 4. Na postanowienie o ukaraniu przysługuje zażalenie.

Art. 8. § 1. Policja i inne organy w zakresie postępowania w sprawach nieletnich wykonują polecenia sądu.

§ 2. Instytucje państwowe i samorządowe są obowiązane w zakresie swego działania do wykonywania poleceń sądu i do udzielania pomocy innym organom prowadzącym postępowanie w terminie wyznaczonym przez te organy; art. 7 § 3 i 4 stosuje się odpowiednio.

§ 3. Osoby prawne lub jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej inne niż określone w § 2, a także osoby fizyczne są obowiązane do wykonywania poleceń sądu i do udzielenia pomocy na wezwanie organów prowadzących postępowanie w zakresie i w terminie przez nie wyznaczonym, jeżeli bez tej pomocy przeprowadzenie czynności procesowej jest niemożliwe albo znacznie utrudnione.

Rozdział 2.

Środki wychowawcze

Art. 9. Wobec nieletnich, o których mowa w art. 1, można stosować następujące środki wychowawcze:

1. upomnienie,

2. zobowiązanie do określonego postępowania, a zwłaszcza do:

1. naprawienia wyrządzonej szkody,

2. wykonania określonych prac lub innych świadczeń na rzecz pokrzywdzonego, jego rodziny, a także wskazanej instytucji albo społeczności lokalnej,

3. przeproszenia pokrzywdzonego,

4. wywiązywania się z obowiązków szkolnych,

5. podjęcia pracy lub nauki,

6. uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym,

7. powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach oraz kontaktowania się z określonymi osobami,

8. powstrzymania się od używania alkoholu lub środków odurzających,

3. ustanowienie nadzoru odpowiedzialnego rodziców lub opiekuna,

4. ustanowienie nadzoru osoby godnej zaufania, w tym przedstawiciela instytucji udzielającej poręczenia za nieletniego,

5. nadzór kuratora sądowego,

6. skierowanie do ośrodka kuratorskiego,

7. skierowanie do instytucji, odpowiedniej placówki lub ośrodka, które zajmują się prowadzeniem z nieletnimi pracy o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym,

8. skierowanie do instytucji zajmującej się przygotowaniem zawodowym,

9. orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdów,

10. orzeczenie zatrzymania paszportu lub innego dokumentu uprawniającego do przekroczenia granicy państwa albo zakazu wydania takiego dokumentu,

11. orzeczenie przepadku przedmiotów pochodzących bezpośrednio z czynu zabronionego, przedmiotów które służyły lub były przeznaczone do jego popełnienia lub przepadku korzyści majątkowych pochodzących chociażby pośrednio z czynu zabronionego albo ich równowartości,

12. orzeczenie umieszczenia w rodzinie zastępczej na zasadach określonych w odrębnych przepisach,

13. orzeczenie umieszczenia w zakładzie poprawczym.

Art. 10. W przypadku zastosowania wobec nieletniego środka wychowawczego określonego w art. 9 § 1 pkt 3 zobowiązuje się rodziców lub opiekuna do składania w terminach określonych przez sąd sprawozdań z przebiegu nadzoru, zawierających informacje co do zachowania nieletniego i zmian w tym zakresie w stosunku do okresu sprzed orzeczenia środka, a w szczególności jego stosunku do obowiązków, w tym nałożonych na niego przez sąd na podstawie art. 9 §1 pkt 2 lit.a - h, trybu życia, funkcjonowania w środowisku.

Art. 11. § 1. Środki wychowawcze, o których mowa w art 9 pkt 7-10 i 13, określa się w latach i miesiącach albo do ukończenia przez nieletniego 18 lat.

§ 2. Do środków wychowawczych tego samego rodzaju orzekanych w latach i miesiącach stosuje się odpowiednio przepisy art. 85 i 86 Kodeksu karnego.

Art. 12. § 1. Sąd orzeka umieszczenie nieletniego w odpowiednim zakładzie poprawczym tylko wówczas, gdy nieletni dopuścił się czynu zabronionego zagrożonego karą pozbawienia wolności lub aresztu a inne środki wychowawcze okazały się nieskuteczne albo ich orzekanie jest niecelowe.

§ 2. W wypadku określonym w § 1 umieszczenia w zakładzie poprawczym nie orzeka się wobec nieletniego, który w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 13 lat.

Art. 13. § 1. Sąd może warunkowo umorzyć postępowanie wobec nieletniego, jeżeli:

1) okoliczności zachowania stanowiącego przejaw demoralizacji nie budzą wątpliwości,

2) wobec nieletniego nie orzekano dotąd środków wychowawczych ani kary,

3) zachowanie nieletniego jest przejawem demoralizacji, który jako przestępstwo nie stanowi zbrodni.

§ 2. Warunkowe umorzenie następuje na okres próby wynoszący od 6 miesięcy do 2 lat, lecz nie dłużej niż do ukończenia przez nieletniego 18 lat.

§ 3. Umarzając warunkowo postępowanie sąd nakłada na nieletniego obowiązki określone w art. 9 pkt 2, a także może zobowiązać nieletniego, jego rodziców, opiekuna lub osobę sprawującą stałą pieczę nad nieletnim do zawiadomienia sądu na piśmie o wykonaniu obowiązku lub do zawiadamiania w określonym przez sąd czasie o przebiegu wykonywania nałożonych obowiązków.

§ 4. Sąd podejmuje warunkowo umorzone postępowanie, jeżeli nieletni w okresie próby nie wykonuje nałożonych na niego obowiązków lub ponownie wykazuje przejawy demoralizacji.

Art. 14. § 1. Sąd może warunkowo zawiesić wykonanie środka wychowawczego, o którym mowa w art. 9 pkt 13, jeżeli właściwości i warunki osobiste nieletniego a także okoliczności i charakter jego czynu uzasadniają przypuszczenie, że pomimo niewykonania tego środka cele wychowawcze zostaną osiągnięte.

§ 2. Warunkowe zawieszenie środka wychowawczego następuje na okres próby, który wynosi od roku do lat 3 i biegnie od uprawomocnienia się orzeczenia.

§ 3. Zawieszając wykonanie umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym sąd stosuje inne środki wychowawcze.

Art. 15. § 1. Sąd zarządza wykonanie środka wychowawczego, o którym mowa w art. 9 pkt 13, jeżeli w okresie próby nieletni dopuścił się czynu zabronionego, stanowiącego umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe.

§ 2. Jeżeli nieletni odpowiada na zasadach określonych w Kodeksie karnym, przepisu § 1 nie stosuje się.

§ 3. Jeżeli w okresie próby nieletni nadal wykazuje przejawy demoralizacji albo uchyla się od wykonania nałożonych na niego obowiązków lub od nadzoru, sąd może zarządzić umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym.

§ 4. Zarządzenie wykonania środka wychowawczego, o którym mowa w art. 9 pkt 13, nie może nastąpić później niż w ciągu 1 roku od zakończenia okresu próby ani po ukończeniu przez nieletniego 18 lat.

Art. 16. Jeżeli w okresie, o którym mowa w art. 14 § 2 i art. 15 § 4, nie nastąpiło zarządzenie wykonania środka wychowawczego, orzeczenie o umieszczeniu w zakładzie poprawczym z mocy prawa uważa się za niebyłe.

Art. 17. Jeżeli u nieletniego, który popełnił czyn zagrożony karą pozbawienia wolności stwierdzono upośledzenie umysłowe, chorobę psychiczną lub inne zakłócenie czynności psychicznych, nałogowe używanie alkoholu albo środków odurzających lub psychotropowych, sąd może umieścić nieletniego w szpitalu psychiatrycznym lub innym zamkniętym zakładzie opieki zdrowotnej. W pozostałych wypadkach, gdy wymaga tego dobro nieletniego, sąd może skierować go do odpowiedniej placówki lub ośrodka, a jeżeli wymaga on jedynie opieki, orzec umieszczenie w domu pomocy społecznej.

Art. 18. § 1. Przed orzeczeniem środka wychowawczego, sąd ustala warunki, w jakich wychowuje się nieletni, dążąc do ujawnienia okoliczności sprzyjających jego demoralizacji, a także zwracając uwagę na sposób wykonywania obowiązków przez rodziców, opiekuna lub osobę, pod której stałą pieczą nieletni pozostaje.

§ 2. Jeżeli wymagają tego okoliczności, o których mowa w § 1, a jest to konieczne dla zapewnienia celów postępowania, sąd może w każdym jego stadium zobowiązać rodziców, opiekuna lub osobę, pod której stałą pieczą nieletni pozostaje do poprawy warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego oraz do ścisłej współpracy z kuratorem sądowym, ze szkołą, do której nieletni uczęszcza, zakładem pracy, w którym jest zatrudniony lub uczy się zawodu, z poradnią specjalistyczną, lekarzem lub zakładem opieki zdrowotnej, a także do naprawienia w całości lub w części szkody wyrządzonej przez nieletniego.

§ 3. Na postanowienie sądu zażalenie przysługuje również osobie, na którą nałożono obowiązek określony w § 2.

§ 4. Sąd, działając z urzędu albo na uzasadniony wniosek osoby zobowiązanej, może w każdym czasie uchylić lub zmienić nałożone obowiązki.

Art. 19. Sąd może zwrócić się do właściwych instytucji państwowych lub samorządowych, a także do instytucji, do której zadań statutowych należy oddziaływanie wychowawcze wobec dzieci lub pomaganie małoletnim, o udzielenie niezbędnej pomocy w poprawie warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego.

Art. 20. § 1. W razie uchylania się przez osoby, o których mowa w art. 18 § 2, od wykonania nałożonych na nie obowiązków, sąd może wymierzyć im karę pieniężną w wysokości do 10.000 zł. Sąd wydaje postanowienie z urzędu, na wniosek prokuratora albo kuratora sądowego.

§ 2. Przed wydaniem postanowienia sąd wysłuchuje osobę zobowiązaną. Niestawiennictwo osoby zobowiązanej nie stoi na przeszkodzie w wydaniu postanowienia, jeżeli prawidłowo powiadomiona, nie stawiła się na posiedzenie bez usprawiedliwienia.

§ 3. Sąd uchyla karę pieniężną w całości lub w części na wniosek osoby ukaranej, jeżeli w terminie 14 dni przystąpi ona do wykonywania nałożonych obowiązków.

Rozdział 3.

Orzeczenie umieszczenia w zakładzie poprawczym i kary pozbawienia wolności

Art. 21. § 1. W razie popełnienia przez nieletniego czynu zabronionego przewidzianego w art. 10 § 2 Kodeksu karnego, sąd, stwierdzając wysoki stopień winy i demoralizacji nieletniego oraz jeżeli przemawiają za tym okoliczności popełnionego czynu, może orzec umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym do 18 roku życia i karę pozbawienia wolności; art. 12 § 2 stosuje się.

§ 2. Wydając orzeczenie w warunkach wskazanych w § 1, sąd określa łączny wymiar umieszczenia w zakładzie poprawczym i kary pozbawienia wolności, który nie może przekroczyć połowy górnej granicy zagrożenia ustawowego, przewidzianego w Kodeksie karnym dla danego typu czynu zabronionego.

§ 3. Przepisy § 1 i 2 stosuje się także, gdy nieletni, wobec którego uprzednio orzeczono umieszczenie w zakładzie poprawczym lub orzeczono na podstawie § 1 umieszczenie w zakładzie poprawczym i karę pozbawienia wolności, dopuszcza się czynu zabronionego stanowiącego umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe.

§ 4. Przepisów § 1-3 nie stosuje się, jeżeli nieletni odpowiada na zasadach określonych w Kodeksie karnym.

Art. 22. § 1. Wobec nieletniego, który popełnił czyn zabroniony przed ukończeniem 17 lat, ale w chwili orzekania przez sąd pierwszej instancji ukończył 18 lat, środków wychowawczych nie stosuje się. W takim wypadku sąd może orzec karę albo warunkowo umorzyć postępowanie.

§ 2. Jeżeli wobec nieletniego, który popełnił czyn zabroniony przed ukończeniem 17 lat, ale w chwili orzekania przez sąd pierwszej instancji ukończył lat 17, zachodzą podstawy do orzeczenia umieszczenia w zakładzie poprawczym - sąd może orzec karę albo warunkowo umorzyć postępowanie, gdy uzna, że stosowanie środków wychowawczych nie byłoby już celowe.

§ 3. Orzekając wobec nieletniego karę w warunkach wskazanych w § 1 lub § 2 sąd stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet może odstąpić od jej wymierzenia, jeżeli orzeka jednocześnie środek karny.

§ 4. Orzeczenie o warunkowym umorzeniu postępowania wobec nieletnich, o których mowa w § 1 lub § 2 następuje na zasadach określonych w Kodeksie karnym, przy czym może nastąpić niezależnie od przesłanek określonych w art. 66 Kodeksu karnego.

Dział II. Postępowanie w sprawach nieletnich

Rozdział 4.

Przepisy ogólne o postępowaniu

Art. 23. § 1. Postępowanie w sprawach nieletnich toczy się według przepisów niniejszej ustawy, chyba że stanowi ona inaczej.

§ 2. Podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne, a rozstrzygnięcie sprawy ma nastąpić w rozsądnym terminie.

§ 3. W postępowaniu ustala się dane dotyczące nieletniego i jego środowiska, zwłaszcza co do zachowania się i warunków wychowawczych nieletniego, w tym stosunku do niego rodziców lub opiekunów i podejmowanych wobec niego oddziaływań wychowawczych, sytuacji bytowej jego rodziny, przebiegu nauki nieletniego i sposobu spędzania czasu wolnego, jego kontaktów środowiskowych i zainteresowań, stanu zdrowia i znanych w środowisku uzależnień.

Art. 24. § 1. Organy procesowe prowadzą postępowanie i dokonują czynności z urzędu, chyba że ustawa uzależnia dokonanie czynności od wniosku określonej osoby, instytucji lub organu albo od zezwolenia władzy.

§ 2. Strona oraz osoba, o której mowa w art. 57 § 1, może składać wnioski o dokonanie określonej czynności, nawet jeżeli organ procesowy może lub ma obowiązek przeprowadzić ją z urzędu.

Art. 25. § 1. Organy procesowe badają i uwzględniają zarówno okoliczności wskazujące na potrzebę zastosowania wobec nieletniego środków wychowawczych jak i okoliczności świadczące o braku takiej potrzeby.

§ 2. Organy procesowe kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie, z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego.

§ 3. Nieletniego nie uważa się za zdemoralizowanego, dopóki przejawy jego demoralizacji nie zostaną udowodnione i stwierdzone prawomocnym orzeczeniem.

§ 4. Nie dające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść nieletniego.

Art. 26. § 1. Sąd rozstrzyga samodzielnie zagadnienia faktyczne i prawne oraz nie jest związany rozstrzygnięciami innego sądu lub organu, chyba że ustawa stanowi inaczej.

§ 2. Sąd jest związany prawomocnymi rozstrzygnięciami kształtującymi prawo lub stosunek prawny.

Art. 27. § 1. Nieletni może korzystać z pomocy obrońcy.

§ 2. Nieletni musi korzystać z pomocy obrońcy, jeżeli ustawa tak stanowi.

§ 3. Jeżeli nieletni musi korzystać z pomocy obrońcy, a nie został on ustanowiony, prezes sądu wyznacza obrońcę z urzędu.

§ 4. Nieletni ma prawo korzystania, aż do prawomocnego zakończenia postępowania, z pomocy osoby, o której mowa w art. 57 § 1, o czym należy go pouczyć przy informowaniu nieletniego o przyczynie wszczęcia postępowania.

Art. 28. § 1. Organ prowadzący postępowanie informuje nieletniego o ciążących na nim obowiązkach i o przysługujących mu uprawnieniach, a w miarę potrzeby informuje o tym także inne osoby uczestniczące w postępowaniu.

§ 2. Jeżeli organ prowadzący postępowanie obowiązany jest pouczyć osobę uczestniczącą w postępowaniu o jej obowiązkach lub uprawnieniach, brak takiego pouczenia lub mylne pouczenie nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla tej osoby.

Art. 29. § 1. Nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy:

1. nieletni nie wykazuje przejawów demoralizacji albo brak jest dostatecznych danych, które na to wskazują,

2. nieletni jest członkiem rodziny osoby korzystającej z immunitetu dyplomatycznego na mocy ustaw, umów lub powszechnie ustalonych zwyczajów międzynarodowych i pozostaje z nią we wspólnocie domowej,

3. nieletni zmarł,

4. brak wniosku o ściganie pochodzącego od pokrzywdzonego czynem zabronionym ściganym z oskarżenia prywatnego lub na wniosek.

§ 2. Sąd nie wszczyna postępowania, a wszczęte umarza, gdy:

1. od chwili wykazania przejawów demoralizacji upłynęły co najmniej dwa lata, a nieletni w tym czasie nie wykazywał dalszych przejawów demoralizacji, chyba że chodzi o zbrodnię zabójstwa, o umyślne spowodowanie ciężkiego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia albo o zgwałcenie,

2. orzeczenie środków wychowawczych jest niecelowe, zwłaszcza gdy zachowanie nieletniego stanowiące przejaw demoralizacji ma charakter incydentalny, a także ze względu na środki orzeczone w innej sprawie.

Art. 30. § 1. W sprawie nieletniego, który nie jest obywatelem polskim, wszczyna się postępowanie, jeżeli nieletni wykazuje przejawy demoralizacji przebywając na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej, chyba że zachodzi wypadek określony w art.29 § 1 pkt.2.

§ 2. Nieletniego przekazuje się organowi właściwemu do podejmowania czynności na podstawie przepisów dotyczących cudzoziemców, a postępowanie umarza się, jeżeli nieletniemu, o którym mowa w § 1:

1) nie wydano karty pobytu,

2) wydano kartę pobytu, ale sąd uznał przekazanie za uzasadnione okolicznościami sprawy.

§ 3. Przepisu § 2 nie stosuje się, jeżeli umowa międzynarodowa zawarta przez Rzeczpospolitą Polską z państwem, którego obywatelem jest nieletni, stanowi inaczej.

§ 4. Organ wskazany w § 2 nie może odmówić przyjęcia nieletniego.

Art. 31. § 1. Postępowanie ulega zawieszeniu z mocy prawa w razie zaprzestania czynności przez organ prowadzący postępowanie wskutek siły wyższej.

§ 2. Sąd zawiesza postępowanie, gdy nieletni:

1. ukrywa się i nie można go ująć,

2. przebywa stale za granicą,

3. nie może brać udziału w postępowaniu z powodu ciężkiej choroby, za wyjątkiem choroby, o której mowa w art. 17.

§ 3. Sąd może zawiesić postępowanie, jeżeli rozstrzygnięcie w innej sprawie może mieć wpływ na wynik postępowania, a nie sprzeciwia się temu dobro nieletniego.

§ 4. W czasie zawieszenia postępowania należy dokonać odpowiednich czynności w celu zabezpieczenia dowodów przed ich utratą lub zniekształceniem.

§ 5. Po ustaniu przyczyny zawieszenia sąd podejmuje postępowanie.

§ 6. Na postanowienie w przedmiocie zawieszenia postępowania przysługuje zażalenie.

§ 7. Zawieszenie postępowania nie wstrzymuje biegu terminów, z wyjątkiem terminów wyznaczających czas dokonania czynności przez organy procesowe.

Art. 32. W postępowaniu w sprawach nieletnich powództwo cywilne oraz zasądzenie od nieletniego odszkodowania z urzędu są niedopuszczalne.

Art. 33. § 1. Informacje o nieletnim lub o przebiegu postępowania udostępnia się tylko osobom uprawnionym, w trybie przewidzianym w niniejszej ustawie.

§ 2. Przepis § 1 nie dotyczy treści prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie oraz informacji o przebiegu jawnej rozprawy.

§ 3. Prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich i Rzecznik Praw Dziecka mogą zapoznawać się z aktami sprawy nieletniego oraz uzyskiwać informacje o przebiegu postępowania w sprawie nieletniego.

Rozdział 5.

Sąd

Art. 34. § 1. Sprawy nieletnich należą w pierwszej instancji do właściwości sądu rejonowego, zwanego „sądem”, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

§ 2. Sprawę nieletniego rozpoznaje sąd właściwy według przepisów:

1. Kodeksu postępowania karnego, jeżeli nieletni:

1. po ukończeniu 17 lat popełnił czyn zabroniony ścigany jako przestępstwo albo przestępstwo skarbowe,

2. nie ukończył lat 17, lecz zostaje pociągnięty do odpowiedzialności na zasadach określonych w kodeksie karnym.

2. Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, jeżeli nieletni po ukończeniu 15 lat popełnił czyn zabroniony ścigany jako wykroczenie.

§ 3. W wypadkach określonych w § 2 pkt. 1 lit. b postępowanie toczy się według przepisów Kodeksu postępowania karnego przy czym:

1. nadzór nad postępowaniem przygotowawczym sprawuje oraz środki zapobiegawcze w toku postępowania przygotowawczego stosuje sąd,

2. rodzice nieletniego, jeżeli przysługuje im władza rodzicielska, lub opiekun albo osoba, pod której stałą pieczą nieletni pozostaje mają prawa strony,

3. w toku postępowania przygotowawczego wobec nieletniego stosuje się tylko środki zapobiegawcze przewidziane w niniejszej ustawie, chyba że są one niewystarczające ze względu na zagrożenie ze strony nieletniego lub nieletni popełnił czyn zabroniony, który jako przestępstwo stanowi zbrodnię,

4. nieletniego zatrzymanego lub tymczasowo aresztowanego nie można umieścić wspólnie z osobami dorosłymi pozbawionymi wolności; okresy pobytu w schronisku dla nieletnich oraz policyjnej izbie dziecka traktuje się jak okresy tymczasowego aresztowania,

5. nieletni musi mieć obrońcę w toku całego postępowania,

6. przepisy art.23 § 3, 70 § 1, 73 i 74 stosuje się odpowiednio,

7. powództwo cywilne przeciw nieletniemu oraz zasądzenie od niego odszkodowania z urzędu jest niedopuszczalne.

§ 4. Jeżeli nieletniemu wymierzono karę pozbawienia wolności, okres pobytu w schronisku dla nieletnich lub policyjnej izbie dziecka zalicza się na poczet tej kary na zasadach stosowanych przy zaliczaniu skazanym na poczet kary okresu tymczasowego aresztowania.

§ 5. Jeżeli sąd wskazany w § 2 uzna się za niewłaściwy i przekaże sprawę nieletniego sądowi, o którym mowa w § 1, sąd ten rozpoznaje sprawę stosując przepisy niniejszej ustawy. Na postanowienie o przekazaniu zażalenie przysługuje prokuratorowi.

Art. 35. § 1. Właściwość miejscową sądu ustala się według miejsca zamieszkania nieletniego, a w razie trudności w ustaleniu miejsca zamieszkania - według miejsca pobytu nieletniego.

§ 2. Z ważnych względów, zwłaszcza jeżeli przyczyniłoby się to do uproszczenia lub przyspieszenia postępowania albo wymaga tego dobro nieletniego, sąd właściwy według miejsca zamieszkania nieletniego może przekazać sprawę sądowi, w którego okręgu nieletni przebywa, a wyjątkowo - innemu sądowi. Sąd, któremu przekazano sprawę, może wystąpić do sądu wyższego rzędu o zwrot sprawy sądowi przekazującemu, albo przekazanie jej innemu sądowi; rozstrzygnięcie sądu wyższego rzędu jest wiążące.

§ 3. Sąd w sprawie nieletniego, który nie podlega jego właściwości miejscowej, dokonuje czynności niezbędnych do zapewnienia prawidłowego przebiegu postępowania, po czym przekazuje sprawę sądowi miejscowo właściwemu; przekazanie sprawy jest wiążące.

Art. 36. § 1. Sprawy nieletnich działających wspólnie rozpoznaje się w jednym postępowaniu.

§ 2. Wyłączenie sprawy nieletniego do odrębnego postępowania może nastąpić tylko z ważnych powodów, zwłaszcza ze względu na zawieszenie postępowania albo dobro nieletniego.

§ 3. Jeżeli sprawy nieletnich działających wspólnie należą do właściwości różnych sądów, właściwy do ich rozpoznania jest sąd, w którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie. Sprawy wyłączone rozpoznaje sąd właściwy według zasad ogólnych, jeżeli niniejsza ustawa nie stanowi inaczej.

§ 4. Sąd, który wyłączył sprawę i nie jest właściwy do jej rozpoznania, może postanowić o przejęciu sprawy wyłączonej do własnego rozpoznania, jeżeli wymaga tego dobro nieletniego, albo przekazuje ją sądowi właściwemu.

Art. 37. § 1. Sąd bada z urzędu swą właściwość, a w razie stwierdzenia swej niewłaściwości przekazuje sprawę właściwemu sądowi albo innemu organowi.

§ 2. Jeżeli sąd stwierdza na posiedzeniu wyznaczonym po zamknięciu postępowania wyjaśniającego albo na rozprawie w pierwszej instancji, że nie jest właściwy miejscowo, może przekazać sprawę innemu sądowi tylko wtedy, gdy brak warunków do wydania na tym samym posiedzeniu albo na tej samej rozprawie orzeczenia kończącego postępowanie, a przekazaniu nie sprzeciwia się dobro nieletniego.

Art. 38. § 1. Na rozprawie sąd rozpoznaje sprawę w składzie jednego sędziego, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej.

§ 2. Ze względu na szczególną zawiłość lub precedensowy charakter sprawy, prezes sądu może zarządzić jej rozpoznanie w składzie trzech sędziów.

§ 3. Na posiedzeniu sąd orzeka w składzie jednego sędziego.

Art. 39. § 1. Sądem odwoławczym jest sąd okręgowy, w którego okręgu znajduje się sąd wydający orzeczenie.

§ 2. Sąd odwoławczy rozpoznaje sprawę na rozprawie lub posiedzeniu w składzie trzech sędziów, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej.

Art. 40. § 1. Sędzia jest wyłączony z mocy prawa od udziału w sprawie, jeżeli:

1) sprawa dotyczy go bezpośrednio,

2) jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub osoby, o której mowa w art. 57 § 1, albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób,

3) jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia między dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w punkcie 2 albo jest związany z jedną z tych osób z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli,

4) był świadkiem zdarzeń będących przedmiotem postępowania albo był przesłuchany w tym postępowaniu jako świadek,

5) brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, osoba, o której mowa w art. 57 § 1 lub mediator,

6) brał udział w wydaniu lub wydał zaskarżone orzeczenie albo zarządzenie,

7) brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone albo stwierdzono jego nieważność, chyba że orzeczenie wydano w postępowaniu wykonawczym.

§ 2. Powody wyłączenia trwają mimo ustania uzasadniającego je małżeństwa, wspólnego pożycia, przysposobienia, opieki lub kurateli.

§ 3. Sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego wnioskiem o wznowienie lub zaskarżonego kasacją, nie może orzekać co do tego wniosku lub tej kasacji.

Art. 41. § 1. Sędzia zostaje wyłączony, jeżeli zachodzi okoliczność, która mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie.

§ 2. Wniosek o wyłączenie sędziego, zgłoszony na podstawie § 1 po rozpoczęciu rozprawy albo posiedzenia z udziałem stron, pozostawia się bez rozpoznania, chyba że przyczyna wyłączenia powstała lub stała się wnioskodawcy wiadoma dopiero po rozpoczęciu rozprawy lub posiedzenia.

§ 3. Ponowny wniosek o wyłączenie sędziego, wskazujący tę samą co poprzednio przyczynę wyłączenia, pozostawia się bez rozpoznania.

Art. 42. § 1. Wyłączenie następuje na żądanie sędziego, z urzędu albo na wniosek strony lub osoby, o której mowa w art. 57 § 1.

§ 2. Jeżeli sędzia stwierdza, że zachodzi przyczyna wyłączenia określona w art.40, składa do akt pisemne oświadczenie o wyłączeniu, a na jego miejsce wstępuje inny sędzia.

§ 3. Sędzia, co do którego zgłoszono podlegający rozpoznaniu wniosek o wyłączenie na podstawie art.41 § 1, wstrzymuje się od udziału w sprawie składając do akt pisemne oświadczenie, jednak jest zobowiązany podjąć czynności nie cierpiące zwłoki.

§ 4. Poza wypadkiem określonym w § 2, o wyłączeniu orzeka w składzie trzech sędziów sąd, przed którym toczy się postępowanie, bez udziału sędziego, którego dotyczy wniosek o wyłączenie. Jeżeli nie można utworzyć takiego składu, w przedmiocie wyłączenia orzeka sąd wyższego rzędu.

§ 5. Jeżeli z powodu wyłączenia sędziów rozpoznanie sprawy w danym sądzie jest niemożliwe, sąd wyższego rzędu przekazuje sprawę innemu sądowi równorzędnemu.

Art. 43. § 1. Przepisy art. 40 - 42 stosuje się odpowiednio do mediatorów, kuratorów sądowych, prokuratora oraz funkcjonariuszy policji.

§ 2. Wniosek o wyłączenie prokuratora lub funkcjonariusza policji, sąd przekazuje jego przełożonemu, a dotyczący innych osób rozstrzyga zgodnie z przepisami poprzedzającymi.

Rozdział 6.

Strony

Art. 44. § 1. W postępowaniu w sprawie nieletniego stronami są:

1. nieletni,

2. rodzice nieletniego, jeżeli przysługuje im władza rodzicielska,

3. opiekun albo osoba, pod której stałą pieczą nieletni pozostaje.

§ 2. W postępowaniu w sprawach nieletnich prokurator ma prawa strony.

§ 3. Udział w postępowaniu w charakterze strony osoby, pod której stałą pieczą nieletni pozostaje, jest wykluczony, jeżeli rodzicom nieletniego przysługuje władza rodzicielska albo gdy nieletni ma opiekuna prawnego. Sąd może osobę, pod której stałą pieczą nieletni pozostaje dopuścić do udziału w sprawie w charakterze strony w sytuacji, gdy rodzice nieletniego lub jego opiekun prawny nie wykonują praw strony.

§ 4. Nie są stronami osoby, o których mowa w § 1 pkt 2 i 3, jeżeli są pokrzywdzonymi czynem zabronionym, którego dotyczy postępowanie.

Art. 45. § 1. Strony i prokurator mogą:

1. wnosić środki zaskarżenia,

2. składać wnioski dowodowe,

3. uczestniczyć w rozprawie, a także w posiedzeniu, na którym może zapaść orzeczenie kończące postępowanie.

§ 2. Prokurator może zapoznać się z aktami sprawy i sporządzać z nich odpisy w toku całego postępowania, a strony po przekazaniu sprawy sądowi, chyba że organ prowadzący postępowanie zezwoli im na to wcześniej.

§ 3. Jeżeli przemawiają za tym względy wychowawcze, sąd przed przekazaniem mu sprawy może nie zezwolić nieletniemu na zapoznanie się z aktami i sporządzanie z nich odpisów albo nie udostępnić niektórych dokumentów.

§ 4. Minister Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, wysokość opłaty za wydanie kserokopii dokumentów oraz uwierzytelnionych odpisów z akt sprawy, mając na uwadze koszty tych czynności.

Rozdział 7.

Nieletni

Art. 46. § 1. Nieletni, który ukończył 13 lat może wykonywać osobiście swoje prawa w postępowaniu, chyba że został ubezwłasnowolniony całkowicie.

§ 2. Prawa nieletniego, który nie ukończył 13 lat lub gdy zachodzą warunki zastosowania wobec nieletniego środków wymienionych w art.17, wykonują jego rodzice, jeżeli przysługuje im władza rodzicielska, opiekun albo osoba, pod której stałą pieczą nieletni pozostaje; osoby te należy o tym pouczyć.

§ 3. Jeżeli brak osób uprawnionych do wykonywania praw nieletniego albo osoby te ich nie wykonują, a nieletni nie ma obrońcy, sąd ustanawia dla nieletniego kuratora, który wówczas ma prawa strony.

Art. 47. § 1. Nieletni musi mieć obrońcę, jeżeli:

1. zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności,

2. jest głuchy, niemy lub niewidomy,

3. zachodzi sprzeczność między interesem nieletniego a jego rodziców, opiekuna albo osoby, pod której stałą pieczą nieletni pozostaje,

4. został umieszczony w schronisku dla nieletnich,

5. sąd w innych wypadkach uzna to za niezbędne.

§ 2. W wypadkach wymienionych w § 1 udział obrońcy w rozprawie jest obowiązkowy.

Art. 48. § 1. Nieletni ma prawo do wysłuchania go, może jednak bez podania powodów odmówić odpowiedzi na niektóre albo wszystkie pytania.

§ 2. Nieletni obecny przy czynnościach dowodowych ma prawo składać oświadczenia co do każdego dowodu oraz zadawać pytania osobom przesłuchiwanym lub wysłuchiwanym.

§ 3. O uprawnieniach określonych w § 1 i 2 nieletniego należy pouczyć przy zapoznawaniu go z przyczynami wszczęcia postępowania.

Art. 49. § 1. Nieletni nie ma obowiązku dowodzenia, że nie wykazuje przejawów demoralizacji, ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść.

§ 2. Nieletni jest jednak obowiązany poddać się:

1. badaniom psychologicznym, psychiatrycznym lub służącym celom pedagogicznym,

2. oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom lub czynnościom nie połączonym z naruszeniem integralności ciała, zwłaszcza pobraniu odcisków, fotografowaniu go oraz okazaniu innym osobom w celu rozpoznania,

3. badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na jego ciele, z wyjątkiem chirurgicznych, zwłaszcza pobraniu krwi, włosów lub wydzielin organizmu, jeżeli dokonywane są przez uprawnionego do tego pracownika służby zdrowia, z zachowaniem wskazań wiedzy lekarskiej i nie zagrażają zdrowiu nieletniego.

§ 3. Minister Sprawiedliwości, w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw zdrowia, określi, w drodze rozporządzenia, szczegółowe warunki i sposób poddawania nieletniego badaniom określonym w § 2 punkt 2 i 3, mając na uwadze, by gromadzenie, utrwalanie i analiza materiału dowodowego były zgodne z aktualną wiedzą w zakresie kryminalistyki i medycyny sądowej.

Art. 50. § 1. Nieletni ma prawo korzystania z pomocy tłumacza, jeżeli nie włada językiem polskim.

§ 2. Tłumacza należy wezwać do czynności z udziałem nieletniego, o którym mowa w § 1. Nieletniemu należy także doręczyć wraz z tłumaczeniem wnioski prokuratora zgłoszone po zamknięciu postępowania wyjaśniającego, orzeczenia podlegające zaskarżeniu oraz wydane przez sąd odwoławczy, orzekający w przedmiocie wznowienia postępowania lub kasacji.

Art. 51. § 1. Nieletni umieszczony w schronisku dla nieletnich może przed prawomocnym zakończeniem postępowania za zgodą sądu porozumiewać się bezpośrednio, telefonicznie lub korespondencyjnie ze swym obrońcą, stroną lub osobą, o której mowa w art. 57 § 1; sąd może odmówić zgody tylko wtedy, gdy przemawiają za tym względy wychowawcze; odmowa zgody nie może dotyczyć obrońcy nieletniego.

§ 2. Nieletni może porozumiewać się z osobami wymienionymi w § 1 pod nieobecność innych osób, jednak w toku postępowania wyjaśniającego sąd, udzielając zezwolenia, może zastrzec, że będzie przy tym obecna upoważniona przez niego osoba; sąd może też zastrzec kontrolę korespondencji między nieletnim a osobami wymienionymi w § 1.

§ 3. Ograniczenia przewidziane w § 2 nie dotyczą obrońcy nieletniego.

Art. 52. § 1. Nieletni jest obowiązany stawić się na każde wezwanie w toku postępowania, o czym należy go pouczyć przy zapoznawaniu z przyczynami wszczęcia postępowania.

§ 2. Rodzice nieletniego, jego opiekun albo osoba sprawująca nad nim stałą pieczę, jeżeli nieletni nie został umieszczony w zakładzie poprawczym, schronisku dla nieletnich, odpowiedniej placówce lub ośrodku, obowiązani są do zapewnienia stawiennictwa nieletniego na wezwanie, a także do zawiadomienia organu prowadzącego postępowanie o trwającej dłużej niż 7 dni zmianie miejsca zamieszkania lub pobytu nieletniego.

§ 3. W razie nie wykonania obowiązku określonego w § 2, stosuje się art.20.

§ 4. Jeżeli nieletni bez usprawiedliwienia nie stawi się na wezwanie, można go zatrzymać i doprowadzić przymusowo.

Rozdział 8.

Obrońca, pełnomocnik strony i osoba godna zaufania powołana przez sąd do pomocy nieletniemu

Art. 53. § 1. Nieletni może mieć nie więcej niż trzech obrońców a pozostałe strony nie więcej niż trzech pełnomocników. Jeżeli strona ma więcej niż jednego obrońcę lub pełnomocnika, czynność procesową można przeprowadzić w wypadku stawiennictwa przynajmniej jednego z nich, chyba że strona wyrazi zgodę na przeprowadzenie czynności bez udziału obrońcy lub pełnomocnika, których udział nie jest obowiązkowy.

§ 2. Obrońcą może być adwokat, a pełnomocnikiem również radca prawny.

§ 3. Obrońcę z wyboru mogą ustanowić:

1. nieletni,

2. rodzice nieletniego, jego opiekun lub osoba sprawująca nad nim stałą pieczę,

3. instytucja prywatna lub społeczna, jeżeli nieletni wyrazi na to zgodę.

§ 4. Jeżeli nieletni nie ma obrońcy z wyboru każda ze stron może wnioskować o wyznaczenie obrońcy z urzędu, gdy należycie wykaże, że nie może ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny.

§ 5. Obrońcę wyznacza prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy; sąd może cofnąć wyznaczenie obrońcy, jeżeli okaże się, że nie zachodzą okoliczności, na podstawie których go wyznaczono.

§ 6. Jeżeli w sprawie, w której nieletni musi mieć obrońcę i korzysta z obrony z wyboru, obrońca lub osoba, która go ustanowiła wypowiada stosunek obrończy, prezes sądu lub sąd wyznacza obrońcę z urzędu, o ile nie został powołany obrońca z wyboru. W razie potrzeby rozprawę przerywa się lub odracza.

§ 7. W sprawie, w której nieletni korzysta z  obrońcy z urzędu, sąd na uzasadniony wniosek obrońcy lub nieletniego może zwolnić obrońcę z jego obowiązków i wyznaczyć nieletniemu innego obrońcę z urzędu.

§ 8. W przypadkach określonych w § 6 i 7 sąd podejmuje zarazem decyzję, czy dotychczasowy obrońca może bez uszczerbku dla prawa nieletniego do obrony pełnić obowiązki do czasu podjęcia obrony przez nowego obrońcę.

Art. 54. § 1. Ustanowienie obrońcy uprawnia go do działania w całym postępowaniu, także po uprawomocnieniu się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie nieletniego oraz w postępowaniu wykonawczym, jeżeli nie zawiera ograniczeń.

§ 2. Obrońca może zapoznać się z aktami sprawy i sporządzać z nich odpisy w toku całego postępowania.

§ 3. Wyznaczenie obrońcy z urzędu zobowiązuje go do podejmowania czynności procesowych do uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowania w sprawie nieletniego. Jeżeli jednak czynności należy dokonać poza siedzibą lub miejscem zamieszkania obrońcy z urzędu, prezes sądu, na obszarze właściwości którego ma być dokonana czynność, na uzasadniony wniosek dotychczasowego obrońcy wyznacza do dokonania tej czynności innego obrońcę spośród miejscowych adwokatów.

§ 4. Obrońca wyznaczony z urzędu w postępowaniu kasacyjnym lub o wznowienie postępowania sporządza i podpisuje kasację lub wniosek o wznowienie postępowania albo powiadamia na piśmie sąd, że nie stwierdził podstaw do wniesienia kasacji lub wniosku o wznowienie postępowania.

Art. 55. § 1. Obrońca nieletniego może przedsiębrać czynności procesowe jedynie na korzyść nieletniego.

§ 2. Nieletni ma prawo do osobistego działania w postępowaniu, mimo udziału w nim obrońcy.

§ 3. Obrońca może reprezentować kilku nieletnich, jeżeli ich interesy nie są sprzeczne.

§ 4. Stwierdzając sprzeczność, sąd wydaje postanowienie, zakreślając w nim termin osobie, która ustanowiła obrońcę, do ustanowienia innego, a w wypadku obrońcy z urzędu wyznacza innego obrońcę; na postanowienie przysługuje zażalenie.

§ 5. Art. 20 Kodeksu postępowania karnego stosuje się odpowiednio.

Art. 56. § 1. Obrońca z wyboru przy pierwszej czynności procesowej dołącza do akt sprawy pełnomocnictwo z podpisem mocodawcy albo uwierzytelniony przez siebie odpis pełnomocnictwa.

§ 2. Pełnomocnictwo może być w toku postępowania udzielone przez uprawnioną osobę poprzez złożenie oświadczenia do protokołu.

Art. 57. § 1. Jeżeli nieletni oświadczy, że chce korzystać z pomocy osoby godnej zaufania, sąd powołuje taką osobę za jej zgodą; osoba ta ma pomóc nieletniemu w korzystaniu z jego uprawnień i w wykonywaniu jego obowiązków.

§ 2. Sąd może uznać za wystarczającą pomoc świadczoną nieletniemu przez osobę najbliższą i powołać ją jako osobę godną zaufania, o której mowa w § 1; w takim wypadku osobie godnej zaufania nie przysługuje zwrot wydatków poniesionych w związku z udzieloną nieletniemu pomocą.

§ 3. Osobą godną zaufania może zostać, kto:

1) jest obywatelem polskim,

2) korzysta w pełni z praw cywilnych i obywatelskich,

3) ukończył 26 lat,

4) biegle włada językiem polskim,

5) nie był karany za przestępstwo umyślne,

6) daje rękojmię należytego wykonywania obowiązków.

§ 4. Osobę godną zaufania sąd może odwołać, jeżeli:

1. złoży ona oświadczenie o niemożności świadczenia pomocy nieletniemu lub pomocy tej nie świadczy,

2. przemawiają za tym względy wychowawcze,

3. przemawia za tym interes procesowy nieletniego,

4. wyznaczono albo ustanowiono obrońcę.

§ 5. Odwołując osobę, o której mowa w § 1, sąd może powołać w jej miejsce inną osobę.

§ 6. Nieletni może wskazać osobę, z pomocy której chce korzystać, a sąd powołuje ją, jeżeli jest to osoba spełniająca warunki wskazane w § 3; w przeciwnym wypadku sąd odmawia powołania osoby wskazanej przez nieletniego i powołuje inną osobę.

§ 7. Osoba powołana przez sąd nie może upoważnić innej osoby do występowania w jej imieniu.

Art. 58. § 1. Osoba godna zaufania, o której mowa w art. 57 § 1, ma prawo:

1. być obecna przy wysłuchaniu nieletniego,

2. uczestniczyć w rozprawie, a także w posiedzeniu, na którym może zapaść orzeczenie kończące postępowanie albo gdy zezwala na to ustawa, oraz zadawać pytania przesłuchiwanym wówczas świadkom lub biegłym,

3. przeglądać akta sprawy i sporządzać z nich odpisy,

4. składać w imieniu nieletniego środki zaskarżenia i inne wnioski, a także oświadczenia.

§ 2. Osoba, o której mowa w art. 57 § 1, może przedsiębrać czynności procesowe jedynie na korzyść nieletniego.

Rozdział 9.

Pokrzywdzony

Art. 59. § 1. Pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone działaniem stanowiącym przejaw demoralizacji nieletniego.

§ 2. Pokrzywdzonym może być także instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej.

Art. 60. § 1. Pokrzywdzony może:

1. w toku postępowania wyjaśniającego wnosić o przeprowadzenie wskazanego przez niego dowodu lub o uzupełnienie postępowania dowodowego przez dokonanie określonej czynności,

2. być obecny na rozprawie oraz posiedzeniu, na którym może zapaść orzeczenie kończące postępowanie, chyba że sąd ze względów wychowawczych postanowi o prowadzeniu rozprawy lub posiedzenia pod nieobecność pokrzywdzonego,

3. wnosić środki odwoławcze, gdy ustawa przyznaje mu takie uprawnienie.

§ 2. Nieobecność na rozprawie lub posiedzeniu prawidłowo zawiadomionego pokrzywdzonego nie wstrzymuje biegu postępowania.

§ 3. Pokrzywdzonego zawiadamia się o wszczęciu oraz o odmowie wszczęcia postępowania, a także doręcza się mu orzeczenie kończące postępowanie w sprawie, jeżeli nie jest ono ogłaszane albo przy jego ogłoszeniu nie był obecny pokrzywdzony ani jego pełnomocnik. Na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania pokrzywdzonemu służy zażalenie.

Art. 61. § 1. Za pokrzywdzonego, który nie jest osobą fizyczną, czynności procesowe dokonuje organ uprawniony do działania w jego imieniu.

§ 2. Jeżeli pokrzywdzony jest małoletni albo jest ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo, jego prawa wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje.

§ 3. Jeżeli pokrzywdzony jest osobą nieporadną, zwłaszcza ze względu na wiek lub stan zdrowia, jego prawa może wykonywać osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje.

Art. 62. § 1. W razie śmierci pokrzywdzonego prawa, które by mu przysługiwały, mogą wykonywać osoby najbliższe.

§ 2. Jeżeli organ prowadzący postępowanie ma informacje o osobach najbliższych dla zmarłego pokrzywdzonego, poucza o przysługujących uprawnieniach co najmniej jedną z nich.

Art. 63. Pokrzywdzony może ustanowić pełnomocnika. Pełnomocnik może podejmować wszystkie czynności w zastępstwie pokrzywdzonego; art.53 § 2, 54 § 2 i 55 § 5 stosuje się odpowiednio.

Rozdział 10.

Przedstawiciel instytucji

Art. 64. § 1. Sąd z urzędu lub na wniosek instytucji, do której zadań statutowych należą oddziaływania wychowawcze wobec małoletnich, może dopuścić do udziału w postępowaniu osobę wskazaną we wniosku jako przedstawiciela tej instytucji, jeżeli przemawiają za tym względy wychowawcze.

§ 2. Wniosek składa się na piśmie albo ustnie do protokołu rozprawy lub posiedzenia.

§ 3. Wniosek podpisuje osoba uprawniona do reprezentowania instytucji; wniosek ustny może być złożony po przedstawieniu pisemnego upoważnienia tej osoby.

Art. 65. § 1. Dopuszczony do udziału w postępowaniu przedstawiciel instytucji może być obecny na rozprawie lub posiedzeniu, na którym może zapaść orzeczenie kończące postępowanie, a także składać oświadczenia ustnie lub na piśmie.

§ 2. Przedstawiciela instytucji zawiadamia się o terminie rozprawy lub posiedzenia, lecz jego nieobecność nie wstrzymuje biegu postępowania.

§ 3. Jeżeli przedstawiciel instytucji o to wnosi, a nie sprzeciwiają się temu względy wychowawcze lub wzgląd na sprawność postępowania, udostępnia się mu celem zapoznania akta sprawy w całości albo w określonej części.

Rozdział 11.

Czynności procesowe i dowody

Art. 66. § 1. Jeżeli ustawa nie wymaga wydania wyroku, sąd wydaje postanowienie.

§ 2. W wypadkach wskazanych w ustawie prezes sądu, przewodniczący wydziału, przewodniczący składu orzekającego albo upoważniony sędzia wydaje zarządzenia.

§ 3. W postępowaniu wyjaśniającym postanowienia i zarządzenia wydaje funkcjonariusz Policji, a w wypadkach wskazanych w ustawie - sąd.

Art. 67. Jeżeli do prawidłowości rozstrzygnięcia potrzebne jest sprawdzenie okoliczności faktycznych przed wydaniem orzeczenia na posiedzeniu, sąd dokonuje tego sam albo w tym celu wyznacza sędziego ze składu orzekającego bądź zwraca się o dokonanie określonych czynności do właściwego miejscowo sądu. Sąd może zlecić sprawdzenie określonych okoliczności Policji lub kuratorowi sądowemu.

Art. 68. § 1. Orzeczenie lub zarządzenie wydane na rozprawie albo posiedzeniu, w którym mają prawo uczestniczyć strony, ogłasza się ustnie, a także przytacza się powody rozstrzygnięcia.

§ 2. Postanowienie lub zarządzenie wydane poza rozprawą doręcza się stronom oraz osobie nie będącej stroną, którym przysługuje zażalenie, jeżeli nie brały udziału w posiedzeniu, chyba że nie stawiły się na nie bez usprawiedliwienia.

§ 3. Po ogłoszeniu oraz przy doręczeniu orzeczenia lub zarządzenia poucza się o prawie, terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia, albo o tym, że nie podlega ono zaskarżeniu.

§ 4. Jeżeli uzasadnienie zawiera informacje stanowiące tajemnicę państwową doręcza się wraz z orzeczeniem lub zarządzeniem tylko informację, że uzasadnienie zostało sporządzone, a strony mogą zapoznać się z jego treścią, gdy spełniają warunki wymagane przez przepisy ustawy o ochronie informacji niejawnych.

Art. 69. § 1. Każda osoba wezwana do udziału w czynności procesowej ma obowiązek stawić się na wezwanie.

§ 2. Czynności nie przeprowadza się, jeżeli osoba uprawniona nie stawiła się i:

1. brak dowodu, że została zawiadomiona prawidłowo,

2. zachodzą okoliczności wskazujące na to, że niestawiennictwo wynikło z powodu przeszkód żywiołowych lub innych wyjątkowych przyczyn,

3. osoba zawiadomiona należycie usprawiedliwiła niestawiennictwo i wniosła o nieprzeprowadzanie czynności pod jej nieobecność; przepis art. 20 § 2 stosuje się,

4. organ uzna obecność tej osoby za niezbędną.

§ 3. Przepisu § 2 nie stosuje się, jeżeli nieprzeprowadzenie czynności grozi utratą lub zniekształceniem dowodu albo w inny sposób zagraża prawidłowości rozstrzygnięcia w sprawie nieletniego, co należy omówić w protokole tej czynności. Protokół czynności udostępnia się osobie, pod nieobecność której czynność została przeprowadzona.

Art. 70. § 1. Sporządzenia protokołu wymagają:

1. przyjęcie ustnego zawiadomienia o przejawach demoralizacji nieletniego,

2. wysłuchanie nieletniego oraz przesłuchanie innej osoby,

3. oględziny, konfrontacja, okazanie, eksperyment, otwarcie zwłok lub wyjęcie ich z grobu, przeszukanie oraz zatrzymanie rzeczy,

4. otwarcie korespondencji lub przesyłki oraz odtworzenie zapisów,

5. przyjęcie poręczenia,

6. przebieg posiedzenia sądu oraz rozprawy.

§ 2. Z innych czynności sporządza się protokół, jeżeli przeprowadzający czynność uzna to za potrzebne; w pozostałych wypadkach sporządza się notatkę urzędową.

Art. 71. § 1. Nieletniego wysłuchuje sędzia rodzinny; w postępowaniu wyjaśniającym nieletniego może wysłuchać funkcjonariusz Policji.

§ 2. Wysłuchania nieletniego dokonuje się w obecności rodziców lub opiekuna, osoby sprawującej stałą pieczę nad nieletnim, obrońcy lub osoby, o której mowa w art. 57 § 1.

§ 3. Jeżeli zapewnienie udziału w wysłuchaniu osób, o których mowa w § 2, jest niemożliwe albo znacznie utrudnione sędzia może wysłuchać nieletniego bez obecności innej osoby, zwłaszcza jeżeli wzgląd na dobro postępowania przemawia za niezwłocznym przeprowadzeniem tej czynności.

§ 4. Przy wysłuchaniu nieletniego stosuje się przepisy dotyczące przesłuchania, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej; sędzia wysłuchujący nieletniego poza rozprawą albo posiedzeniem, na którym może zapaść orzeczenie kończące postępowanie, rozstrzyga, kto może być obecny przy wysłuchaniu nieletniego; nie dotyczy to obrońcy i osoby, o której mowa w art. 57 § 1.

§ 5. Policja wysłuchuje nieletniego tylko raz, chyba, że wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego wysłuchania, lub nieletni wnosi o dodatkowe wysłuchanie.

Art. 72. § 1. Nie wolno przesłuchiwać jako świadków:

1. obrońcy nieletniego, co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę,

2. duchownego, co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi,

3. osoby, o której mowa w art. 57 § 1, co do faktów, o których dowiedziała się udzielając nieletniemu pomocy,

§ 2. Nie wolno przesłuchać mediatora, co do faktów dotyczących czynu zabronionego zarzucanego nieletniemu, o których dowiedział się prowadząc postępowanie mediacyjne.

Art. 73. § 1. Świadka, który nie ukończył 15 lat, przesłuchuje się w obecności jego przedstawiciela ustawowego lub osoby sprawującej nad nim stałą pieczę, a jeżeli przemawiają przeciw temu względy wychowawcze, możliwość ograniczenia swobody wypowiedzi przesłuchiwanego lub wzgląd na sprawność postępowania - w obecności osoby dorosłej, która nie jest zatrudniona w prokuraturze, Policji lub instytucji mającej uprawnienia Policji w zakresie ścigania przestępstw; art.71 § 5 stosuje się odpowiednio.

§ 2. W sprawach o czyny zabronione ścigane jako przestępstwa określone w rozdziale XXV Kodeksu karnego, pokrzywdzonego, który w chwili czynu nie ukończył 15 lat, przesłuchuje sąd na posiedzeniu z udziałem biegłego psychologa. Prawo udziału w posiedzeniu mają prokurator, obrońca nieletniego lub osoba, o której mowa w art. 57 § 1, a jeżeli nie ograniczy to swobody wypowiedzi przesłuchiwanego lub nie przemawiają przeciw temu względy wychowawcze - rodzice lub opiekun pokrzywdzonego albo osoba sprawująca nad nim stałą pieczę.

§ 3. Art. 185a i 185b Kodeksu postępowania karnego stosuje się odpowiednio.

Art. 74. § 1. Sąd może zwrócić się do rodzinnego ośrodka diagnostyczno-konsultacyjnego lub innej specjalistycznej instytucji o opinię określającą właściwe kierunki oddziaływania na nieletniego, choćby uzyskał już opinię innych biegłych.

§ 2. Wobec nieletniego umieszczonego w schronisku dla nieletnich opinię, o której mowa w § 1, może opracować zespół diagnostyczny schroniska.

§ 3. Przed wydaniem orzeczenia o skierowaniu nieletniego do odpowiedniej placówki albo o umieszczeniu w zakładzie poprawczym, sąd zwraca się do instytucji lub zespołu wymienionych w § 1 lub § 2 o opinię zawierającą kompleksową charakterystykę osobowości nieletniego oraz wskazanie właściwych kierunków oddziaływania na nieletniego, chyba że niniejsza ustawa stanowi inaczej.

§ 4. Można poprzestać na uzyskaniu opinii biegłych, jeżeli uzyskanie opinii wskazanej w § 3:

1. grozi przewlekłością postępowania, a opinię biegłych można uzyskać znacznie szybciej,

2. ma służyć jedynie rozstrzygnięciu w przedmiocie skierowania nieletniego do zakładu opieki zdrowotnej albo domu pomocy społecznej.

Art. 75. § 1. Przeprowadzenie wywiadu środowiskowego sąd zleca kuratorowi sądowemu.

§ 2. Sąd może wyjątkowo zlecić przeprowadzenie wywiadu środowiskowego:

1. przedstawicielom instytucji społecznych, do zadań statutowych których należy oddziaływanie wychowawcze na nieletnich - jeżeli powierzono im nadzór nad nieletnim,

2. pracownikom pedagogicznym rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych - jeżeli zachodzi potrzeba wydania opinii o nieletnim,

3. pracownikom pedagogicznym schronisk dla nieletnich, policyjnych izb dziecka, ośrodków, placówek lub zakładów, jeżeli zachodzi potrzeba wydania opinii o nieletnim lub w celu sprawdzenia zachowania nieletniego oraz warunków wychowawczych i bytowych, w jakich nieletni przebywa poza tymi instytucjami.

§ 3. W postępowaniu wyjaśniającym wywiad środowiskowy może przeprowadzić funkcjonariusz Policji, który ma wykształcenie pedagogiczne, psychologiczne lub socjologiczne.

§ 4. Osobom, którym sąd zlecił przeprowadzenie wywiadu środowiskowego, Policja na ich żądanie udziela pomocy niezbędnej do wykonania zlecenia.

§ 5. Osobę, która przeprowadziła wywiad środowiskowy, można przesłuchać jako świadka.

§ 6. Dane o osobach, które dostarczyły informacji o nieletnim lub jego środowisku, ujawnia się jedynie na żądanie sądu. Osoby te można przesłuchać jako świadków tylko wtedy, gdy dostarczonych przez nich informacji nie można uzyskać z innego źródła, a mają one istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy.

§ 7. Do osoby, której zlecono przeprowadzenie wywiadu środowiskowego, stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące wyłączenia sędziego.

§ 8. Minister Sprawiedliwości, w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw wewnętrznych, określi, w drodze rozporządzenia, szczegółowe zasady i tryb przeprowadzania wywiadów środowiskowych o nieletnich dla potrzeb postępowania, regulując zwłaszcza czas, termin i miejsce ich przeprowadzania, formę i szczegółowy zakres sprawozdania z wywiadu, uwzględniając konieczność poszanowania sfery prywatności nieletniego i jego rodziny.

Art. 76. § 1. W zakresie określonym niniejszym rozdziałem stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania karnego

§ 2. Nie stosuje się przepisów art. 93, 97, 100, 143, 175, 176, 184, 213, 214 i 216 Kodeksu postępowania karnego.

Rozdział 12.

Zatrzymanie i środki zapobiegawcze

Art. 77. § 1. Każdy ma prawo ująć nieletniego na gorącym uczynku popełnienia czynu zabronionego lub w pościgu podjętym bezpośrednio po jego popełnieniu.

§ 2. Ujętego nieletniego niezwłocznie oddaje się w ręce Policji.

Art. 78. § 1. Policja może zatrzymać nieletniego, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że:

1. nieletni popełnił czyn zabroniony, a jednocześnie zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się nieletniego, zatarcia śladów lub utraty dowodów czynu zabronionego bądź nie można ustalić tożsamości nieletniego,

2. nieletni samowolnie oddalił się z miejsca, w którym na mocy decyzji uprawnionej władzy zobowiązany jest przebywać, nie powrócił do takiego miejsca albo uciekł z domu.

§ 2. Policja może zatrzymać nieletniego także wtedy, gdy jest to niezbędne do wykonania decyzji sądu.

§ 3. Zatrzymanego nieletniego należy natychmiast poinformować o przyczynie zatrzymania i przysługujących mu uprawnieniach.

§ 4. Zatrzymanego nieletniego umieszcza się w policyjnej izbie dziecka, a jeżeli nie jest to możliwe - w wydzielonym pomieszczeniu; nieletniego nie można umieścić wspólnie z dorosłymi pozbawionymi wolności.

§ 5. Z zatrzymania nieletniego sporządza się protokół, w którym należy podać imię, nazwisko i funkcję dokonującego tej czynności, imię i nazwisko osoby zatrzymanej, a w razie niemożności ustalenia tożsamości - jej rysopis oraz dzień, godzinę, miejsce i przyczynę zatrzymania. Należy także wciągnąć do protokołu złożone przez zatrzymanego oświadczenia oraz zaznaczyć udzielenie mu informacji o przysługujących prawach. Odpis protokołu doręcza się zatrzymanemu.

Art. 79. § 1. O zatrzymaniu nieletniego niezwłocznie powiadamia się sąd, na którego obszarze właściwości dokonano zatrzymania, a także przystępuje się do zebrania niezbędnych danych i zabezpieczenia śladów lub dowodów czynu zabronionego.

§ 2. O zatrzymaniu nieletniego powiadamia się niezwłocznie jego rodziców, opiekuna lub osobę sprawującą nad nieletnim stałą pieczę albo osobę kierującą zakładem, domem pomocy społecznej, schroniskiem dla nieletnich lub policyjną izbą dziecka, jeżeli zatrzymanie nastąpiło w czasie pobytu nieletniego poza taką instytucją.

§ 3. Jeżeli sąd, na którego obszarze właściwości dokonano zatrzymania, nie jest właściwy do rozpoznania sprawy nieletniego, stosuje się art.35 § 3; sąd może umieścić nieletniego w policyjnej izbie dziecka na czas niezbędny do przekazania nieletniego właściwemu sądowi albo osobom wymienionym w § 2, lecz nie dłuższy niż 7 dni.

Art. 80. § 1. Zatrzymanemu przysługuje zażalenie, w którym może domagać się zbadania zasadności, legalności oraz prawidłowości zatrzymania.

§ 2. Zażalenie rozpoznaje sąd, na którego obszarze właściwości zatrzymano nieletniego; sąd rozpoznaje zażalenie niezwłocznie.

§ 3. W razie stwierdzenia bezzasadności, nielegalności lub nieprawidłowości zatrzymania sąd zawiadamia o tym organ przełożony nad organem, który dokonał zatrzymania.

.

Art. 81. § 1. Jeżeli po zatrzymaniu okaże się, że nieletni ma na mocy decyzji właściwego organu przebywać w zakładzie poprawczym, schronisku dla nieletnich, policyjnej izbie dziecka, areszcie śledczym lub zakładzie karnym, Policja przewozi go tam niezwłocznie, a w wypadkach zatrzymania nieletniego poza inną instytucją, w której ma on przebywać, wzywa osobę kierującą tą instytucją do niezwłocznego odebrania nieletniego.

§ 2. Zatrzymanego należy natychmiast zwolnić, gdy:

1. ustała przyczyna zatrzymania, chyba że zachodzi wypadek określony w § 1,

2. stwierdzono nielegalność lub bezzasadność zatrzymania,

3. w ciągu 48 godzin nie przekazano nieletniego sądowi albo sąd ten w ciągu 24 godzin od przekazania nie wydał postanowienia o umieszczeniu nieletniego w policyjnej izbie dziecka, schronisku dla nieletnich albo w odpowiednim ośrodku, zakładzie leczniczym lub placówce.

§ 3. Ponowne zatrzymanie nieletniego na podstawie tych samych faktów i dowodów jest niedopuszczalne.

Art. 82. § 1. Środkami zapobiegawczymi w sprawach nieletnich są:

1. poręczenie rodziców, opiekuna lub osoby godnej zaufania,

2. tymczasowy nadzór kuratora sądowego, rodziców, opiekuna lub osoby godnej zaufania,

3. tymczasowe umieszczenie w odpowiednim zakładzie leczniczym lub domu pomocy społecznej,

4. zakaz opuszczania kraju,

5. umieszczenie w odpowiednich ośrodku lub placówce w rozumieniu przepisów ustawy o systemie oświaty,

6. umieszczenie w schronisku dla nieletnich.

§ 2. Jeżeli umieszczenie nieletniego w instytucji wymienionej w § 1 pkt 5 natrafia na istotne trudności, można umieścić go w policyjnej izbie dziecka do czasu usunięcia tych trudności, jednak nie dłużej niż na 21 dni.

§ 3. Środki zapobiegawcze można stosować tylko wtedy, gdy uprawdopodobniono, że nieletni wykazuje przejawy demoralizacji, a jest to niezbędne do zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania lub zapobieżenia dalszej demoralizacji nieletniego.

§ 4. Środki zapobiegawcze można stosować aż do rozpoczęcia wykonywania orzeczonych środków wychowawczych, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

§ 5. Zawieszenie postępowania nie jest przeszkodą do orzekania w przedmiocie środków zapobiegawczych.

Art. 83. § 1. Środki zapobiegawcze stosuje sąd właściwy do rozpoznania sprawy.

§ 2. Przed zastosowaniem środka zapobiegawczego sąd wysłuchuje nieletniego, chyba że jest to niemożliwe z powodu ukrywania się nieletniego lub jego nieobecności w kraju.

§ 3. Obrońcę oraz osobę powołaną do świadczenia pomocy nieletniemu zawiadamia się o terminie posiedzenia, w przedmiocie zastosowania lub przedłużenia środka zapobiegawczego. Niestawiennictwo wskazanych osób prawidłowo powiadomionych o terminie nie tamuje rozpoznania sprawy.

Art. 84. § 1. W postanowieniu o zastosowaniu środka zapobiegawczego wskazuje się osobę nieletniego, rodzaj zastosowanego środka, przejawy demoralizacji oraz podstawę prawną zastosowania danego środka.

§ 2. Stosując albo przedłużając umieszczenie w schronisku dla nieletnich oznacza się nadto termin, do którego ten środek ma trwać.

Art. 85. § 1. Na postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego przysługuje zażalenie, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej.

§ 2. Środek zapobiegawczy należy niezwłocznie uchylić lub zmienić, gdy ustaną przyczyny, wskutek których go zastosowano, lub powstaną przyczyny uzasadniające jego uchylenie lub zmianę.

§ 3. Strony mogą złożyć wniosek o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego. Wniosek złożony przed upływem miesiąca od chwili rozpoznania przez sąd odwoławczy zażalenia na postanowienie o zastosowaniu lub przedłużeniu stosowania środka zapobiegawczego lub rozpatrzenia przez sąd stosujący środek poprzedniego wniosku o uchylenie lub zmianę takiego środka pozostawia się bez rozpoznania. Na postanowienie o pozostawieniu wniosku bez rozpoznania zażalenie nie przysługuje.

Art. 86. § 1. Nieletniego można umieścić w schronisku dla nieletnich, jeżeli zostały ujawnione okoliczności przemawiające za umieszczeniem go w zakładzie poprawczym albo uzasadniające odpowiedzialność nieletniego na zasadach określonych w kodeksie karnym oraz:

1. zachodzi uzasadniona obawa ukrycia się nieletniego, zwłaszcza, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu lub

2. zachodzi uzasadniona obawa, że nieletni będzie starał się w sposób bezprawny utrudnić postępowanie, zwłaszcza nakłaniać do fałszywych zeznań lub zacierać ślady czynu zabronionego lub

3. mimo zastosowania innych środków zapobiegawczych nieletni wykazuje nadal przejawy demoralizacji albo umieszczenie w schronisku jest niezbędne do zapobieżenia dalszej demoralizacji.

§ 2. Niedopuszczalne jest umieszczenie nieletniego w schronisku dla nieletnich, jeżeli:

1. zachodzi potrzeba zapewnienia nieletniemu jedynie opieki wychowawczej poprzez skierowanie go do odpowiedniej placówki lub ośrodka albo domu pomocy społecznej,

2. spełnione są warunki skierowania nieletniego do szpitala psychiatrycznego lub innego zakładu opieki zdrowotnej.

§ 3. Umieszczenia nieletniego w schronisku dla nieletnich nie stosuje się, jeżeli wystarczające jest zastosowanie innego środka zapobiegawczego albo gdy na mocy orzeczenia sądu ma przebywać w zakładzie opieki zdrowotnej albo w domu pomocy społecznej.

Art. 87. § 1. W postępowaniu wyjaśniającym sąd oznacza pobyt nieletniego w schronisku dla nieletnich na okres nie dłuższy niż 3 miesiące. Okres ten można przedłużyć na czas oznaczony, niezbędny do dokonania czynności koniecznych do wyjaśnienia sprawy.

§ 2. Łączny czas pobytu nieletniego w schronisku dla nieletnich na podstawie decyzji sądu wskazanego w § 1 nie może przekroczyć:

1. w toku postępowania wyjaśniającego - 6 miesięcy,

2. do chwili wydania orzeczenia kończącego postępowanie w pierwszej instancji - 1 roku.

§ 3. Ze względu na szczególne okoliczności sprawy sąd okręgowy, na wniosek sądu wskazanego w § 1, może przedłużyć czas pobytu nieletniego w schronisku dla nieletnich :

1. w toku postępowania wyjaśniającego - na czas określony, nie dłuższy niż dalsze 3 miesiące,

2. w toku postępowania przed sądem pierwszej instancji - na czas określony, nie dłuższy niż 3 miesiące ponad okres wskazany w § 2 pkt 2.

§ 4. Jeżeli nieletni przebywa w schronisku dla nieletnich, sąd wydając orzeczenie kończące postępowanie przed sądem pierwszej instancji orzeka odrębnie w przedmiocie tego środka zapobiegawczego, a odpis orzeczenia w tym przedmiocie doręcza niezwłocznie właściwemu dyrektorowi.

§ 5. W dalszym postępowaniu przepis § 4 stosuje się odpowiednio.

§ 6. Jeżeli zachodzi potrzeba stosowania środka zapobiegawczego w postaci umieszczenia w schronisku dla nieletnich po wydaniu pierwszego wyroku przez sąd I instancji, każdorazowe jego przedłużenie może następować na okres nie dłuższy niż 6 miesięcy.

Art. 88. § 1. Poręczenie składa się na piśmie albo ustnie do protokołu. Złożenie poręczenia oznacza zapewnienie, że nieletni stawi się na każde wezwanie organu prowadzącego postępowanie i nie będzie w sposób bezprawny utrudniał postępowania.

§ 2. Nieletni ma obowiązek stosowania się do poleceń poręczającego, o czym należy go pouczyć. Poręczający ma niezwłocznie powiadomić sąd o niewykonywaniu przez nieletniego poleceń, bezprawnym utrudnianiu postępowania lub wykazywaniu dalszych przejawów demoralizacji.

§ 3. Poręczającego przy składaniu poręczenia informuje się o przyczynie wszczęcia postępowania wobec nieletniego oraz poucza się o jego prawach i obowiązkach wynikających ze złożenia poręczenia, a także o skutkach niewywiązywania się z obowiązków; art.20 stosuje się odpowiednio.

Art. 89. § 1. Nieletniego można oddać pod tymczasowy nadzór rodziców, opiekuna, osoby sprawującej nad nieletnim stałą pieczę lub godnej zaufania, jeżeli wyrażą oni na to zgodę; art.20 stosuje się odpowiednio.

§ 2. Oddając nieletniego pod tymczasowy nadzór kuratora sądowego, rodziców, opiekuna lub osoby godnej zaufania można nałożyć na nieletniego na czas trwania nadzoru obowiązki określone w art.9 § 1 pkt 2 lit. d - h.

§ 3. W razie potrzeby sąd może nałożyć na nieletniego obowiązki wymienione w § 2 w czasie trwania tymczasowego nadzoru.

§ 4. Nieletni jest obowiązany wykonywać polecenia osoby pełniącej tymczasowy nadzór, która ma dopilnować, aby nieletni wypełniał nałożone na niego obowiązki; jeżeli nieletni uchyla się od ich wypełniania, wykazuje nadal przejawy demoralizacji, podejmuje lub zamierza podjąć nielegalne działania mające utrudnić postępowanie, pełniący tymczasowy nadzór zawiadamia o tym sąd.

Art. 90. § 1. W razie uzasadnionej obawy opuszczenia kraju przez nieletniego można zastosować wobec nieletniego tytułem środka zapobiegawczego zakaz opuszczania kraju, który można połączyć z zatrzymaniem mu paszportu lub innego dokumentu uprawniającego do przekroczenia granicy albo z zakazem wydania takiego dokumentu.

§ 2. Do chwili wydania postanowienia w przedmiocie, o którym mowa w § 1, Policja może zatrzymać dokument, o czym bezzwłocznie powiadamia sąd; jeżeli postanowienie o zatrzymaniu dokumentu nie zostanie wydane w ciągu 7 dni od dnia zatrzymania go, dokument natychmiast zwraca się osobie uprawnionej.

Art. 91. § 1. Nieletniego można również umieścić w policyjnej izbie dziecka na czas:

1. do 48 godzin, gdy nieletni znajduje się w sytuacji zagrażającej jego życiu lub zdrowiu,

2. uzasadnionej przerwy w konwoju, lecz nie dłużej niż na 24 godziny,

3. niezbędny do doprowadzenia do sądu lub na badanie przez biegłych, do zakładu poprawczego albo schroniska dla nieletnich, lecz nie dłuższy niż 48 godzin,

4. niezbędny do wykonania czynności na polecenie sądu, lecz nie dłuższy niż 7 dni.

§ 2. W wypadkach wymienionych w § 1 można zatrzymać nieletniego, jeżeli jest to niezbędne do umieszczenia go w policyjnej izbie dziecka; art.80 stosuje się.

§ 3. Policja umieszcza nieletniego w policyjnej izbie dziecka na zarządzenie sądu, a w wypadkach wskazanych w § 1 pkt 1 i 2 oraz w art.78 § 4 może to uczynić bez zarządzenia sądu, za zgodą kierownika policyjnej izby dziecka, w której nieletni ma zostać umieszczony, o czym kierownik powiadamia niezwłocznie sąd, na którego obszarze właściwości znajduje się policyjna izba dziecka.

Rozdział 13.

Poszukiwanie nieletniego

Art. 92. § 1. Jeżeli nie jest znane miejsce pobytu nieletniego, sąd może zarządzić poszukiwanie go.

§ 2. Jeżeli zarządzono poszukiwanie nieletniego, nie jest wymagane odrębne zarządzenie przeszukania w celu wykrycia, zatrzymania lub przymusowego doprowadzenia nieletniego.

§ 3. W razie ujęcia nieletniego stosuje się art.79 § 2 i 3, 80-82.

Art. 93. § 1. Jeżeli nieletni, który popełnił czyn zabroniony będący zbrodnią, ukrywa się, sąd może postanowić o poszukiwaniu go listem gończym.

§ 2. Warunkiem poszukiwania nieletniego listem gończym jest wydanie wobec niego postanowienia o umieszczeniu w schronisku dla nieletnich lub istnienie obowiązku przebywania nieletniego w zakładzie poprawczym albo w zakładzie karnym.

§ 3. Art.92 § 2 i 3 stosuje się odpowiednio.

Art. 94. § 1. W liście gończym podaje się:

1. sąd, który wydał postanowienie o poszukiwaniu listem gończym,

2. dane o nieletnim, które pozwalają na jego identyfikację, zwłaszcza personalia, rysopis, znaki szczególne, miejsce zamieszkania, a w miarę możliwości dołącza się fotografię poszukiwanego,

3. informację o czynie zabronionym przypisywanym nieletniemu oraz o postanowieniu albo wyroku o umieszczeniu nieletniego w schronisku albo odpowiednim zakładzie,

4. wezwanie każdego, kto zna miejsce pobytu poszukiwanego, do zawiadomienia o tym najbliższej jednostki Policji, prokuratury lub sądu,

5. ostrzeżenie o odpowiedzialności karnej za ukrywanie poszukiwanego lub pomaganie mu w ucieczce.

§ 2. W liście gończym można wyznaczyć nagrodę za przyczynienie się do ujęcia poszukiwanego, a także zapewnić o zachowaniu w tajemnicy danych pozwalających zidentyfikować osobę udzielającą informacji o poszukiwanym.

§ 3. List gończy rozpowszechnia się, zależnie od potrzeby, przez rozesłanie, rozplakatowanie lub opublikowanie, zwłaszcza za pomocą prasy, radia, telewizji lub innych środków rozpowszechniania informacji.

Rozdział 14.

Kary porządkowe

Art. 95. § 1. Na świadka, biegłego, tłumacza lub specjalistę, który bez należytego usprawiedliwienia nie stawił się na wezwanie organu prowadzącego postępowanie albo bez zezwolenia tego organu wydalił się z miejsca czynności przed jej zakończeniem, można nałożyć karę pieniężną w wysokości do 10.000 złotych.

§ 2. Przepis § 1 stosuje się odpowiednio do obrońcy lub pełnomocnika, w wypadkach szczególnych ze względu na wpływ ich niestawiennictwa na przebieg czynności.

§ 3. Przepis § 1 można zastosować wobec biegłego, który bez należytego usprawiedliwienia nie wykonuje czynności biegłego w terminie wyznaczonym przez sąd.

§ 4. Jeżeli osoba wymieniona w § 1 ponownie bez usprawiedliwienia nie stawi się lub samowolnie oddali, nakłada się na nią karę pieniężną w wysokości do 10.000 zł.

§ 5. W wypadkach określonych w § 1 i 4 można ponadto zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie świadka, a w wyjątkowych wypadkach - biegłego, tłumacza lub specjalisty.

§ 6. Karę pieniężną można uchylić, jeżeli ukarany w ciągu 7 dni od daty doręczenia postanowienia o ukaraniu należycie usprawiedliwi swe niestawiennictwo, samowolne oddalenie lub niewykonanie czynności biegłego w terminie.

Art. 96. § 1. Przepisy art. 95 § 1 - 4 stosuje się odpowiednio do osoby, która bezpodstawnie uchyla się od złożenia zeznania, wykonania czynności biegłego, tłumacza lub specjalisty, złożenia przyrzeczenia, wydania przedmiotu albo spełnienia w toku postępowania innego ciążącego na niej obowiązku, jak również do przedstawiciela lub kierownika instytucji, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej obowiązanej do wykonania polecenia sądu lub udzielenia pomocy organowi prowadzącemu postępowanie, która bezpodstawnie nie wykonuje polecenia lub nie udziela pomocy w wyznaczonym terminie.

§ 2. W razie uporczywego uchylania się od dokonania czynności wymienionej w § 1, można zastosować, niezależnie od kary pieniężnej, aresztowanie na czas do 30 dni.

§ 3. Aresztowanie należy uchylić, jeżeli osoba aresztowana spełni obowiązek albo postępowanie prawomocnie zakończono.

§ 4. Przepisów § 1 i 2 nie stosuje się do stron, obrońców i pełnomocników, a gdy chodzi o karę za niedopełnienie obowiązku wydania rzeczy - także do osób, które mają prawo odmowy złożenia zeznań.

Art. 97. § 1. Osobę, która przez niewykonanie obowiązków wymienionych w art.95 § 1 lub 2 bądź też w art. 96 § 1 spowodowała dodatkowe koszty postępowania, można obciążyć tymi kosztami.

§ 2. Jeżeli dodatkowe koszty spowodowało kilka osób, można obciążyć je tymi kosztami solidarnie.

§ 3. Jeżeli za niewykonanie obowiązków wskazanych w § 1 wymierzono karę porządkową, to uchylając ją można uchylić również obowiązek pokrycia kosztów postępowania.

Art. 98. § 1. Żołnierzowi pełniącemu czynną służbę wojskową lub służbę w charakterze kandydata na żołnierza zawodowego kar porządkowych nie wymierza się ani nie obciąża się go obowiązkiem pokrycia kosztów, lecz sąd występuje do dowódcy jednostki wojskowej, w której pełni on służbę, o pociągnięcie go do odpowiedzialności dyscyplinarnej.

§ 2. Przepis § 1 stosuje się także wtedy, gdy za uchybienie, którego dopuścił się żołnierz przed wstąpieniem do wojska, wymierzono mu karę porządkową, lecz nie została ona wykonana.

Art. 99. § 1. Postanowienia przewidziane w niniejszym rozdziale wydaje sąd; w postępowaniu wyjaśniającym sąd wydaje postanowienie o ukaraniu lub o obciążeniu kosztami na wniosek Policji.

§ 2. Na postanowienia przewidziane w niniejszym rozdziale przysługuje zażalenie osobie ukaranej lub obciążonej kosztami; złożenie zażalenia wstrzymuje wykonanie postanowienia.

Rozdział 15.

Postępowanie wyjaśniające

Art. 100. § 1. Jeżeli zachodzą okoliczności, które mogą wskazywać na demoralizację nieletniego, Policja z urzędu albo na polecenie sędziego rodzinnego wszczyna postępowanie wyjaśniające, chyba że ustawa stanowi inaczej.

§ 2. Jeżeli zawiadomienie o wykazywaniu przejawów demoralizacji nieletniego nie uzasadnia w sposób wystarczający okoliczności wskazujących na demoralizację nieletniego, Policja przed wszczęciem postępowania wyjaśniającego podejmuje czynności zmierzające do ich ustalenia, a w zależności od ich wyniku wydaje postanowienie o wszczęciu albo o odmowie wszczęcia postępowania wyjaśniającego; postanowienie wydaje się najpóźniej w ciągu 7 dni od otrzymania zawiadomienia.

§ 3. Jeżeli zawiadomienie o okolicznościach wymienionych w § 1 otrzymał sąd, przekazuje sprawę Policji wraz z poleceniem podjęcia właściwych czynności lub wszczęcia postępowania wyjaśniającego; art.28 stosuje się.

§ 4. Przekazując sprawę Policji sąd może wskazać czynności, które Policja ma wykonać.

Art. 101. § 1. Można nie wszczynać postępowania i poprzestać na ustnym ostrzeżeniu nieletniego, gdy spełnione zostaną łącznie następujące warunki:

1. okoliczności zachowania stanowiącego przejaw demoralizacji nie budzą wątpliwości,

2. warunki wychowawcze nieletniego uzasadniają przypuszczenie, że nieletni nie będzie w przyszłości wykazywał przejawów demoralizacji,

3. zachowanie nieletniego nie jest czynem zabronionym, który jako przestępstwo zagrożony jest karą pozbawienia wolności wyższą niż 3 lata,

4. nieletni dotąd nie wykazywał przejawów demoralizacji.

§ 2. Jeżeli zachowanie nieletniego spowodowało szkody materialne, poprzestanie na ostrzeżeniu może nastąpić po ich naprawieniu lub po zawarciu w tym przedmiocie ugody pomiędzy pokrzywdzonym a nieletnim. Do zawarcia przez nieletniego ugody niezbędna jest zgoda jego przedstawiciela ustawowego.

§ 3. Jeżeli na ostrzeżeniu nieletniego poprzestała Policja, zawiadamia o tym właściwy miejscowo sąd, który może nakazać wszczęcie postępowania wyjaśniającego.

Art. 102. § 1. W każdym stadium postępowania sąd może z urzędu, na wniosek prokuratora, stron, kuratora sądowego, obrońcy nieletniego lub pokrzywdzonego, a w postępowaniu wyjaśniającym także na wniosek Policji, skierować sprawę do instytucji lub osoby godnej zaufania w celu przeprowadzenia postępowania mediacyjnego. Jeżeli pokrzywdzony jest małoletni, wniosek mogą złożyć także jego rodzice lub opiekun.

§ 2. Udział pokrzywdzonego i nieletniego w postępowaniu mediacyjnym jest dobrowolny; każdy z nich może aż do zakończenia postępowania mediacyjnego oświadczyć, że rezygnuje z mediacji.

§ 3. Mediacja może być prowadzona bezpośrednio, w obecności pokrzywdzonego i nieletniego, albo za pośrednictwem mediatora.

§ 4. W postanowieniu określa się osobę, której postępowanie dotyczy oraz przedmiot tego postępowania.

§ 5. Postępowanie mediacyjne, oprócz celów wychowawczych, powinno zmierzać do zapewnienia pokrzywdzonemu zadośćuczynienia moralnego, a jeżeli to możliwe także materialnego, za doznaną krzywdę oraz do pojednania między pokrzywdzonym a nieletnim.

§ 6. Sąd może, zwłaszcza gdy uzasadnia to sytuacja rodzinna nieletniego, powołać z urzędu, a także na wniosek mediatora lub nieletniego, osobę, o której mowa w art. 57 § 1, celem udzielenia nieletniemu w postępowaniu mediacyjnym porady lub innej pomocy. O uprawnieniu do złożenia wniosku należy nieletniego pouczyć przy kierowaniu sprawy do mediacji, chyba że sąd powołuje z urzędu osobę, która ma udzielić pomocy nieletniemu.

§ 7. Prowadzący postępowanie mediacyjne sporządza sprawozdanie z przebiegu mediacji, ze szczególnym uwzględnieniem okoliczności związanych z wynikiem mediacji.

§ 8. Orzekając w sprawie nieletniego sąd uwzględnia przebieg i wynik mediacji, a gdy pokrzywdzony pojednał się z nieletnim, umarza postępowanie, jeżeli uzna, że cele postępowania zostały osiągnięte.

§ 9. Jeżeli w toku mediacji doszło do zawarcia ugody co do roszczeń majątkowych, art. 132 § 3 i 4 stosuje się odpowiednio.

§ 10. Minister Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, szczegółowe zasady i tryb przeprowadzania mediacji, regulując zwłaszcza warunki, jakim powinny odpowiadać instytucje i osoby uprawnione do jej przeprowadzenia, sposób rejestracji tych instytucji i osób oraz ich odwoływania, szkolenia mediatorów, zakres i warunki udostępniania im akt sprawy, formę i zakres sprawozdania dotyczącego wyników mediacji, mając na względzie wychowawczą rolę postępowania mediacyjnego, interes pokrzywdzonego, dobrowolność i poufność mediacji oraz fachowość, bezstronność i neutralność mediatora.

Art. 103. § 1. Wszczęcie postępowania wyjaśniającego wymaga wydania postanowienia, chyba że niezbędne jest niezwłoczne zabezpieczenie śladów lub dowodów czynu karalnego przed ich utratą, zniekształceniem lub zniszczeniem; postanowienie o wszczęciu wydaje się niezwłocznie po zakończeniu niezbędnych czynności, które mogą polegać zwłaszcza na zabezpieczeniu miejsca zdarzenia przed dostępem nieuprawnionych osób, oględzinach, przesłuchaniu świadków, a w stosunku do nieletniego - na ujęciu go lub na dokonaniu czynności wymienionych w art.49 § 2 pkt. 2 i 3.

§ 2. Czynności, o których mowa w § 1, nie mogą trwać dłużej niż 48 godzin.

§ 3. Jeżeli wymaga tego sytuacja, zabezpieczenia śladów lub dowodów może dokonać sąd, który po zakończeniu czynności, stosownie do dokonanych ustaleń, przekazuje sprawę Policji względnie innemu organowi albo umarza postępowanie.

§ 4. W postanowieniu wskazuje się nieletniego, w którego sprawie wszczyna się postępowanie, chyba że brak jest danych pozwalających na jego identyfikację, oraz okoliczności uzasadniające wszczęcie postępowania.

5. Kopię postanowienia Policja niezwłocznie przesyła sądowi.

Art. 104. § 1. Postępowanie wyjaśniające ma na celu:

1. ustalenie, czy istnieją okoliczności świadczące o demoralizacji nieletniego,

2. zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie dowodów,

3. ustalenie okoliczności mających znaczenie dla zastosowania środków wychowawczych.

§ 2. W postępowaniu wyjaśniającym należy dążyć do ustalenia przyczyn demoralizacji nieletniego.

Art. 105. § 1. Postępowanie wyjaśniające prowadzi Policja pod nadzorem sądu.

§ 2. W ramach nadzoru sąd może:

1. żądać przedstawienia mu akt sprawy, dotychczasowych wyników postępowania lub zamierzeń prowadzącego postępowanie,

2. polecić dokonanie określonych czynności,

3. zastosować art.27 § 3.

§ 3. Jeżeli w toku postępowania wyjaśniającego zachodzi potrzeba:

1. powołania biegłych celem zbadania stanu zdrowia psychicznego nieletniego,

2. skierowania sprawy do postępowania mediacyjnego,

3. zarządzenia kontroli i utrwalania rozmów,

4. zastosowania wobec nieletniego środka zapobiegawczego,

5. zawieszenia postępowania,

6. umorzenia postępowania,

- Policja występuje do sądu o wydanie odpowiedniego postanowienia, chyba że ustawa stanowi inaczej; stosowne postanowienie sąd może wydać z urzędu.

§ 4. Zarządzenia, polecenia i wskazania sądu wydawane w toku postępowania wyjaśniającego są dla Policji wiążące.

Art.106. § 1. Postępowanie wyjaśniające należy ukończyć w ciągu miesiąca od chwili wydania postanowienia o jego wszczęciu.

§ 2. Na wniosek Policji sąd może przedłużać postępowanie wyjaśniające na czas określony, jednorazowo nie dłuższy niż miesiąc, wskazując jakie czynności i w jakim terminie mają zostać wykonane.

§ 3. Do czasu trwania postępowania wyjaśniającego nie wlicza się okresu prowadzenia postępowania mediacyjnego oraz zawieszenia postępowania.

Art. 107. § 1. Nieletniego wysłuchuje się po wszczęciu postępowania wyjaśniającego.

§ 2. Pierwsze wysłuchanie rozpoczyna się od poinformowania nieletniego o przyczynie wszczęcia postępowania oraz o jego prawach i obowiązkach.

§ 3. W protokole wysłuchania zamieszcza się tekst informacji o przyczynie wszczęcia postępowania, a do protokołu dołącza się podpisaną przez nieletniego pisemną informację o jego prawach i obowiązkach; w razie braku możliwości podpisania przez nieletniego informacji o jego prawach i obowiązkach, stosowną wzmiankę zamieszcza się w protokole wysłuchania.

§ 4. Jeżeli ujawnią się nowe okoliczności świadczące o innych niż wskazane w postanowieniu o wszczęciu postępowania przejawach demoralizacji nieletniego, wysłuchuje się go ponownie na te okoliczności; przepis § 2 stosuje się odpowiednio.

§ 5. Informacje, o których mowa w § 3 i 4, przekazuje się rodzicom nieletniego, jeżeli przysługują im prawa strony.

Art. 108. § 1. Jeżeli w postępowaniu karnym okazało się, że czyn, z powodu którego wszczęto postępowanie, popełnił nieletni, prokurator przekazuje sprawę sądowi. Jeżeli prokurator uzna, że zachodzą warunki do pociągnięcia nieletniego do odpowiedzialności na zasadach określonych w Kodeksie karnym, prowadzi postępowanie zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania karnego z uwzględnieniem zmian wynikających z art. 34 § 3 niniejszej ustawy.

§ 2 Sąd może uznać materiał dowodowy zebrany w przekazanej mu sprawie za wystarczający do rozpoznania sprawy nieletniego w postępowaniu sądowym albo polecić Policji wszczęcie postępowania wyjaśniającego celem zebrania dodatkowych danych.

§ 3. Jeżeli ścisły związek czynu zabronionego, którego dopuścił się nieletni wspólnie z osobą dorosłą przemawia za łącznym przeprowadzeniem postępowania przygotowawczego, a dobro nieletniego się temu nie sprzeciwia, prokurator może prowadzić śledztwo wobec nieletniego z zachowaniem przepisów niniejszej ustawy. Wobec nieletniego nie stosuje się środków zapobiegawczych przewidzianych w Kodeksie postępowania karnego, a sąd, w którego okręgu prowadzone jest śledztwo, może na wniosek prokuratora stosować środki wymienione w art. 82 § 1, chyba że niniejsza ustawa stanowi inaczej; przepis art.34 § 3 pkt 3 stosuje się odpowiednio.

Art. 109. § 1. Jeżeli czynności postępowania wyjaśniającego nie będzie można powtórzyć w postępowaniu sądowym, do udziału w czynności należy dopuścić strony, a także obrońcę albo osobę, o której mowa w art. 57 § 1, chyba że zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki.

§ 2. Jeżeli jest uprawdopodobnione, że świadka nie będzie można przesłuchać w postępowaniu sądowym lub świadek nie ukończył lat 15, strona, obrońca, osoba, o której mowa w art. 57 § 1 lub organ prowadzący postępowanie wyjaśniające może zwrócić się z wnioskiem o przesłuchanie go przez sąd.

§ 3. Nieletniego nie dopuszcza się do udziału w czynnościach wskazanych w § 1 i 2, jeżeli przemawiają przeciw temu względy wychowawcze.

Art. 110. § 1. Po dostatecznym wyjaśnieniu sprawy organ prowadzący postępowanie wyjaśniające, jeżeli nie składa wniosku o umorzenie postępowania, wydaje postanowienie o zamknięciu postępowania wyjaśniającego i niezwłocznie przekazuje sprawę właściwemu sądowi.

§ 2. Postanowienie o zamknięciu postępowania powinno zawierać:

1. imię i nazwisko nieletniego, imiona rodziców oraz datę i miejsce urodzenia,

2. ustalony w toku postępowania wyjaśniającego opis zachowania stanowiącego przejaw demoralizacji oraz dowody, na podstawie których dokonano ustaleń stanowiących podstawę opisu zachowania,

3. uzasadnienie wskazujące podstawę faktyczną i prawną.

§ 3. Policja może w postanowieniu o zamknięciu postępowania wyjaśniającego zamieścić wniosek o zastosowanie środków wychowawczych.

§ 4. Sąd może uchylić postanowienie o zamknięciu postępowania wyjaśniającego i zwrócić sprawę organowi, który prowadził postępowanie, wskazując, jakie czynności i w jakim terminie ma on wykonać.

Art. 111. § 1. Prawomocnie umorzone postępowanie wyjaśniające można wznowić, jeżeli ujawnione zostaną nowe, nieznane dotąd okoliczności.

§ 2. Postanowienie o wznowieniu postępowania wydaje z urzędu lub na wniosek sąd, który wydał postanowienie o umorzeniu postępowania.

§ 3. Przed wydaniem postanowienia o wznowieniu sąd może przeprowadzić czynności dowodowe celem sprawdzenia okoliczności uzasadniających wznowienie albo zlecić ich wykonanie Policji lub kuratorowi sądowemu.

§ 4. Na postanowienie o wznowieniu postępowania służy zażalenie.

Rozdział 16.

Postępowanie przed sądem pierwszej instancji

Art. 112. § 1. Po otrzymaniu sprawy przewodniczący wszczynając postępowanie sądowe zawiadamia strony i prokuratora, dołączając do zawiadomienia kopię postanowienia o zamknięciu postępowania wyjaśniającego, albo kieruje sprawę na posiedzenie, choćby podlegała ona rozpoznaniu na rozprawie, jeżeli zachodzą warunki do:

1. przekazania sprawy prokuratorowi ze względu na ujawnienie okoliczności uzasadniających pociągnięcie nieletniego do odpowiedzialności na zasadach określonych w Kodeksie karnym,

2. przekazania sprawy sądowi właściwemu,

3. umorzenia albo zawieszenia postępowania,

4. skierowania sprawy do postępowania mediacyjnego.

§ 2. Przewodniczący może wnieść każdą sprawę na posiedzenie, jeżeli przyczyni się to do usprawnienia postępowania.

§ 3. Jeżeli prokurator zwróci przekazaną mu sprawę nieletniego, postępowanie prowadzi sąd stosując przepisy niniejszej ustawy.

§ 4. Ilekroć niniejsza ustawa mówi o przewodniczącym, rozumie się przez to przewodniczącego składu orzekającego.

Art. 113. Prokurator, w ciągu 7 dni od otrzymania zawiadomienia o wszczęciu postępowania sądowego, składa wniosek o zastosowanie określonych środków wychowawczych albo zawiadamia sąd, że rezygnuje ze składania wniosku; nie złożenie wniosku we wskazanym terminie oznacza rezygnację ze składania wniosku.

.

Art. 114. § 1. Zawiadamiając strony o wszczęciu postępowania sądowego przewodniczący wskazuje im jednocześnie termin, do którego powinny złożyć wnioski dowodowe lub inne wnioski, a może także jednocześnie powiadomić strony oraz pokrzywdzonego o czasie i miejscu rozprawy lub wezwać do obowiązkowego stawiennictwa na rozprawie.

§ 2. Jeżeli między terminem doręczenia zawiadomienia nieletniemu lub jego obrońcy a rozprawą upłynęło mniej niż 7 dni, przewodniczący na żądanie obrońcy lub nieletniego wyznacza nowy termin rozprawy.

Art. 115. § 1. Przewodniczący wzywa do stawiennictwa na rozprawie osoby, które mają zostać na niej przesłuchane, pouczając o skutkach niestawiennictwa.

§ 2. Przewodniczący może nie wzywać na rozprawę świadków przesłuchanych w postępowaniu wyjaśniającym, jeżeli ich stawiennictwo byłoby połączone z istotnymi trudnościami, zwłaszcza gdy przebywają stale za granicą lub cierpią na długotrwałą chorobę, albo ich zeznania są zgodne z twierdzeniami nieletniego, a okoliczności, które mają potwierdzić, nie są tak doniosłe, aby było konieczne ich przesłuchanie na rozprawie.

§ 3. Przewodniczący może nie wzywać na rozprawę świadków, którzy zgodnie z zeznaniami złożonymi w postępowaniu wyjaśniającym nie wiedzą nic o okolicznościach lub faktach mających znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, chyba że strona wnosi o ich przesłuchanie na rozprawie.

Art. 116. § 1. Przewodniczący kieruje sprawę na rozprawę, gdy:

1. złożono wniosek o orzeczenie wobec nieletniego środka wychowawczego w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym,

2. zachodzą warunki do pociągnięcia nieletniego do odpowiedzialności na zasadach określonych w Kodeksie karnym lub orzeczenia wobec niego na podstawie art. 21 lub art. 22,

3. czyn zabroniony, w związku z którym prowadzone jest postępowanie w sprawie nieletniego, jako przestępstwo stanowi zbrodnię,

4. z innego powodu uzna to za niezbędne.

§ 2. W innych wypadkach sąd rozpoznaje sprawę na posiedzeniu.

Art. 117. § 1. Rozprawę należy wyznaczyć i przeprowadzić bez nieuzasadnionej zwłoki.

§ 2. Rozprawa odbywa się ustnie.

Art. 118. § 1. Udział prokuratora w rozprawie jest obowiązkowy, jeżeli wnosił o orzeczenie umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym lub o orzeczenie na podstawie art. 21 lub 22; w pozostałych wypadkach nieobecność prokuratora nie wstrzymuje rozpoznania sprawy.

§ 2. Nieobecność prawidłowo zawiadomionych rodziców albo opiekuna nieletniego nie wstrzymuje rozpoznania sprawy, chyba że przewodniczący uznał ich obecność na rozprawie za obowiązkową; w razie nieusprawiedliwionego niestawiennictwa stosuje się art.20.

Art. 119. § 1. Rozprawa jest niejawna, chyba że sąd ze względów wychowawczych postanowi inaczej.

§ 2. Niedopuszczalne jest jawne przeprowadzenie rozprawy, jeżeli jawność mogłaby:

1. zagrozić porządkowi publicznemu lub moralności,

2. doprowadzić do ujawnienia tajemnicy państwowej, gdy osoba zobowiązana do jej zachowania nie została z tego obowiązku zwolniona,

3. naruszyć ważny interes prywatny.

§ 3. Przewodniczący może zezwolić poszczególnym osobom na obecność na niejawnej rozprawie.

§ 4. Przewodniczący poucza obecnych na niejawnej rozprawie o obowiązku zachowania w tajemnicy okoliczności na niej ujawnionych i o skutkach niedopełnienia tego obowiązku.

Art. 120. § 1. Gdy sąd wchodzi na salę lub ją opuszcza, wszyscy obecni wstają.

§ 2. Wstaje również każda osoba, do której zwraca się sąd albo która zwraca się do sądu, chyba że przewodniczący zwolni ją z tego obowiązku.

Art. 121. § 1. Rozprawa zaczyna się od wywołania sprawy, po czym przewodniczący sprawdza obecność osób wezwanych do stawiennictwa lub zawiadomionych o rozprawie,

§ 2. Sąd albo przewodniczący, rozstrzyga w przedmiocie wniosków oraz podejmuje inne niezbędne decyzje; rozstrzygnięcie w przedmiocie wniosku można odroczyć, lecz musi ono zapaść przed zamknięciem przewodu sądowego.

Art. 122. § 1. Przewodniczący otwiera przewód sądowy poprzez odczytanie zarządzenia o wszczęciu postępowania sądowego a także wniosku o zastosowanie środków wychowawczych, jeżeli został złożony.

§ 2. Przewodniczący kieruje rozprawą oraz dba o jej prawidłowy przebieg.

§ 3. O uwzględnieniu wniosku dowodowego, któremu żadna ze stron się nie sprzeciwia, rozstrzyga ostatecznie przewodniczący; w innych wypadkach o wniosku rozstrzyga sąd.

§ 4. Przewodniczący umożliwia stronom wypowiedzenie się co do każdej kwestii podlegającej rozstrzygnięciu; zabranie głosu przez jedną ze stron powoduje, że prawo głosu przysługuje również innym stronom, a obrońcy i nieletniemu przysługuje głos ostatni.

Art. 123. § 1. Obecność nieletniego na rozprawie jest obowiązkowa; sąd ze względów wychowawczych może wyłączyć jego obecność na określonej części rozprawy.

§ 2. Po otwarciu przewodu sądowego przewodniczący wysłuchuje nieletniego;

§ 3. Jeżeli wymaga tego wyjaśnienie sprawy, zwłaszcza gdy nieletni przedstawia fakty inaczej niż w postępowaniu wyjaśniającym lub odmawia odpowiedzi na pytania, można odczytać protokół jego wysłuchania, a także zwrócić się do nieletniego o wyjaśnienie zachodzących sprzeczności.

Art. 124. § 1. Do chwili zakończenia wysłuchania wszystkich nieletnich, nieletni lub jego obrońca mogą wnieść o orzeczenie wobec nieletniego określonego środka albo określonych środków wychowawczych, względnie kary lub środków karnych, jeżeli w tej sprawie kara może zostać wymierzona, bez przeprowadzania postępowania dowodowego.

§ 2. Sąd może uwzględnić wniosek, o którym mowa w § 1, jeżeli okoliczności zachowania stanowiącego przejaw demoralizacji zostały w pełni wyjaśnione, cele postępowania zostaną osiągnięte, a uwzględnieniu wniosku nie sprzeciwią się obecni na rozprawie prokurator lub pokrzywdzony. Sąd może także uzależnić uwzględnienie wniosku od dokonania w nim wskazanej przez siebie zmiany.

§ 3. Jeżeli szkoda wyrządzona przez nieletniego nie została naprawiona, sąd może uwzględnić wniosek tylko wtedy, gdy nieletni uzgodnił z pokrzywdzonym sposób naprawienia szkody w całości lub części. Sąd może zarządzić przerwę celem umożliwienia dokonania stosownych uzgodnień między nieletnim a pokrzywdzonym.

§ 4. Przychylając się do wniosku, o którym mowa w § 1, sąd uznaje za ujawnione dowody przeprowadzone w postępowaniu wyjaśniającym lub dokumenty przedłożone przez stronę.

§ 5. Jeżeli wniosek złożono przed rozpoczęciem rozprawy, sąd rozpoznaje go na rozprawie.

Art. 125. § 1. Dowody na rozprawie przeprowadza sąd, a przewodniczący decyduje o kolejności ich przeprowadzenia.

§ 2. Świadków przesłuchuje się w nieobecności świadków nie przesłuchanych na rozprawie.

Art. 126. § 1. Na rozprawie wolno odczytać w odpowiednim zakresie protokoły zeznań świadka złożone w postępowaniu wyjaśniającym lub przygotowawczym albo przed sądem w tej lub w innej sprawie, jeżeli świadek:

1. bezpodstawnie odmawia zeznań,

2. zeznaje odmiennie niż poprzednio albo oświadczy, że pewnych okoliczności nie pamięta,

3. przebywa za granicą, nie można mu było doręczyć wezwania lub nie stawił się z powodu nie dających się usunąć przeszkód,

4. nie został wezwany na rozprawę z przyczyn wymienionych w art.115 § 2 lub 3.

§ 2. W warunkach określonych w § 1 wolno również odczytać protokoły:

1. wyjaśnień złożonych przez świadka w charakterze podejrzanego lub oskarżonego,

2. wysłuchania, gdy świadek występował w innej sprawie jako nieletni.

§ 3. Jeżeli zachodzi niezgodność między zeznaniami świadka a jego wcześniejszymi zeznaniami, wyjaśnieniami lub oświadczeniami składanymi w ramach wysłuchania, przewodniczący zwraca się do świadka o jej wyjaśnienie.

Art. 127. § 1. Sąd może odczytywać na rozprawie protokoły przesłuchania świadków lub oskarżonych, a także protokoły wysłuchania nieletnich, sporządzone przed sądem, w postępowaniu przygotowawczym lub wyjaśniającym, gdy bezpośrednie przeprowadzenie dowodu jest utrudnione, a żadna z obecnych stron temu się nie sprzeciwia.

§ 2. Sprzeciw strony, której nie dotyczy treść protokołu, jest bezskuteczny.

Art. 128. § 1. Na rozprawie można odczytać w całości albo w części protokoły oględzin, przeszukania i zatrzymania rzeczy, opinie biegłych, dane o nieletnim, wyniki wywiadu środowiskowego oraz inne dokumenty urzędowe lub prywatne, z wyjątkiem notatek zawierających sprawozdanie z czynności, z których przeprowadzenia wymagane jest sporządzenie protokołu.

§ 2. Protokoły i inne dokumenty podlegające odczytaniu na rozprawie można uznać bez ich odczytywania za ujawnione w całości albo w części, ale należy je odczytać, gdy strona o to wnosi.

§ 3. W warunkach określonych w § 2 oraz w art. 123 § 2 i 3, art. 126 § 1 i 2 i art. 127 wolno również odczytywać lub odtwarzać zapisy z przebiegu czynności utrwalonych za pomocą urządzeń rejestrujących obraz lub dźwięk.

§ 4. Dane dotyczące nieletniego oraz wyniki wywiadu środowiskowego ujawnia się bez ich odczytywania, chyba, że o ich odczytanie wnosi strona lub prokurator, a nie sprzeciwiają się temu względy wychowawcze.

Art. 129. § 1. Jeżeli właściwości dowodów rzeczowych nie stoją temu na przeszkodzie, sprowadza się je na salę rozpraw i udostępnia stronom, a w razie potrzeby - świadkom i biegłym.

§ 2. Jeżeli zapoznanie się z dowodem rzeczowym lub przeprowadzenie oględzin przez pełny skład sądu jest znacznie utrudnione lub strony wyrażają na to zgodę, sąd zleca tę czynność sędziemu wyznaczonemu ze swego składu albo sądowi wezwanemu.

§ 3. Jeżeli stawiennictwo świadka jest poważnie utrudnione, sąd może zlecić przesłuchanie świadka sędziemu wyznaczonemu ze swego składu lub sądowi wezwanemu, w którego okręgu świadek przebywa.

§ 4. Sędzia wyznaczony lub sąd wezwany może przeprowadzić także inny dowód, jeżeli taka potrzeba wyłoni się w toku wykonywania zleconej czynności.

§ 5. W czynnościach wskazanych w § 3 i 4 mogą wziąć udział strony.

Art. 130. § 1. Jeżeli w toku rozprawy okaże się, że zachodzi potrzeba:

1. poszukiwania dowodów, sąd może polecić Policji dokonanie określonych czynności,

2. uzupełnienia danych o nieletnim, sąd poleca zebranie ich kuratorowi sądowemu.

§ 2. Polecenie sądu jest wiążące, lecz Policja może poszukiwać także innych dowodów lub zabezpieczyć je, a kurator sądowy może zebrać także inne dane o nieletnim niż wskazane przez sąd, jeżeli taka potrzeba wyłoni się w toku wykonywania polecenia sądu.

Art. 131. § 1. Jeżeli zostanie ujawnione, że nieletni wykazywał inne przejawy demoralizacji poza wymienionymi w postanowieniu o zamknięciu postępowania wyjaśniającego, sąd informuje o tym niezwłocznie strony, oraz uwzględnia powyższe okoliczności przy rozpatrywaniu i rozstrzyganiu sprawy.

§ 2. Sąd informuje strony o możliwości zmiany kwalifikacji prawnej czynu zabronionego wymienionego w postanowieniu o zamknięciu postępowania wyjaśniającego na surowszą.

§ 3. W sytuacjach określonych w § 1 i 2, przewodniczący na wniosek nieletniego przerywa rozprawę na czas potrzebny do przygotowania obrony.

Art. 132. § 1. Nieletni, który ukończył lat 13, może za zgodą swego przedstawiciela ustawowego zawrzeć z pokrzywdzonym ugodę zobowiązującą go do zaspokojenia roszczeń majątkowych pokrzywdzonego z tytułu szkody wyrządzonej przez nieletniego.

§ 2. Ugodę określoną w § 1 mogą również zawrzeć rodzice nieletniego, jego opiekun lub osoba sprawująca nad nieletnim stałą pieczę.

§ 3. Sąd uznaje za niedopuszczalną ugodę, jeżeli jej treść jest niezgodna z prawem albo jej zawarcie narusza usprawiedliwiony interes jednej ze stron, zmierza do obejścia prawa lub przeciw jej zawarciu przemawiają względy wychowawcze.

§ 4. Sąd przed którym zawarto ugodę zobowiązującą do zaspokojenia roszczeń majątkowych pokrzywdzonego z tytułu szkody wyrządzonej przez nieletniego, nadaje ugodzie na wniosek osoby uprawnionej klauzulę wykonalności; przepisy Kodeksu postępowania cywilnego stosuje się odpowiednio.

Art. 133. § 1. Rozpoznając sprawę sąd dąży do wydania orzeczenia kończącego postępowanie bez przerywania rozprawy.

§ 2. Przewodniczący może zarządzić przerwę, gdy przepis szczególny tak stanowi, a także:

1. celem sprowadzenia dowodu,

2. dla wypoczynku,

3. z innego ważnego powodu.

§ 3. Jeżeli przy zarządzeniu przerwy przewodniczący oznaczył czas i miejsce dalszego ciągu rozprawy, osoby obecne na rozprawie przerwanej są obowiązane stawić się w nowym terminie bez wezwania.

§ 4. Po zakończeniu przerwy sprawę prowadzi się w dalszym ciągu, a od początku, gdy skład sądu uległ zmianie, albo sąd uzna to za konieczne.

§ 5. Prowadząc rozprawę od początku sąd może ograniczyć postępowanie dowodowe w zakresie przeprowadzonym przed zarządzeniem przerwy do najistotniejszych dla rozstrzygnięcia dowodów oraz ujawnienia protokołów pozostałych, uprzednio dokonanych czynności i innych dokumentów.

§ 6. Orzeczenia zapadające w czasie przerwy w rozprawie wydaje się w składzie rozpoznającym sprawę, a jeżeli nie można go utworzyć - w takim samym składzie.

Art. 134. § 1. Po przeprowadzeniu dowodów dopuszczonych w sprawie przewodniczący pyta obecne na rozprawie strony, czy wnoszą o uzupełnienie postępowania dowodowego a w razie braku wniosków dowodowych przewodniczący zamyka przewód sądowy i udziela głosu prokuratorowi oraz stronom.

§ 2. Przewodniczący udziela głosu w następującej kolejności: prokuratorowi, rodzicom lub opiekunowi nieletniego albo osobie, pod której stałą pieczą nieletni pozostaje, obrońcy i nieletniemu. Jeżeli głos zabierał ponownie prokurator, prawo zabrania głosu przysługuje też obrońcy i nieletniemu.

§ 3. Przewodniczący może udzielić głosu pokrzywdzonemu, pełnomocnikowi pokrzywdzonego, osobie, o której mowa w art. 57 § 1 lub przedstawicielowi społecznemu, jeżeli o to wnoszą; osoby te zabierają głos po prokuratorze; § 2 zdanie drugie stosuje się odpowiednio.

Art. 135. § 1. Po wysłuchaniu głosów stron sąd niezwłocznie przystępuje do narady nad wyrokiem.

§ 2. Sąd, aż do ogłoszenia wyroku, może wznowić przewód sądowy, zwłaszcza w wypadkach przewidzianych w art.131 § 1 i 2, albo udzielić dodatkowego głosu stronom lub pokrzywdzonemu.

Art. 136. § 1. Narada obejmuje dyskusję, głosowanie nad wyrokiem i zasadniczymi powodami rozstrzygnięcia oraz sporządzenie wyroku na piśmie.

§ 2. Przebieg narady jest tajny, a zwolnienie od obowiązku zachowania tej tajemnicy jest niedopuszczalne.

§ 3. Przy naradzie, oprócz członków składu orzekającego, może być obecny tylko protokolant, chyba że przewodniczący uzna jego obecność za zbędną.

Art. 137. § 1. Naradą kieruje przewodniczący, a wszelkie wątpliwości co do porządku narady rozstrzyga skład orzekający.

§ 2. Po dyskusji przewodniczący zbiera głosy sędziów według starszeństwa służbowego zaczynając od najmłodszego, sam zaś głosuje ostatni.

§ 3. Głosuje się odrębnie nad ustaleniem, czy nieletni wykazuje przejawy demoralizacji, w związku z którymi prowadzono postępowanie, oraz nad środkami wychowawczymi, które mają zostać zastosowane, albo nad karą, która ma zostać wymierzona.

Art. 138. § 1. Wyrok zapada większością głosów.

§ 2. Jeżeli głosy tak się podzielą, że żaden z nich nie uzyska większości, głos najprzychylniejszy dla nieletniego przyłącza się do głosu najbardziej zbliżonego, aż do uzyskania większości.

§ 3. Głosujący za stwierdzeniem niewykazywania przez nieletniego przejawów demoralizacji może wstrzymać się od głosowania nad stosowaniem środków wychowawczych albo wymiarem kary; przepis § 2 stosuje się wówczas odpowiednio.

Art. 139. § 1. Członek składu orzekającego może zaznaczyć przy swoim podpisie pod wyrokiem, że składa zdanie odrębne co do całości albo określonej części wyroku; zgłoszenie zdania odrębnego oraz jego zakres podaje się do wiadomości przy ogłoszeniu wyroku

§ 2. Jeżeli zgłoszono zdanie odrębne uzasadnienie wyroku na piśmie sporządza się z urzędu w terminie 7 dni od ogłoszenia wyroku, a składający zdanie odrębne dołącza do niego w ciągu następnych 7 dni jego uzasadnienie; strony oraz pokrzywdzony mogą zapoznać się z uzasadnieniem głosu odrębnego.

Art. 140. § 1. Jeżeli po otwarciu przewodu sądowego ustalono, że zachodzą okoliczności wymienione w art. 29 § 1 pkt 1, sąd wyrokiem stwierdza nie wykazywanie przez nieletniego przejawów demoralizacji.

§ 2. W razie ustalenia innej niż wskazane w § 1 okoliczności wyłączającej dopuszczalność postępowania, sąd wyrokiem umarza postępowanie.

Art. 141. § 1. Wyrok powinien zawierać:

1. oznaczenie sądu, który go wydał, oraz sędziów, ławników i protokolanta,

2. datę i miejsce rozpoznania sprawy oraz wydania wyroku,

3. imię, nazwisko, imię ojca oraz datę urodzenia nieletniego

4. przytoczenie opisu zachowania, w związku z którym prowadzono postępowanie, a także kwalifikacji prawnej, jeżeli był to czyn zabroniony,

5. rozstrzygnięcie sądu,

6. wskazanie zastosowanych przepisów ustawy.

§ 2. W wyroku, którym orzeczono środki wychowawcze albo karę względnie środki wymienione w art.17, podaje się nadto:

1. dokładny opis zachowania stanowiącego przejaw demoralizacji, a także jego kwalifikację prawną, jeżeli jest to czyn zabroniony,

2. wskazanie orzeczonych środków wychowawczych albo kary, względnie środków wymienionych w art.17.

§ 3. W wypadku zobowiązania nieletniego do naprawienia wyrządzonej szkody lub wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego, jego rodziny, wskazanej instytucji lub społeczności lokalnej, sąd wyznacza sposób i termin realizacji tego obowiązku.

§ 4. W razie zobowiązania nieletniego do innego rodzaju określonego postępowania, sąd w miarę potrzeby określa zakres zobowiązania, sposób wypełnienia nałożonych obowiązków i termin ich wykonania.

§ 5. Wyrok podpisują wszyscy członkowie składu orzekającego.

§ 6. Art. 416 Kodeksu postępowania karnego stosuje się odpowiednio.

Art. 142. § 1. Sąd ogłasza wyrok niezwłocznie po jego sporządzeniu; ogłoszenia dokonuje przewodniczący, który następnie poucza strony o przysługujących im środkach i terminach zaskarżenia.

§ 2. W sprawie zawiłej albo z innych ważnych powodów sąd może odroczyć wydanie wyroku na czas do 7 dni, podając czas i miejsce jego ogłoszenia.

§ 3. Jeżeli wydanie wyroku było odroczone, może ogłosić go sam przewodniczący, chyba że zgłoszono zdanie odrębne.

§ 4. W razie przekroczenia terminu wydania wyroku rozprawę prowadzi się od początku, chyba że przyczyną przekroczenia była choroba członka składu orzekającego lub inna przeszkoda niemożliwa do usunięcia, a przekroczenie nie trwało ponad 7 dni.

Art. 143. § 1. Wyrok ogłasza się jawnie; w czasie ogłaszania wyroku wszyscy obecni, z wyjątkiem sądu, stoją, chyba że przewodniczący zwolni określoną osobę z tego obowiązku ze względu na stan zdrowia.

§ 2. Po ogłoszeniu wyroku przewodniczący podaje najważniejsze powody rozstrzygnięcia; jeżeli przewodniczący zgłosił zdanie odrębne, powody rozstrzygnięcia podaje inny członek składu sądzącego.

§ 3. Powody rozstrzygnięcia podaje się z wyłączeniem jawności, chyba że rozprawa była jawna.

§ 4. Nieobecność prokuratora, stron, obrońców lub pełnomocników nie stoi na przeszkodzie ogłoszeniu wyroku.

Art. 144. § 1. Nieletniemu, który nie mógł być obecny przy ogłoszeniu wyroku z powodu choroby lub innej niezależnej od niego przyczyny, o której sąd został powiadomiony, wyrok doręcza się z urzędu. Jeżeli nieletni przebywa w zakładzie poprawczym albo schronisku dla nieletnich, o niemożności stawiennictwa nieletniego powiadamia sąd dyrektor zakładu albo schroniska.

§ 2. Jeżeli nieletni przebywa w zakładzie poprawczym albo schronisku dla nieletnich, odpis wyroku doręcza się z urzędu dyrektorowi zakładu albo schroniska.

§ 3. Uzasadnienie wyroku na piśmie doręcza się wraz z wyrokiem stronie na jej wniosek złożony w terminie zawitym 7 dni od ogłoszenia lub doręczenia wyroku. Jeżeli ustawa wymaga sporządzenia z urzędu uzasadnienia wyroku na piśmie, nie zwalnia to strony z obowiązku złożenia wniosku o doręczenie uzasadnienia.

§ 4. Wniosek o uzasadnienie wyroku składa się na piśmie. Wniosek powinien wskazywać, czy dotyczy całości czy części wyroku. Wniosek niepochodzący od nieletniego powinien ponadto wskazywać tego z nieletnich, którego dotyczy.

§ 5. Jeżeli nie sporządzono uzasadnienia wyroku wcześniej, sporządza się je w terminie 14 dni od złożenia wniosku, chyba że prezes sądu ze względu na zawiłość sprawy przedłuży ten termin na czas oznaczony; po sporządzeniu uzasadnienia doręcza się je bezzwłocznie tylko tej stronie, która o to wnosiła.

§ 6. W wypadku złożenia wniosku o uzasadnienie wyroku w części odnoszącej się do niektórych nieletnich lub w określonym zakresie sąd może ograniczyć uzasadnienie do tych tylko części wyroku, których wniosek dotyczy.

§ 7. Przepisy o doręczaniu wyroku stosuje się odpowiednio do postanowień kończących postępowanie przed pierwszą instancją, chyba że niniejsza ustawa stanowi inaczej.

Art. 145. § 1. Jeżeli wyrok nie zawiera rozstrzygnięcia co do przepadku, zaliczenia umieszczenia w policyjnej izbie dziecka lub schronisku dla nieletnich, zatrzymania lub środków zapobiegawczych albo dowodów rzeczowych, sąd orzeka o tym postanowieniem na posiedzeniu.

§ 2. Przepis § 1 stosuje się odpowiednio, jeżeli sąd nieprawidłowo zaliczył okres umieszczenia nieletniego w policyjnej izbie dziecka lub schronisku dla nieletnich na poczet orzeczonych środków.

§ 3. Na postanowienia, o których mowa w § 1 i § 2, przysługuje zażalenie.

Art. 146. § 1. Uzasadnieniu wyroku powinno zawierać:

1) wskazanie jakie fakty sąd uznał za udowodnione lub nie udowodnione oraz na jakich w tej mierze oparł się dowodach i dlaczego nie uznał dowodów przeciwnych,

2) wskazanie przepisów, które sąd przyjął za podstawę prawną wyroku.

§ 2. Jeżeli sąd zastosował środki wychowawcze albo orzekł karę, względnie inny środek wymieniony w art.17, przytacza się nadto w uzasadnieniu okoliczności, które sąd brał pod uwagę przy stosowaniu środków albo kary.

§ 3. Uzasadnienie wyroku podpisuje przewodniczący, a gdy złożono zdanie odrębne - wszyscy członkowie składu orzekającego; jeżeli członek składu orzekającego nie może podpisać uzasadnienia, zamiast podpisu podaje się przyczynę jego braku.

Art. 147. § 1. Przepisy o rozprawie stosuje się odpowiednio na posiedzeniu, na którym może zapaść orzeczenie o zastosowaniu środków wychowawczych, chyba że ustawa stanowi inaczej.

§ 2. Na posiedzeniu sąd orzeka postanowieniem. Do postanowień o zastosowaniu środków wychowawczych lub wskazanych w art. 17 oraz do postanowień stwierdzających niewykazywanie przez nieletniego przejawów demoralizacji stosuje się odpowiednio przepisy o wyrokach.

§ 3. Na posiedzeniu wskazanym w § 1:

1. obecność nieletniego nie jest obowiązkowa, chyba że sąd uzna jego obecność za niezbędną; jeżeli nieletni przebywa w zakładzie poprawczym lub schronisku dla nieletnich umożliwia się mu wzięcie udziału w posiedzeniu, lecz ze względów wychowawczych sąd może wyłączyć obecność nieletniego na określonej części posiedzenia,

2. postępowanie dowodowe ogranicza się do ujawnienia materiałów zebranych w postępowaniu wyjaśniającym, chyba że wzgląd na trafność rozstrzygnięcia wymaga ich uzupełnienia przez ponowne przeprowadzenie lub dopuszczenie nowego dowodu,

3. art. 126 nie stosuje się.

§ 4. Sąd może warunkowo umorzyć postępowanie także na posiedzeniu bez udziału stron.

Rozdział 17.

Postępowanie odwoławcze

Art. 148. § 1. Od orzeczenia wydanego w pierwszej instancji stronom oraz prokuratorowi przysługuje środek odwoławczy.

§ 2. Orzeczenie można zaskarżyć w całości albo w części.

§ 3. Strona może skarżyć jedynie rozstrzygnięcia naruszające jej prawa lub szkodzące jej interesom.

§ 4. Strona oraz prokurator może ograniczyć się do żądania zmiany ustaleń lub wykreślenia stwierdzeń zawartych w uzasadnieniu orzeczenia.

§ 5. Orzeczenie stwierdzające niewykazywanie przez nieletniego przejawów demoralizacji albo umarzające postępowanie może zaskarżyć pokrzywdzony.

Art. 149. § 1. Od orzeczeń wydanych przez sąd odwoławczy wskutek odwołania nie przysługuje środek odwoławczy.

§ 2. Od innych orzeczeń sądu odwoławczego nie przysługuje środek odwoławczy, chyba że ustawa stanowi inaczej.

Art. 150. § 1. Środek odwoławczy ma spełniać wymagania przewidziane dla pisma procesowego, a nadto zawierać:

1. oznaczenie orzeczenia, od którego jest wniesiony,

2. wskazanie, czy orzeczenie zaskarżone jest w całości czy w części,

3. zwięzłe przedstawienie zarzutów ze wskazaniem przepisów, które zdaniem odwołującego się zostały naruszone,

4. wskazanie, czego odwołujący się domaga,

5. uzasadnienie.

§ 2. W środku odwoławczym można wskazać nowe fakty lub dowody.

§ 3. Środek odwoławczy sporządzony i wniesiony osobiście przez stronę może nie zawierać wskazania przepisów, które zdaniem odwołującego się zostały naruszone, a przy braku wskazania, czy orzeczenie zaskarżone jest w całości czy w części, uważa się, że zostało ono zaskarżone w całości, chyba że środek odwoławczy dotyczy tylko kosztów postępowania.

§ 4. Do środka odwoławczego od orzeczeń o zastosowaniu środka wychowawczego albo wymierzeniu kary, a także stwierdzających niewykazywanie przez nieletniego przejawów demoralizacji albo umarzających postępowanie, sporządzonego przez prokuratora, obrońcę lub pełnomocnika dołącza się odpowiednią liczbę odpisów dla stron.

Art. 151. § 1. Środek odwoławczy wnosi się na piśmie do sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie.

§ 2. Prezes sądu pierwszej instancji odmawia przyjęcia środka odwoławczego, jeżeli wniesiony został po terminie, przez osobę nieuprawnioną lub jest niedopuszczalny z mocy ustawy.

§ 3.Na zarządzenie odmawiające przyjęcia środka odwoławczego na podstawie § 2 skarżącemu przysługuje zażalenie.

Art. 152. § 1. Po przyjęciu środka odwoławczego prezes sądu pierwszej instancji przekazuje go wraz z aktami sprawy sądowi odwoławczemu, chyba że ustawa stanowi inaczej.

§ 2. Sąd odwoławczy pozostawia bez rozpoznania przyjęty środek odwoławczy, jeżeli zachodzą okoliczności wskazane w art.151 § 2 albo przyjęcie środka nastąpiło wskutek niezasadnego przywrócenia terminu; na postanowienie o pozostawieniu środka odwoławczego bez rozpoznania przysługuje zażalenie do tego sądu orzekającego w innym składzie.

Art. 153. § 1. Środek odwoławczy można cofnąć, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej.

§ 2. Cofnięcie środka odwoławczego wniesionego na korzyść nieletniego wymaga zgody nieletniego.

§ 3. Cofnięty środek odwoławczy pozostawia się bez rozpoznania, chyba że zachodzi uchybienie wymienione w art.156 § 1.

Art. 154. § 1. Sąd odwoławczy rozpoznaje sprawę w granicach zaskarżenia, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej.

§ 2. Sąd odwoławczy rozważa wszystkie zarzuty i wnioski przedstawione w środku odwoławczym, a uchybienia nie wskazane przez skarżącego uwzględnia wtedy, gdy ustawa tak stanowi.

§ 3. Sąd może ograniczyć rozpoznanie środka odwoławczego do uchybienia podniesionego przez stronę lub podlegającego uwzględnieniu z urzędu, jeżeli rozpoznanie w tym zakresie wystarcza do wydania orzeczenia, a rozpoznawanie innych uchybień byłoby przedwczesne lub bezprzedmiotowe dla dalszego toku postępowania.

Art. 155. Sąd odwoławczy uchyla albo zmienia orzeczenie w razie stwierdzenia:

1. obrazy przepisów prawa materialnego,

2. obrazy przepisów postępowania, jeżeli mogła mieć wpływ na treść orzeczenia,

3. błędu w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia, jeżeli mógł mieć wpływ na treść tego orzeczenia,

4. nietrafnego zastosowania lub niezastosowania środka wychowawczego lub innego środka albo kary lub środka karnego.

Art. 156. § 1. Niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów oraz wpływu uchybienia na treść orzeczenia sąd odwoławczy na posiedzeniu uchyla zaskarżone orzeczenie, jeżeli:

1. w wydaniu orzeczenia brała udział osoba nieuprawniona lub niezdolna do orzekania bądź podlegająca wyłączeniu na podstawie art. 40,

2. skład sądu był sprzeczny z przepisami prawa,

3. orzeczono środek wychowawczy lub karę nieznane ustawie,

4. orzeczenie zapadło z naruszeniem zasady większości głosów lub nie zostało podpisane przez którąkolwiek z osób, biorących udział w jego wydaniu,

5. zachodzi sprzeczność w treści orzeczenia uniemożliwiająca jego wykonanie,

6. zachodzi jedna z okoliczności wyłączających postępowanie określonych w art. 29 § 1 pkt. 2 - 4,

7. nieletni nie miał obrońcy w wypadkach określonych w art.47 § 1 lub obrońca nie brał udziału w czynnościach, w których jego udział był obowiązkowy,

8. jako podstawę stosowania środków wychowawczych albo kary lub środków karnych sąd przyjął wykazywanie przez nieletniego tych samów przejawów demoralizacji, które stanowiły podstawę w wydanym wcześniej orzeczeniu.

§ 2. Jeżeli nie został wyznaczony termin rozprawy albo posiedzenia, w którym mogą uczestniczyć strony, sąd odwoławczy w wypadkach wymienionych w § 1 uchyla orzeczenie na posiedzeniu bez udziału stron i stosownie do okoliczności umarza postępowanie albo przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania oraz zawiadamia o tym strony i pokrzywdzonego.

Art. 157. § 1. Sąd odwoławczy, stwierdzając bezzasadność środka odwoławczego, utrzymuje w mocy zaskarżone orzeczenie.

§ 2. Jeżeli pozwalają na to zebrane dowody sąd odwoławczy zmienia zaskarżone orzeczenie i rozstrzyga co do istoty sprawy albo uchyla je i umarza postępowanie; w pozostałych wypadkach uchyla orzeczenie i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania.

§ 3. Przepisy § 2 stosuje się odpowiednio w wypadku określonym w art.148 § 4.

Art. 158. § 1. Sąd odwoławczy może orzec środki wychowawcze polegające na umieszczeniu nieletniego w zakładzie poprawczym albo orzec karę surowszą lub w inny sposób pogorszyć sytuację nieletniego tylko wtedy, gdy w środku odwoławczym wniesiono o zastosowanie takiego środka albo o wymierzenie kary surowszej lub inne pogorszenie sytuacji nieletniego.

§ 2. Jeżeli przekazano sprawę do ponownego rozpoznania w dalszym postępowaniu stosuje się odpowiednio przepis § 1.

§ 3. Sąd odwoławczy nie może orzec umieszczenia w zakładzie poprawczym ani kary wobec nieletniego, jeżeli sąd pierwszej instancji stwierdził niewykazywanie przez nieletniego przejawów demoralizacji albo sprawę umorzył.

Art. 159. § 1. Środek odwoławczy wniesiony na niekorzyść nieletniego może spowodować orzeczenie także na jego korzyść.

§ 2. Sąd odwoławczy uchyla albo zmienia orzeczenie na korzyść nieletnich, choćby nie wnieśli środka odwoławczego, jeżeli je uchylił albo zmienił na rzecz nieletniego, którego środek odwoławczy dotyczył, gdy te same względy przemawiają za uchyleniem albo zmianą na rzecz tamtych.

Art. 160. § 1. Jeżeli przy rozpatrywaniu środka odwoławczego wyłoni się zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy, sąd odwoławczy może odroczyć rozpoznanie sprawy i wystąpić do Sądu Najwyższego z odpowiednim pytaniem prawnym.

§ 2. Uchwała Sądu Najwyższego jest w danej sprawie wiążąca.

Art. 161. § 1. Sąd, któremu przekazano sprawę do ponownego rozpoznania, orzeka w granicach, w jakich nastąpiło przekazanie. Uchylenie orzeczenia tylko w zakresie rozstrzygnięcia o środkach wychowawczych albo o karze lub środkach karnych nie stoi na przeszkodzie stwierdzeniu niewystępowania przejawów demoralizacji nieletniego lub umorzeniu postępowania.

§ 2. Sąd ponownie rozpoznający sprawę w pierwszej instancji może ograniczyć postępowanie dowodowe do przeprowadzenia dowodów nowych i tych z przeprowadzonych poprzednio, które ocenia jako mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia, oraz ujawnienia protokołów pozostałych czynności dowodowych dokonanych w poprzednim postępowaniu i innych dokumentów.

§ 3. Oceny prawne i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu orzeczenia sądu odwoławczego wiążą sąd ponownie rozpoznający sprawę.

Art. 162. § 1. Od wyroku sądu pierwszej instancji oraz postanowień, o których mowa w art. 147 § 2 przysługuje apelacja.

§ 2. Apelację wnosi się w terminie 14 dni od daty doręczenia wyroku z uzasadnieniem.

§ 3. Apelacja wniesiona przed upływem terminu do złożenia wniosku o doręczenie wyroku z uzasadnieniem wywołuje skutki określone w art.144 § 3 i podlega rozpoznaniu; apelację taką można uzupełnić w terminie określonym w § 2.

§ 4. W apelacji można podnosić zarzuty, które nie stanowiły lub nie mogły stanowić przedmiotu zażalenia.

Art. 163. § 1. O przyjęciu apelacji zawiadamia się strony, pokrzywdzonego oraz prokuratora jeżeli brał udział w postępowaniu, dołączając do zawiadomienia odpis apelacji.

§ 2. Strona i prokurator może w ciągu tygodnia od dnia otrzymania odpisu apelacji złożyć odpowiedź na apelację.

Art. 164. § 1. Sąd odwoławczy rozpoznaje apelację na rozprawie, chyba że ustawa stanowi inaczej.

§ 2. Obecność stron oraz prokuratora na rozprawie nie jest obowiązkowa, chyba że ustawa stanowi inaczej.

§ 3. Obowiązkowa jest obecność na rozprawie:

1. prokuratora, jeżeli wniósł apelację lub nieletniemu wymierzono karę,

2. nieletniego, jeżeli przebywa w zakładzie poprawczym lub schronisku dla nieletnich albo w policyjnej izbie dziecka, chyba że sąd uzna za wystarczającą obecność obrońcy,

3. obrońcy w wypadkach określonych w art.47 § 1.

Art. 165. § 1. Przewód sądowy w sądzie odwoławczym rozpoczyna ustne sprawozdanie, w którym sędzia sprawozdawca zwięźle przedstawia stan sprawy ze szczególnym uwzględnieniem zarzutów i wniosków apelacyjnych oraz kwestii wymagających rozstrzygnięcia z urzędu.

§ 2. Strony mogą składać oświadczenia i wnioski ustnie do protokołu lub na piśmie

§ 3. Po przedstawieniu sprawozdania przewodniczący udziela głosu najpierw skarżącemu, a następnie stronom w kolejności przez siebie ustalonej. Nieletniemu i jego obrońcy przysługuje zawsze głos ostatni.

Art. 166. § 1. Sąd odwoławczy orzeka na podstawie materiału dowodowego zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu odwoławczym.

§ 2. Sąd odwoławczy nie prowadzi postępowania dowodowego co do istoty sprawy, chyba że ustawa stanowi inaczej.

§ 3. Sąd odwoławczy może na rozprawie przeprowadzić nowe dowody lub ponownie przesłuchać świadka, biegłego lub osobę, która przeprowadziła wywiad środowiskowy, zwłaszcza jeżeli przyczyni się to do przyspieszenia postępowania.

Art. 167. § 1. O utrzymaniu w mocy, uchyleniu lub zmianie wyroku sądu pierwszej instancji sąd odwoławczy orzeka wyrokiem, choćby orzekał na posiedzeniu.

§ 2. Uzasadnienie wyroku sporządza się z urzędu w terminie 14 dni od ogłoszenia wyroku, chyba że prezes sądu ze względu na zawiłość sprawy, chorobę sędziego lub z innej ważnej przyczyny przedłuży ten termin na czas oznaczony.

§ 3. Jeżeli sąd utrzymał w mocy zaskarżony wyrok uznając apelację za oczywiście bezzasadną, uzasadnienie sporządza się na wniosek strony, która wniosła apelację, chyba że zgłoszono zdanie odrębne; art.144 § 3 i 4 stosuje się odpowiednio.

Art. 168. § 1. Na postanowienia sądu pierwszej instancji kończące postępowanie oraz w wypadkach wskazanych w ustawie przysługuje zażalenie.

§ 2. Rozstrzygnięcie o kosztach zawarte w wyroku strona może zaskarżyć zażaleniem, jeżeli nie wnosi apelacji.

§ 3. W wypadkach wskazanych w ustawie zażalenie przysługuje na czynności naruszające prawa stron lub innych osób.

Art. 169. § 1. Zażalenie wnosi się w terminie 7 dni od daty ogłoszenia postanowienia, a jeżeli ustawa nakazuje doręczenie postanowienia - od daty doręczenia.

§ 2. W wypadku przewidzianym w art.168 § 2, jeżeli strona wniosła o doręczenie wyroku z uzasadnieniem, termin do wniesienia zażalenia wynosi 7 dni od dnia doręczenia wyroku z uzasadnieniem.

Art. 170. § 1. Sąd pierwszej instancji może uwzględnić zażalenie, jeżeli orzeka w tym samym składzie, w którym wydał zaskarżone postanowienie.

§ 2.Jeżeli sąd nie uwzględnia zażalenia, zarządza przekazanie zażalenia sądowi odwoławczemu.

§ 3. Zażalenie na postanowienie kończące postępowanie przekazuje się sądowi odwoławczemu wraz z aktami sprawy, a w innych wypadkach można ograniczyć się do przesłania odpisów z akt sprawy niezbędnych do rozpoznania zażalenia; sąd odwoławczy może zażądać uzupełnienia przesłanych mu materiałów albo przekazania całych akt.

§ 4. Zażalenie na postanowienie o umieszczeniu albo przedłużeniu umieszczenia nieletniego w schronisku dla nieletnich lub w policyjnej izbie dziecka sąd uwzględnia albo przekazuje sądowi odwoławczemu w ciągu 48 godzin od wniesienia zażalenia.

Art. 171. § 1. Strony mogą wziąć udział w posiedzeniu sądu odwoławczego rozpoznającego zażalenie na postanowienie kończące postępowanie w pierwszej instancji; nieobecność prawidłowo zawiadomionej strony lub prokuratora nie tamuje toku postępowania, chyba że sąd odwoławczy zobowiązał osobę nieobecną do udziału w posiedzeniu.

§ 2. Przepis § 1 stosuje się odpowiednio do pokrzywdzonego, jeżeli przysługiwało mu zażalenie.

§ 3. W innych wypadkach sąd odwoławczy może zezwolić osobom wymienionym w § 1 i 2 na ich wniosek na udział w posiedzeniu.

Art. 172. § 1. Przepisy dotyczące zażaleń na postanowienia sądu stosuje się odpowiednio do zażaleń na postanowienia prowadzącego postępowanie wyjaśniające, chyba że niniejsza ustawa stanowi inaczej.

§ 2. Zażalenia na postanowienia wydane przez prowadzącego postępowanie wyjaśniające lub dokonane przez niego czynności rozpoznaje sąd właściwy do rozpoznania sprawy.

Art. 173. § 1. Przepisy dotyczące zażaleń na postanowienia stosuje się odpowiednio do zażaleń na zarządzenia oraz czynności lub zaniechanie czynności.

§ 2. Zażalenie na zarządzenie prezesa sądu rozpoznaje sąd odwoławczy.

§ 3. Uznając zasadność zażalenia na czynność lub zaniechanie czynności sąd powiadamia o tym organ nadrzędny oraz wydaje stosowne zarządzenie zmierzające do zapobieżenia takim uchybieniom.

Art. 174. § 1. Przepisy dotyczące apelacji stosuje się odpowiednio do zażalenia, jeżeli niniejsza ustawa nie stanowi inaczej.

§ 2. W postępowaniu odwoławczym stosuje się przepisy dotyczące postępowania przed sądem pierwszej instancji, jeżeli niniejsza ustawa nie stanowi inaczej.

Rozdział 18.

Nadzwyczajne środki zaskarżenia

Art. 175. § 1. Nadzwyczajnymi środkami zaskarżenia orzeczeń prawomocnych są kasacja i wniosek o wznowienie postępowania sądowego.

§ 2. W rozumieniu niniejszej ustawy prawomocne jest orzeczenie, którego nie można zaskarżyć środkiem odwoławczym.

§ 3. Jeżeli przepisy niniejszego rozdziału nie stanowią inaczej, w postępowaniu kasacyjnym i o wznowienie postępowania stosuje się odpowiednio przepisy o postępowaniu odwoławczym.

Art. 176. Strona oraz prokurator może wnieść kasację tylko od orzeczenia sądu odwoławczego dotyczącego:

1. wymierzenia nieletniemu kary,

2. skierowania nieletniego do zakładu poprawczego,

3. stwierdzenia niewystępowania przejawów demoralizacji nieletniego albo umorzenia postępowania w jego sprawie.

Art. 177. § 1. Kasację można wnieść tylko z powodu uchybień wymienionych w art.156 § 1 lub innego rażącego naruszenia prawa, jeżeli mogło ono mieć istotny wpływ na treść orzeczenia.

§ 2. Kasacja nie może być wniesiona wyłącznie z powodu niewspółmierności kary, jak również niezastosowania lub niewłaściwego zastosowania środka wychowawczego.

Art. 178. W postępowaniu kasacyjnym stosuje się odpowiednio przepisy art. 520-522 oraz art. 524-539 Kodeksu postępowania karnego.

Art. 179. § 1. Postępowanie sądowe zakończone prawomocnym orzeczeniem wznawia się, jeżeli :

1. w związku z postępowaniem dopuszczono się przestępstwa lub czynu zabronionego, a istnieje uzasadniona podstawa do przyjęcia, że mogło to mieć wpływ na treść orzeczenia,

2. po wydaniu orzeczenia ujawniono nieznane sądowi fakty lub dowody, wskazujące na to, że:

1. nieletni nie wykazywał przejawów demoralizacji, z związku z którymi wymierzono mu karę albo zastosowano środki wychowawcze,

2. zachodziła okoliczność wymieniona w art. 156 § 1, przy czym wznowienie postępowania jedynie z powodów określonych w pkt 6 i 7 może nastąpić tylko na korzyść nieletniego,

3. w wyniku orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego stracił moc lub uległ zmianie przepis prawny stanowiący podstawę wymierzenia nieletniemu kary albo zastosowania środka wychowawczego,

4. potrzeba stwierdzenia nie wykazywania przejawów demoralizacji przez nieletniego albo umorzenia postępowania wobec nieletniego wynika z rozstrzygnięcia organu międzynarodowego działającego na mocy umowy międzynarodowej ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską.

§ 2. W wypadku określonym w § 1 pkt 1 warunkiem wznowienia postępowania jest ustalenie w prawomocnym wyroku popełnienia przestępstwa lub wydanie prawomocnego orzeczenia o dopuszczeniu się czynu karalnego, chyba że taki wyrok lub orzeczenie nie mogą zapaść z powodu przeszkód wyłączających dopuszczalność postępowania.

§ 3. Wznawiając postępowanie z powodu określonego w § 1 pkt 1 w sprawie nieletniego, któremu wymierzono karę, sąd może zastosować wobec skazanego środki zapobiegawcze przewidziane w Kodeksie postępowania karnego, jeżeli w chwili orzekania ukończył on 17 lat.

Art. 180. W postępowaniu o wznowienie postępowania stosuje się odpowiednio przepisy art. 542-548 Kodeksu postępowania karnego.

Rozdział 19.

Odszkodowanie za niesłuszne wymierzenie kary albo orzeczenie

zakładu poprawczego lub skierowanie do odpowiedniej placówki

Art. 181. § 1. Nieletniemu, który w wyniku wznowienia postępowania albo kasacji został uznany za niewykazującego przejawów demoralizacji albo umorzono wobec niego postępowanie ze względu na okoliczność nieuwzględnioną we wcześniejszym postępowaniu, służy od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, wynikłe z wykonania względem niego w całości lub w części kary, której nie powinien był ponieść, albo z pobytu w zakładzie dla nieletnich lub innej instytucji, w której nie powinien zostać umieszczony.

§ 2. W warunkach określonych w § 1 nieletni ma prawo do zadośćuczynienia i odszkodowania również w wypadku zastosowania wobec niego środka wymienionego w art.17.

§ 3. Odszkodowanie lub zadośćuczynienie przysługuje również, w wypadku niewątpliwie niesłusznego pobytu nieletniego w schronisku dla nieletnich lub policyjnej izbie dziecka .

Art.182. § 1. Roszczenie o odszkodowanie lub zadośćuczynienie nie przysługuje nieletniemu, który poprzez składanie nieprawdziwych oświadczeń lub przez zatajenie prawdy przyczynił się do wydania uchylonego lub zmienionego orzeczenia albo umieszczenia go w schronisku dla nieletnich lub policyjnej izbie dziecka, chyba że uczynił to wskutek przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez funkcjonariusza państwowego.

§ 2. Nieletni, który odpowiadał za czyn zabroniony na zasadach określonych w Kodeksie karnym, może dochodzić odszkodowania lub zadośćuczynienia tylko na podstawie przepisów Kodeksu postępowania karnego, chyba że orzeczono wobec niego umieszczenie w zakładzie poprawczym lub w innej instytucji, która nie jest zakładem karnym.

Art. 183. § 1. Żądanie odszkodowania lub zadośćuczynienia wnosi się na piśmie do sądu okręgowego, w którego okręgu wydano orzeczenie w pierwszej instancji, a w wypadku określonym w art.181 § 3 - w sądzie okręgowym właściwym ze względu na miejsce, w którym zwolniono nieletniego.

§ 2. Żądanie wnieść może prokurator oraz nieletni, któremu przysługuje odszkodowanie lub zadośćuczynienie, a jeżeli w dniu wniesienia żądania uprawniony nie ukończył lat 18 - także jego rodzice, opiekun lub osoba, pod której stałą pieczą nieletni pozostaje.

§ 3. Żądanie odszkodowania lub zadośćuczynienia zwolnione jest od opłat.

Art. 184. § 1. W postępowaniu o odszkodowanie lub zadośćuczynienie stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące rozprawy przed sądem pierwszej instancji, chyba że przepisy niniejszego rozdziału stanowi inaczej; art.131 i 132 nie stosuje się.

§ 2. Sąd okręgowy orzeka na rozprawie w składzie 3 sędziów; rozprawa jest jawna, chyba że zachodzą okoliczności wymienione w art.119 § 2.

§ 3. Udział prokuratora w rozprawie jest obowiązkowy, a nieletniego oraz osoby zgłaszającej w imieniu nieletniego żądanie odszkodowania lub zadośćuczynienia, jeżeli przewodniczący tak zarządzi.

§ 4. Przewodniczący otwiera przewód sądowy poprzez odczytanie żądania odszkodowania lub zadośćuczynienia.

§ 5. Sąd przeprowadza postępowanie dowodowe w zakresie niezbędnym do rozstrzygnięcia o roszczeniu.

§ 6. Nieletni oraz osoba zgłaszająca żądanie w jego imieniu może ustanowić pełnomocnika.

Art. 185. § 1. Wyrok sądu okręgowego strony mogą zaskarżyć apelacją; apelację rozpoznaje sąd apelacyjny, w którego okręgu orzekał sąd pierwszej instancji.

§ 2. W postępowaniu odwoławczym stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące apelacji, chyba że przepisy niniejszego rozdziału stanowią inaczej; art.159 § 2 i 164 § 3 nie stosuje się.

§ 3. Sąd odwoławczy może zmienić wyrok na niekorzyść nieletniego tylko wtedy, gdy został zaskarżony na niekorzyść nieletniego i tylko w granicach zaskarżenia.

§ 4. Jeżeli przekazano sprawę do ponownego rozpoznania w dalszym postępowaniu stosuje się odpowiednio przepis § 3.

Art. 186. Roszczenia przewidziane w niniejszym rozdziale przedawniają się po upływie roku od daty uprawomocnienia się orzeczenia dającego podstawę do dochodzenia odszkodowania lub zadośćuczynienia, a w wypadku określonym w art. 181 § 3 - od dnia zwolnienia ze schroniska dla nieletnich lub policyjnej izby dziecka.

Art. 187. § 1. W razie zasądzenia odszkodowania lub zadośćuczynienia za wyrządzoną krzywdę Skarb Państwa ma roszczenie zwrotne na zasadach ogólnych do osób, które swoim bezprawnym działaniem wyrządziły szkodę lub krzywdę.

§ 2. Powództwo dotyczące roszczeń, o których mowa w § 1, może wytoczyć w postępowaniu cywilnym prokurator lub organ uprawniony do reprezentowania Skarbu Państwa. Jeżeli prokurator nie stwierdzi podstaw do wytoczenia powództwa, wydaje w tej kwestii postanowienie i zawiadamia o tym uprawniony organ.

Art. 188. § 1. W postępowaniu o odszkodowanie lub zadośćuczynienie w kwestiach nie uregulowanych w niniejszej ustawie stosuje się przepisy Kodeksu postępowania cywilnego.

§ 2. Postępowanie egzekucyjne prowadzi się na podstawie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego.

Rozdział 20.

Koszty postępowania

Art. 189. §1. Do kosztów postępowania należą wydatki dokonane z tytułu:

1. doręczenia wezwań i innych pism,

2. przejazdów sędziów i innych osób z powodu czynności postępowania,

3. sprowadzenia lub przewiezienia nieletniego, świadków lub biegłych,

4. oględzin, badań przeprowadzonych w toku postępowania oraz przesyłania lub przechowania zajętych przedmiotów, jak również ich sprzedaży,

5. ogłoszeń w prasie, radiu lub telewizji,

6. należności świadków, tłumaczy, biegłych lub instytucji powołanych do wydania opinii lub wystawienia zaświadczenia, w tym rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych,

7. koszty obserwacji psychiatrycznej nieletniego w zespole opieki zdrowotnej, z wyłączeniem należności biegłych,

8. opłat przewidzianych za uzyskanie informacji z Krajowego Rejestru Karnego,

9. pomocy prawnej udzielonej stronie przez wyznaczonego adwokata albo radcę prawnego,

10. ryczałtu kuratora sądowego za przeprowadzenie wywiadu środowiskowego,

11. świadczenia pomocy nieletniemu przez osobę, o której mowa w art. 57 § 1; suma wydatków nie może przekroczyć połowy stawki minimalnej za obronę dla adwokata wykonującego zawód w siedzibie sądu,

12. postępowania mediacyjnego.

§ 2. Do kosztów postępowania zalicza się również należności z tytułu:

1. pobytu nieletniego w policyjnej izbie dziecka lub schronisku dla nieletnich,

2. pobytu w zakładzie poprawczym,

3. umieszczenia nieletniego w rodzinie zastępczej albo w odpowiedniej placówce, ośrodku lub innej instytucji,

4. ustanowienia nadzoru kuratora sądowego.

§ 3. Zasady ponoszenia odpłatności za pobyt nieletnich umieszczonych przez sąd w zakładach opieki zdrowotnej lub w domu pomocy społecznej regulują odrębne przepisy.

Art. 190. § 1. Wysokość i zasady ustalania należności określonych w przepisie poprzedzającym regulują odrębne przepisy.

§ 2. W razie braku przepisów wymienionych w § 1, wysokość danego wydatku określa kwota przyznana przez sąd.

Art. 191. § 1. Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, wydatki z tytułu kosztów postępowania wykłada tymczasowo Skarb Państwa.

§ 2. Skarb Państwa ponosi koszty postępowania:

1. mediacyjnego,

2. określonego w rozdziale 19, jeżeli żądanie odszkodowania lub zadośćuczynienia było choćby częściowo zasadne,

3. jeżeli sąd zwolnił z tego obowiązku wszystkie osoby wymienione w art.194 § 1 albo żadna z nich nie może ich ponieść,

4. związane z udziałem w postępowaniu tłumacza wezwanego celem zapewnienia nieletniemu realizacji prawa do obrony,

5. zakończonego stwierdzeniem niewykazywania przez nieletniego przejawów demoralizacji albo umorzeniem z przyczyny wymienionej w art.29 § 1,

6. wynikające z wniesienia przez prokuratora środka odwoławczego oraz nadzwyczajnego środka zaskarżenia,

7. wynikające z wniesienia nadzwyczajnego środka zaskarżenia przez Prokuratora Generalnego lub Rzecznika Praw Obywatelskich.

Art. 192. Wydatki związane z ustanowieniem obrońcy lub pełnomocnika wykłada strona, która go ustanowiła.

Art. 193. § 1. W orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie sąd rozstrzyga o kosztach postępowania.

§ 2. Jeżeli rozstrzygnięcie o kosztach wymaga sprawdzenia lub ustalenia okoliczności, sąd może rozstrzygnąć o kosztach odrębnym postanowieniem.

§ 3. Jeżeli sprawę przekazano do ponownego rozpoznania, o kosztach postępowania odwoławczego albo o wznowienie postępowania orzeka sąd, któremu sprawę przekazano.

§ 4. W razie wymierzenia kary w wypadkach przewidzianych w niniejszej ustawie nie stosuje się przepisów o opłatach karnych w sprawach karnych.

Art. 194. § 1. Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, koszty postępowania w sprawie nieletniego ponoszą rodzice, choćby byli pozbawieni władzy rodzicielskiej albo mieli ją ograniczoną, lub inne osoby zobowiązane do alimentacji nieletniego albo nieletni, gdy może pokryć te koszty, chyba że przemawiają przeciwko temu względy słuszności.

§ 2. Od osób wymienionych w § 1, sąd może zasądzić koszty postępowania solidarnie albo kierując się względami słuszności określić, która albo które z nich mają je ponieść, choćby nie zwalniał pozostałych z obowiązku ponoszenia kosztów. Nie zasądza się kosztów od osoby, która nie może ich ponieść bez poważnego uszczerbku dla siebie lub swojej rodziny albo od której nie będzie można ich wyegzekwować.

§ 3. Sąd obciąża osoby wymienione w § 1 kosztami postępowania w formie należności zryczałtowanej, zwrotu wydatków lub opłat kancelaryjnych.

Art. 195. W zakresie nieuregulowanym w niniejszym rozdziale, do zasądzenia kosztów postępowania stosuje się odpowiednio przepisy art. 626-641 Kodeksu postępowania karnego.

Art. 196. Na postanowienie w przedmiocie kosztów przysługuje zażalenie.

Dział III. Postępowanie wykonawcze

Rozdział 21. Przepisy ogólne o wykonywaniu orzeczeń

Art. 197. Wydane wobec nieletnich orzeczenia o karze, a także o warunkowym umorzeniu postępowania orzeczonym na zasadach określonych w Kodeksie karnym, wykonywane są na podstawie przepisów Kodeksu karnego wykonawczego, chyba że niniejsza ustawa stanowi inaczej.

Art. 198. § 1. Postępowanie wykonawcze wszczyna się bezzwłocznie, gdy orzeczenie stało się wykonalne.

§ 2. Orzeczenia w sprawach nieletnich są wykonalne z chwilą ich ogłoszenia, a gdy ogłoszenia nie było - z chwilą wydania, chyba że ustawa stanowi inaczej.

Art. 199. § 1.Środki orzeczone wobec nieletniego wykonuje się z poszanowaniem jego godności, zaś ograniczenie praw i wolności obywatelskich nieletniego mogą wynikać jedynie z ustawy.

§ 2. Nieletni ma obowiązek podporządkować się wydanemu w stosunku do niego orzeczeniu lub zarządzeniu oraz stosować się do poleceń podmiotów biorących udział w wykonywaniu orzeczenia lub zarządzenia.

Art. 200. § 1. Organami postępowania wykonawczego są:

1. sąd,

2. sędzia rodzinny,

3. dyrektor ośrodka, placówki albo zakładu, w którym wykonywane są środki wychowawcze,

4. dyrektor schroniska dla nieletnich,

5. kurator sądowy,

6. organ administracji rządowej lub samorządu terytorialnego, uprawniony do wykonywania orzeczeń w sprawach nieletnich.

§ 2. Podmiotami biorącymi udział w wykonaniu orzeczenia lub zarządzenia są organy postępowania wykonawczego, kierownik policyjnej izby dziecka oraz osoby zatrudnione w ośrodku, placówce, zakładzie, schronisku dla nieletnich, policyjnej izbie dziecka, a także funkcjonariusze Policji wykonujący w postępowaniu wykonawczym czynności zlecone im przez organ postępowania wykonawczego.

§ 3. W postępowaniu wykonawczym sąd wydaje postanowienia oraz zarządzenia, a pozostałe organy zarządzenia albo polecenia; polecenia mogą wydawać nieletniemu także osoby oraz funkcjonariusze, o których mowa w § 2.

§ 4. Polecenia wydawane nieletniemu powinny służyć wyłącznie realizacji obowiązków związanych z udziałem wydającego polecenie w postępowaniu wykonawczym.

Art. 201. § 1. Sąd, który wydał orzeczenie w pierwszej instancji, jest właściwy również w postępowaniu wykonawczym, chyba że ustawa stanowi inaczej.

§ 2. Jeżeli środki wychowawcze orzekł sąd właściwy według przepisów Kodeksu postępowania karnego, wykonuje je sąd, który byłby właściwy do wydania orzeczenia w pierwszej instancji na podstawie niniejszej ustawy.

§ 3. Wykonując środki wychowawcze wymienione w art. 9 pkt. 9-11 sąd stosuje odpowiednio przepisy Kodeksu karnego wykonawczego.

§ 4. Odpis orzeczenia o umieszczeniu nieletniego w zakładzie poprawczym przesyła się niezwłocznie po uprawomocnieniu do odpowiedniej jednostki organizacyjnej, uprawnionej przez Ministra Sprawiedliwości do umieszczania nieletnich w określonych zakładach poprawczych. Do orzeczenia dołącza się kopie dokumentów zawierających informacje o nieletnim, zwłaszcza o tym, do jakiej szkoły nieletni uczęszczał i jakie wyniki w niej uzyskiwał, o stosowanych wobec niego środkach wychowawczych, o używaniu przez niego środków uzależniających oraz opinię o nieletnim sporządzoną przez instytucję powołaną do opracowywania takich opinii albo podobną specjalistyczną instytucję i aktualny wywiad środowiskowy.

Art. 202. Zażalenie na zarządzenie wydane przez sędziego rodzinnego albo inny organ postępowania wykonawczego rozpoznaje sąd wykonujący orzeczenie.

Art. 203. § 1. Organy postępowania wykonawczego mogą przy wykonywaniu orzeczeń współdziałać z instytucjami młodzieżowymi lub zajmującymi się pracą z młodzieżą, choćby potrzeba takiego współdziałania nie wynikała z treści orzeczenia.

§ 2. Organy postępowania wykonawczego, a za zgodą sędziego rodzinnego także osoby zatrudnione w ośrodku, placówce, zakładzie albo schronisku dla nieletnich mogą przy wykonywaniu orzeczenia współdziałać z osobą, o której mowa w § 3.

§ 3. Sędzia rodzinny może, z urzędu albo na wniosek nieletniego, powołać osobę, o której mowa w art. 57 § 1, do świadczenia pomocy nieletniemu w postępowaniu wykonawczym, zwłaszcza w zakresie nauczania, przygotowania zawodowego lub uzyskiwania zatrudnienia.

§ 4. Policja w zakresie postępowania wykonawczego wykonuje orzeczenia i zarządzenia sądu oraz zarządzenia i polecenia sędziego rodzinnego.

Art. 204. § 1. W postępowaniu wykonawczym sąd orzeka z urzędu albo na wniosek.

§ 2. Sąd orzeka na posiedzeniu w składzie jednego sędziego bez udziału stron, chyba że niniejsza ustawa stanowi inaczej.

§ 3. Sąd może odbyć posiedzenie w ośrodku, placówce lub zakładzie, w którym przebywa nieletni.

§ 4. Sąd odwoławczy orzeka na posiedzeniu w składzie jednego sędziego.

Art. 205. Organ powołany do rozpoznania środka zaskarżenia może wstrzymać wykonanie zaskarżonego orzeczenia lub zarządzenia, a rozstrzygnięcie w tym przedmiocie nie wymaga uzasadnienia.

Art. 206. § 1. Sąd, kierując do wykonania orzeczenie o środkach zastosowanych wobec nieletniego, przesyła odpowiedniemu organowi postępowania wykonawczego lub instytucji wskazanej w orzeczeniu odpis lub wyciąg z tego orzeczenia z zaznaczeniem, że jest ono wykonalne. Do orzeczenia dołącza się jego uzasadnienie, jeżeli zostało sporządzone i nie zawiera informacji objętych tajemnicą państwową, chyba że sąd ze względu na dobro nieletniego uzna przesłanie uzasadnienia za niepożądane.

§ 2. Organ oraz instytucja, o których mowa w § 1, zawiadamia sąd o przystąpieniu do wykonania orzeczenia oraz o zakończeniu jego wykonania.

Art. 207. § 1. Organ wykonujący orzeczenie oraz strona może zwrócić się do sądu, który je wydał, o rozstrzygnięcie wątpliwości co do wykonania orzeczenia.

§ 2. Na postanowienie w przedmiocie rozstrzygnięcia wątpliwości służy zażalenie organowi wykonującemu orzeczenie oraz stronom, chyba że właściwym do wydania postanowienia był sąd odwoławczy.

Rozdział 22. Wykonywanie orzeczonych środków

Art. 208. § 1. Wykonywanie środków wychowawczych zmierza do wychowania nieletniego i odbywa się z uwzględnieniem zasad nauki i wiedzy psychologicznej i pedagogicznej.

§ 2. Działalność wychowawcza ma uwzględniać uzdolnienia nieletniego, jego predyspozycje oraz inne cechy indywidualne i kształtować w nim poczucie odpowiedzialności za własne zachowanie.

§ 3. Wykonywanie środków orzeczonych przez sąd ma na uwadze również doprowadzenie do należytego spełniania przez rodziców lub opiekuna ich obowiązków wobec nieletniego.

Art. 209. § 1. Sąd na posiedzeniu może uchylać lub zmieniać orzeczony środek wychowawczy na inny środek wychowawczy, jeżeli wymaga tego dobro nieletniego, chyba że niniejsza ustawa stanowi inaczej; dotyczy to również środków wychowawczych stosowanych w okresie próby.

§ 2. Zmiana innego środka wychowawczego na umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym oraz orzeczenie takiego środka obok już orzeczonych środków wychowawczych wymaga przeprowadzenia rozprawy.

§ 3. Przepis § 1 nie ma zastosowania do orzeczenia o umieszczeniu w zakładzie poprawczym, wydanego w ramach orzeczenia, o którym mowa w art. 21.

Art. 210. § 1.Sąd może na czas określony odroczyć lub przerwać wykonywanie środka wychowawczego w razie choroby nieletniego lub z innych ważnych przyczyn.

§ 2. W postanowieniu sąd określa termin zakończenia odroczenia albo przerwy, lecz może go przedłużyć, gdy powody odroczenia lub przerwy trwają nadal lub wystąpiły nowe.

§ 3. Sąd może odwołać odroczenie albo przerwę, jeżeli:

1) ustały przyczyny, dla których zostały udzielone,

2) nieletni nie korzysta z odroczenia albo przerwy w celu, w jakim je udzielono.

Art. 211. § 1. Jeżeli po orzeczeniu środka wychowawczego okaże się, że wobec nieletniego należy zastosować środki lecznicze lub zapewnić mu opiekę, sąd może orzec skierowanie nieletniego do odpowiedniego zakładu opieki zdrowotnej lub domu pomocy społecznej.

§ 2. Orzeczenie, o którym mowa w § 1, wydaje się po zasięgnięciu opinii biegłego lub biegłych.

Art. 212. § 1. Zastosowany wobec nieletniego środek zapobiegawczy w postaci umieszczenia w schronisku dla nieletnich może być stosowany w dalszym ciągu jedynie w przypadku orzeczenia o umieszczeniu nieletniego w zakładzie poprawczym.

§ 2. W razie gdy wykonanie orzeczenia o umieszczeniu nieletniego w zakładzie poprawczym natrafiłoby na nie dające się usunąć przeszkody, sąd umieszcza nieletniego w schronisku dla nieletnich, chyba ze uzna za wystarczające oddanie nieletniego pod tymczasowy dozór kuratora sądowego. Nieletni pozostaje w schronisku dla nieletnich do czasu umieszczenia go we właściwym zakładzie, jednakże pobyt w schronisku nie może wówczas przekroczyć 3 miesięcy.

§ 3. Zastosowany wcześniej wobec nieletniego środek zapobiegawczy w postaci umieszczenia w schronisku dla nieletnich, na wniosek nieletniego lub rodziców albo opiekunów może być stosowany na czas do zakończenia roku szkolnego, o ile niemożliwe jest natychmiastowe podjęcie nauki po zwolnieniu ze schroniska.

§ 4. Jeżeli orzeczono skierowanie nieletniego do odpowiedniego ośrodka, placówki, zakładu opieki zdrowotnej albo domu pomocy społecznej, a zachodzą warunki, o których mowa w § 2, sąd może zastosować środki przewidziane w art. 82 § 1 pkt 1-4.

Art. 213. Na postanowienia wydane na podstawie art.209-212 stronom służy zażalenie.

Art. 214. § 1. W razie potrzeby sprawdzenia okoliczności mających znaczenie dla rozstrzygnięcia w sprawie nieletniego, zwłaszcza w przedmiocie podjęcia warunkowo umorzonego postępowania albo odwołania warunkowego zawieszenia umieszczenia w zakładzie poprawczym, sąd może zlecić kuratorowi sądowemu przeprowadzenie wywiadu lub zebranie odpowiednich dokumentów oraz zwrócić się do Policji lub innych instytucji o przekazanie sądowi posiadanych przez nie informacji o nieletnim; przekazanie informacji objętych tajemnicą państwową wymaga uzyskania przez sąd zgody na jej uchylenie.

§ 2. W wypadkach określonych w § 1, sąd wyznacza termin wykonania czynności; o niedotrzymaniu terminu sąd powiadamia przełożonego osoby za to odpowiedzialnej.

Art. 215. § 1. Nadzór nad legalnością i prawidłowością wykonywania środków orzeczonych przez sąd, zwłaszcza w zakresie warunków, w jakich przebywają nieletni, jak również przestrzegania ich praw oraz wykonywania przez nich obowiązków, sprawuje sędzia rodzinny, któremu prezes sądu okręgowego powierzył sprawowanie nadzoru.

§ 2. Sędzia rodzinny kontroluje znajdujące się na obszarze właściwości sądu, o którym mowa w § 1, ośrodki, placówki oraz zakłady wykonujące środki orzeczone przez sąd, a także schroniska dla nieletnich i policyjne izby dziecka.

§ 3. Z tytułu nadzoru sędzia rodzinny ma prawo:

1. wstępu w każdym czasie na teren instytucji wymienionych w § 2 oraz poruszania się po nim bez ograniczeń,

2. przeglądania dokumentów związanych z działalnością instytucji wymienionych w § 2 i żądania wyjaśnień od osób zatrudnionych w tych instytucjach,

3. rozmawiania z nieletnimi pod nieobecność innych osób oraz badania zasadności próśb i skarg nieletnich związanych z wykonywaniem orzeczonych wobec nich środków,

4. wydawania zaleceń pokontrolnych oraz sprawdzania prawidłowości i terminowości ich realizacji,

5. wydawania zarządzeń w przedmiocie wykonywania środków orzeczonych przez sąd, jeżeli decyzja w tym przedmiocie nie należy do właściwości innego organu,

6. zwolnienia ze skutkiem natychmiastowym nieletniego przebywającego w ośrodku, placówce, zakładzie, schronisku lub policyjnej izbie dziecka, jeżeli nieletni przebywa w nich bez podstawy prawnej lub wbrew przepisowi ustawy; o zwolnieniu sędzia informuje niezwłocznie organ, do którego dyspozycji nieletni pozostawał oraz miejscowo właściwy sąd okręgowy.

§ 4. Minister Sprawiedliwości, w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw polityki społecznej, ministrem właściwym do spraw wewnętrznych, ministrem właściwym do spraw zdrowia i ministrem właściwym do spraw edukacji narodowej określi, w drodze rozporządzenia, szczegółowy zakres wykonywania przez sędziów rodzinnych nadzoru, w tym tryb przeprowadzania wizytacji, sposób dokumentowania jej przebiegu i wyników oraz tryb wykonywania zaleceń wydawanych w toku sprawowania nadzoru biorąc pod uwagę zadania nadzorowanych ośrodków, placówek oraz zakładów i schronisk, przestrzeganie praw i wykonywanie obowiązków nieletnich.

§ 5. Minister właściwy do spraw edukacji narodowej, w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości, określi, w drodze rozporządzenia, szczegółowe zasady kierowania, przyjmowania, przenoszenia, zwalniania i pobytu nieletnich w ośrodkach, w tym w interwencyjnym ośrodku resocjalizacyjnym o charakterze tymczasowym, wskazuje organ odpowiedzialny za kierowanie nieletnich do odpowiednich placówek, mając na uwadze w szczególności sprawność postępowania, konieczność zapewnienia bezpieczeństwa tych placówek, właściwych warunków pobytu nieletnich i przestrzegania ich praw.

Art. 216. § 1. Sędzia rodzinny pisemnym zarządzeniem uchyla sprzeczne z prawem zarządzenie lub polecenie organu wymienionego w art. 200 § 1 pkt. 3-6, a także osoby biorącej udział w wykonaniu orzeczenia.

§ 2. Sędzia rodzinny, uznając potrzebę wydania decyzji o charakterze administracyjnym, może przekazać na piśmie swoje spostrzeżenia lub wniosek właściwemu organowi, który w terminie do 30 dni od otrzymania pisma powiadamia sędziego o zajętym stanowisku.

§ 3. Jeżeli w działaniu instytucji wykonującej środki wychowawcze powtarzają się uchybienia mające wpływ na wykonywanie tych środków, a ich usunięcie wymaga podjęcia decyzji nie należących do właściwości sądu, sędzia rodzinny występuje do właściwego organu z wnioskiem o dokonanie określonych czynności. Organ, do którego skierowano wniosek, zawiadamia sędziego rodzinnego o sposobie załatwienia sprawy.

Art. 217. Jeżeli nieletni nie wykonuje nałożonego przez sąd zobowiązania, kurator sądowy kontrolujący wykonanie środka wychowawczego wskazuje rodzicom nieletniego, jego opiekunowi lub osobie, pod której stałą pieczą nieletni pozostaje, na konieczność dopilnowania, aby nieletni wykonał zobowiązanie, albo występuje do sądu o nałożenie obowiązku wskazanego w art.20 § 1 lub o zmianę zastosowanego środka.

Art. 218. § 1. W razie zobowiązania nieletniego do wykonania określonych prac na rzecz wskazanej instytucji lub społeczności lokalnej, sąd przesyła odpis orzeczenia do tej instytucji albo organu lub przedstawiciela społeczności lokalnej.

§ 2. Określenia rodzaju prac i terminu ich wykonania można dokonać po wydaniu orzeczenia o zastosowaniu środka wychowawczego wymienionego w art. 9 pkt 2 lit. b na posiedzeniu, na które można wezwać przedstawiciela instytucji lub społeczności lokalnej.

§ 3. Sąd wzywa nieletniego do stawienia się w określonym miejscu i czasie w celu wykonania prac określonych przez sąd. Jeżeli nieletni nie stawił się w terminie, nie wykonuje prac, do wykonania których został zobowiązany, lub nie przestrzega porządku ustalonego w miejscu wykonywania prac, instytucja lub organ społeczności lokalnej bezzwłocznie powiadamia o tym sąd wykonujący orzeczenie.

§ 4. Przepis art.217 stosuje się odpowiednio.

§ 5. Minister Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, szczegółowe zasady wykonywania prac lub świadczeń wskazanych w art.217 i 218 § 1-3 oraz rodzaje instytucji, w których mogą one być wykonywane, mając w szczególności na uwadze dostosowanie rodzaju prac lub świadczeń do możliwości nieletniego oraz na zasady ubezpieczenia nieletnich od następstw nieszczęśliwych wypadków oraz od odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez nieletnich podczas wykonywania prac.

Art. 219. § 1. Wykonując orzeczenie o ustanowieniu nadzoru odpowiedzialnego rodziców lub opiekuna sąd przesyła rodzicom lub opiekunowi odpis prawomocnego orzeczenia i zobowiązuje do roztoczenia wzmożonej opieki nad nieletnim, w szczególności do kontrolowania zachowania nieletniego w miejscu zamieszkania, wykonywania przez nieletniego obowiązków szkolnych oraz sposobu spędzania przez nieletniego czasu wolnego, a także może w każdym czasie zlecić kuratorowi sądowemu kontrolę wykonywania tego środka.

§ 2. Jeżeli zlecono kuratorowi sądowemu kontrolę, o której mowa w § 1, sąd powiadamia rodziców lub opiekuna, że mają współpracować z kuratorem sądowym przy opracowaniu programu oddziaływań wychowawczych na nieletniego. Kurator sądowy ma prawo odwiedzać nieletniego w jego miejscu zamieszkania i uzyskiwać od nieletniego, jego rodziców i opiekuna informacje dotyczące realizacji programu oddziaływań wychowawczych.

§ 3. Po upływie roku od uprawomocnienia się orzeczenia o ustanowieniu nadzoru odpowiedzialnego rodziców lub opiekuna, osoba sprawująca nadzór może złożyć do sądu wniosek o uchylenie tego środka. Jeżeli sąd zlecił kuratorowi sądowemu kontrolę, o której mowa w § 1, kurator sądowy dołącza do wniosku swoją opinię, a w pozostałych wypadkach sąd zleca kuratorowi sądowemu przeprowadzenie wywiadu i przedstawienie opinii na temat wniosku.

§ 4. Kurator sądowy, któremu zlecono kontrolę wskazaną w § 1 albo przedstawienie opinii o wniosku o uchylenie nadzoru odpowiedzialnego rodziców lub opiekuna, może złożyć wniosek o nałożenie na nieletniego, jego rodziców lub opiekuna dodatkowych obowiązków lub o uchylenie albo o zmianę środka wychowawczego.

§ 5. Przepisy § 1-4 stosuje się odpowiednio w razie orzeczenia nadzoru osoby godnej zaufania.

Art. 220. § 1. Kurator sądowy, któremu powierzono nadzór nad nieletnim, jest obowiązany nawiązać z nim kontakt bezzwłocznie po otrzymaniu zlecenia i poinformować go o jego prawach i obowiązkach.

§ 2. Kurator sądowy, któremu powierzono nadzór, może wydawać nieletniemu polecenia odnośnie jego zachowania, a także wzywać go do stawienia się w określonym miejscu i czasie celem udzielenia wyjaśnień co do wykonywania nałożonych na niego obowiązków i wydanych mu poleceń.

§ 3. Rodzice nieletniego, jego opiekun lub osoba sprawująca stałą pieczę nad nieletnim bezzwłocznie informują kuratora sądowego, któremu powierzono nadzór, o trwającej ponad 7 dni zmianie miejsca pobytu nieletniego; w razie niewykonania tego obowiązku kurator sądowy może złożyć wniosek, o którym mowa w art. 20 § 1.

§ 4. Kurator sądowy, któremu powierzono nadzór, składa w terminach określonych przez sąd sprawozdanie z przebiegu nadzoru oraz powiadamia niezwłocznie sąd o popełnieniu przez nieletniego czynu zabronionego lub o innych rażących przejawach demoralizacji nieletniego.

§ 5. Przepis § 4 stosuje się odpowiednio w wypadku powierzenia kuratorowi sądowemu kontroli wskazanej w art. 217-219, lecz sprawozdanie w wypadkach wskazanych w art. 218 i 219 składa się po wykonaniu nałożonych na nieletniego obowiązków.

Art. 221. § 1. Jeżeli w orzeczeniu o skierowaniu nieletniego do instytucji wymienionych w art. 9 pkt 7 lub 8 nie określono czasu pobytu nieletniego lub sposobu wykonania tego środka, sąd może to uczynić w postępowaniu wykonawczym na posiedzeniu, przy udziale nieletniego oraz przedstawiciela instytucji, do której skierowano nieletniego.

§ 2. Przepisy art. 219 § 2 i 3 oraz art. 220 § 4 stosuje się odpowiednio.

Art. 222. § 1. Nadzór nad nieletnim oraz kontrolę wskazaną w art. 217-219 wykonuje kurator sądowy działający w zespole kuratorskiej służby sądowej, na której obszarze właściwości znajduje się miejsce zamieszkania lub stałego pobytu nieletniego.

§ 2. Odpis orzeczenia o ustanowieniu nadzoru kuratora sądowego nad nieletnim lub powierzeniu kontroli wskazanej w art. 217-219 sąd przesyła kierownikowi właściwego zespołu kuratorskiej służby sądowej, który powierza wykonanie orzeczenia określonemu kuratorowi sądowemu.

§ 3. Kurator sądowy, któremu powierzono wykonanie orzeczenia, może zapoznawać się z aktami sprawy i czynić z nich notatki.

Art. 223. § 1. Wykonywanie środków wychowawczych ustaje z mocy prawa z chwilą ukończenia przez nieletniego 18 lat, chyba że niniejsza ustawa stanowi inaczej.

§ 2. Jeżeli nieletni skierowany do ośrodka, placówki lub zakładu poprawczego uczęszcza do szkoły i ukończy 18 lat przed zakończeniem roku szkolnego, sąd na wniosek nieletniego lub z urzędu za zgodą nieletniego może orzec przedłużenie wykonywania tego środka na okres do zakończenia roku szkolnego.

§ 3. Przepis paragrafu poprzedzającego stosuje się odpowiednio do nieletniego, wobec którego upłynął okres, na jaki umieszczono go w ośrodku, placówce lub zakładzie poprawczym.

§ 4. Jeżeli zachodzą podstawy do postawienia pozytywnej prognozy odnośnie przyszłego zachowania nieletniego, a jego pobyt w ośrodku, placówce lub zakładzie jest konieczny do ukończenia przez niego szkoły lub nauki zawodu albo usamodzielnienia, sąd na wniosek nieletniego, po zasięgnięciu opinii dyrektora ośrodka, placówki, zakładu może orzec przedłużenie wykonywania tego środka na okres niezbędny do ukończenia szkoły lub nauki zawodu albo usamodzielnienia, lecz nie dłużej niż do ukończenia przez nieletniego 21 roku życia.

§ 4. W czasie przedłużenia na podstawie przepisów § 2 - 4 wykonywania środka wychowawczego skierowania do ośrodka, placówki lub zakładu, orzekanie nowych środków wychowawczych jest niedopuszczalne.

§ 5. Sąd, z urzędu albo na wniosek dyrektora lub nieletniego, może uchylić postanowienie o przedłużeniu wykonywania środka wychowawczego, co oznacza ustanie postępowania wykonawczego.

§ 6. Wykonywanie środków wychowawczych ustaje z mocy prawa, jeżeli nieletniego powołano do odbycia zasadniczej służby wojskowej, zastępczej służby poborowych albo zasadniczej służby w obronie cywilnej.

§ 7. W razie ustania wykonywania środków wychowawczych sąd postanowieniem umarza postępowanie wykonawcze i wydaje stosowne zarządzenia.

Art. 224. § 1. Orzeczenie o zastosowaniu wobec nieletniego środków wychowawczych uważa się z mocy prawa za niebyłe z chwilą ukończenia przez nieletniego lat 18, chyba że ustawa stanowi inaczej.

§ 2. Orzeczenie o umieszczeniu nieletniego w zakładzie poprawczym uważa się z mocy prawa za niebyłe z chwilą ukończenia przez nieletniego lat 21, chyba że uznanie za niebyłe nastąpiło wcześniej.

Art. 225. § 1. Zakład poprawczy, w którym nieletni ma być umieszczony wskazuje jednostka organizacyjna uprawniona do tego przez Ministra Sprawiedliwości.

§ 2. Sąd wzywa rodziców, opiekuna albo inną osobę sprawującą stałą pieczę nad nieletnim do stawienia się z nieletnim w zakładzie w oznaczonym terminie, a jeżeli nieletni przebywa w schronisku dla nieletnich zarządza doprowadzenie go przez Policję do określonego zakładu, przesyłając dyrektorowi zakładu odpowiednie dokumenty.

§ 3. Jeżeli nieletni nie stawi się w terminie na wezwanie, dyrektor zakładu występuje do sądu wykonującego orzeczenie o zarządzenie doprowadzenia nieletniego przez Policję.

Rozdział 23.

Wykonanie orzeczenia umieszczenia w zakładzie poprawczym i kary pozbawienia wolności

Art. 226. § 1. Wykonanie orzeczenia, o którym mowa w art. 21 po osiągnięciu przez nieletniego 18 lat, następuje na zasadach określonych w Kodeksie karnym wykonawczym.

§ 2. Zarządzenie wykonania kary pozbawienia wolności następuje na podstawie postanowienia sądu, wydanego nie wcześniej niż na 3 miesiące przed osiągnięciem przez nieletniego 18 lat. Sąd wszczyna postępowanie w tym przedmiocie z urzędu lub na wniosek w każdej sprawie, w której orzeczono na podstawie art. 21.

§ 3. Orzekając w przedmiocie wykonania kary pozbawienia wolności, sąd bierze pod uwagę stopień demoralizacji nieletniego, jego zachowanie w czasie pobytu w zakładzie poprawczym i poza nim, właściwości i warunki osobiste nieletniego, uwzględniając uzasadnione przewidywania co do przyszłych zachowań nieletniego, w szczególności prognozy co do przestrzegania przez nieletniego porządku prawnego.

§ 4. Jeżeli sąd uzna, że nie zachodzą warunki do zarządzenia wykonania kary pozbawienia wolności, orzeka warunkowe zawieszenie wykonania tej kary na okres próby wynoszący od 3 do 5 lat; art. 69 § 1 Kodeksu karnego nie stosuje się.

Art. 227. § 1. Orzeczenie o wykonaniu kary pozbawienia wolności następuje na posiedzeniu, po wysłuchaniu stron, prokuratora i dyrektora zakładu poprawczego, w którym nieletni przebywa. Dyrektor zakładu poprawczego może swoje stanowisko przedstawić na piśmie, co nie wyklucza jego osobistego wysłuchania w razie stwierdzenia przez sąd takiej potrzeby.

§ 2. Sąd, przed wydaniem orzeczenia może wezwać inne osoby celem ich przesłuchania, a także zwrócić się o opinię biegłych lub odpowiedniej instytucji bądź też o opinię psychologiczno-pedagogiczną sporządzoną w zakładzie poprawczym, w którym przebywa nieletni; opinia psychologiczno-pedagogiczna nie może być sporządzona wcześniej niż na 6 miesięcy przed osiągnięciem przez nieletniego 18 lat.

§ 3. Nieusprawiedliwione niestawiennictwo nieletniego na posiedzeniu wyznaczonym celem jego wysłuchania nie stanowi przeszkody do wydania orzeczenia w przedmiocie zarządzenia wykonania kary pozbawienia wolności.

§ 4. Na postanowienie w przedmiocie zarządzenia wykonania kary pozbawienia wolności nieletniemu, jego obrońcy i prokuratorowi służy zażalenie. Wniesienie zażalenia nie wstrzymuje wykonania postanowienia.

Rozdział 24.

Przepisy ogólne o organizacji ośrodków, placówek i zakładów, do których

kierowani są nieletni, schronisk dla nieletnich oraz policyjnych izb dziecka

Art. 228. Wyróżnia się następujące rodzaje zakładów poprawczych:

1) zwykłe,

2) specjalne:

a) rewalidacyjne,

b) terapeutyczne,

c) readaptacyjne,

d) o wzmożonym nadzorze wychowawczym.

Art. 229. § 1. W zwykłym zakładzie poprawczym umieszcza się nieletnich nie kwalifikujących się do umieszczenia w zakładzie innego rodzaju albo przeniesionych z zakładu innego rodzaju.

§ 2. W zwykłym zakładzie poprawczym nieletni kształcą się i pracują na terenie zakładu, lecz mogą uzyskać zgodę dyrektora zakładu na kształcenie się lub zatrudnienie poza zakładem poprawczym, gdy przemawia za tym potrzeba zapewnienia nieletniemu warunków do zdobywania wykształcenia odpowiadającego jego uzdolnieniem lub praktycznej nauki zawodu, a zachowanie wychowanka w zakładzie przemawia za udzieleniem zgody.

§ 3. Jeżeli sytuacja materialna nieletniego na to pozwala może on zostać zobowiązany przez dyrektora zakładu do partycypowania w kosztach kształcenia poza zakładem.

§ 4. Dyrektor zakładu może wyrazić zgodę na uczestnictwo nieletniego w zajęciach o charakterze kulturalnym, oświatowym, sportowym lub rekreacyjnym, odbywającym się poza zakładem poprawczym pod warunkiem, że nieletni nienagannie zachowuje się w zakładzie.

Art. 230. § 1. W specjalnym zakładzie poprawczym o wzmożonym nadzorze wychowawczym, zwanym dalej „zakładem o wzmożonym nadzorze wychowawczym”, można umieścić nieletniego, gdy jest to uzasadnione charakterem i okolicznościami popełnionego przez niego czynu zabronionego albo gdy w schronisku dla nieletnich dopuścił się czynu zagrażającego bezpieczeństwu innych osób bądź czynu przeciwko porządkowi placówki.

§ 2. Do zakładu o wzmożonym nadzorze wychowawczym można przenieść nieletniego, który:

1) po umieszczeniu w zakładzie poprawczym innego rodzaju popełnił czyn zabroniony, w szczególności stanowiący zbrodnię,

2) zagraża bezpieczeństwu innych osób,

3) odgrywa rolę przywódczą zbiorowości przejmującej normy lub symbole podkultury przestępczej.

§ 3. Wzmożony nadzór wychowawczy polega na :

1) realizacji indywidualnych rozszerzonych oddziaływań wychowawczych, w tym zajęć edukacyjnych, korekcyjnych i terapeutycznych,

2) ograniczeniu kontaktów z innymi nieletnimi według ustalonego porządku w zakładzie,

3) zwiększeniu obsady kadrowej w grupie wychowawczej, szkolnej i warsztatowej,

4) ograniczeniu możliwości albo całkowitym uniemożliwieniu korzystania z form zajęć charakterystycznych dla zakładów poprawczych innego rodzaju,

5) zwiększonej ilości zadań i czynności o charakterze dyscyplinującym związanych z użytkowaniem pomieszczeń oraz prac społecznie użytecznych wewnątrz zakładu.

§ 4. Sąd na wniosek nieletniego, po zasięgnięciu opinii dyrektora zakładu może przenieść nieletniego do zakładu poprawczego innego rodzaju.

§ 5. W zakładzie o wzmożonym nadzorze wychowawczym kształcenie, nauka zawodu i zatrudnienie nieletniego odbywa się wyłącznie na terenie zakładu.

Art. 231. § 1. W specjalnym rewalidacyjnym zakładzie poprawczym, zwanym dalej „zakładem rewalidacyjnym”, umieszcza się nieletnich z upośledzeniem umysłowym.

§ 2. W zakładzie rewalidacyjnym pracę wychowawczą prowadzi się na terenie zakładu lub poza zakładem, z zastosowaniem środków, form, metod wychowania i nauczania przewidzianych dla młodzieży z upośledzeniem umysłowym

§ 3. Jeżeli istnieją podstawy do umieszczenia nieletniego z upośledzeniem umysłowym w zakładzie o wzmożonym nadzorze wychowawczym, nieletniego umieszcza się w takim zakładzie.

Art. 232. § 1. W specjalnym terapeutycznym zakładzie poprawczym, zwanym dalej „zakładem terapeutycznym”, umieszcza się nieletniego:

1) u którego stwierdzono zaburzenia osobowości, w tym na tle organicznego uszkodzenia centralnego układu nerwowego,

2) u którego stwierdzono uzależnienie od środków odurzających lub psychotropowych oraz nosicielstwo wirusa HIV,

3) zagrożonego uzależnieniem i przebywającego w zakładzie poprawczym innego rodzaju, który zapoznał się z ofertą terapeutyczną zakładu terapeutycznego i wyraża wolę skorzystania z niej.

§ 2. Wobec nieletnich z zaburzeniami osobowości, w tym na tle uszkodzenia centralnego układu nerwowego przebywających w zakładzie terapeutycznym proces wychowania może być wspomagany specjalistyczną terapią lub opieką psychiatryczną.

§ 3. Do zakładu terapeutycznego dla uzależnionych nie przenosi się nieletniego przebywającego w zakładzie rewalidacyjnym, chyba ze jest on nosicielem HIV.

§ 4. Do zakładu terapeutycznego dla uzależnionych nie kieruje się i nie przenosi nieletnich spełniających kryteria kierowania do zakładów readaptacyjnych lub zakładów o wzmożonym nadzorze wychowawczym.

§ 5. W zakładzie terapeutycznym pracę wychowawczą prowadzi się z uwzględnieniem zajęć terapeutyczno - korekcyjnych, a także indywidualnych potrzeb i możliwości nieletnich.

§ 6. Kształcenie ogólne, zawodowe oraz zajęcia w czasie wolnym odbywają się na terenie zakładu, chyba że dyrektor zakładu zgodzi się na odbywanie ich poza zakładem.

Art. 233. § 1. W specjalnym readaptacyjnym zakładzie poprawczym, zwanym dalej „zakładem readaptacyjnym”, umieszcza się nieletniego, który :

1. przebywając w schronisku dla nieletnich lub w zakładzie poprawczym innego rodzaju czynnie lub biernie odmawiał uczestniczenia w procesie wychowania, edukacji i terapii,

2. w czasie pobytu w schronisku dla nieletnich uwolnił się sam lub co najmniej dwukrotnie nie wrócił z przepustki, a istnieją uzasadnione podstawy do przypuszczenia, że będzie to czynić nadal,

3. co najmniej dwukrotnie dopuścił się czynów zabronionych w zakładzie poprawczym lub poza nim,

4. nie kwalifikuje się do skierowania do innego rodzaju zakładu poprawczego.

§ 2. Readaptacja polega na :

1) zaplanowaniu i realizacji indywidualnych oddziaływań reedukacyjnych,

2) stosowaniu metod i form pracy związanych z dostosowaniem nieletniego do ustalonego w zakładzie porządku,

3) ograniczeniu możliwości korzystania z form zajęć charakterystycznych dla zakładów innego rodzaju,

4) zwiększonej ilości zadań i czynności o charakterze porządkowym oraz prac społecznie użytecznych.

§ 3. Z zakładu readaptacyjnego do zakładu poprawczego innego rodzaju można przenieść nieletniego, jeżeli istnieją uzasadnione podstawy do przyjęcia, że nie będzie zachowywał się w sposób, który uzasadniał umieszczenie go w zakładzie readaptacyjnym.

§ 4. Nieletniego przenosi się do zakładu poprawczego, w którym wcześniej przebywał, chyba, że został skierowany ze schroniska dla nieletnich.

§ 5. W zakładach readaptacyjnych kształcenie i nauka odbywa się wyłącznie na terenie zakładu.

Art. 234. § 1. W zakładach poprawczych można za zgodą Ministra Sprawiedliwości wyrażoną na wniosek dyrektora zakładu, wyodrębnić poza terenem zakładu jego dział, zwany hostelem, zapewniający nieletniemu wsparcie, pomoc psychologiczną i pedagogiczną, opiekę wychowawczą, dający mu czasowo możliwość zamieszkania w nim przed usamodzielnieniem się, jeżeli jego natychmiastowy powrót do środowiska jest niewskazany, a nieletni w czasie pobytu w hostelu podejmie pracę bądź naukę.

§ 2.Nieletni przebywający w hostelu zobowiązany jest pokrywać wydatki związane z kosztami utrzymania go w hostelu w wysokości ustalonej przez dyrektora zakładu zgodnie z regulaminem zakładu.

§ 3. Przeniesienie nieletniego z zakładu poprawczego do hostelu zarządza dyrektor zakładu, na wniosek nieletniego, zawiadamiając niezwłocznie o przeniesieniu sąd wykonujący orzeczenie.

§ 4. Nieletni przeniesiony do hostelu jest wychowankiem zakładu poprawczego prowadzącego hostel.

Art. 235. § 1. Wyróżnia się następujące rodzaje schronisk dla nieletnich:

1. zwykłe,

2. o wzmożonym nadzorze.

§ 2. W zwykłym schronisku dla nieletnich, zwanym dalej „schroniskiem zwykłym”, umieszcza się nieletnich, wobec których:

1. zastosowano umieszczenie w schronisku jako środek zapobiegawczy, chyba że zachodzą warunki do umieszczenia w schronisku o wzmożonym nadzorze;

2. wykonanie orzeczenia o skierowaniu do zakładu poprawczego natrafia na nie dające się usunąć przeszkody, a pobyt w schronisku dla nieletnich ze względów wychowawczych jest konieczny.

§ 3. Wobec nieletniego, który przebywa w schronisku dla nieletnich po uprawomocnieniu się orzeczenia o umieszczeniu w zakładzie poprawczym, stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące zakładu poprawczego, uwzględniając rodzaj zakładu, w którym nieletni ma zostać umieszczony.

§ 4. W schronisku dla nieletnich o wzmożonym nadzorze, zwanym dalej „schroniskiem o wzmożonym nadzorze”, można umieścić nieletniego:

1. stwarzającego poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa porządku publicznego,

2. stwarzającego zagrożenie dla bezpieczeństwa schroniska zwykłego lub przebywających w nim osób,

3. pociągniętego do odpowiedzialności na zasadach określonych w Kodeksie karnym,

4. przebywającego w schronisku zwykłym, skazanego na bezwzględną karę pozbawienia wolności, do czasu przekazania go do zakładu karnego.

§ 5. Sąd przenosi nieletniego do schroniska o wzmożonym nadzorze w wypadkach wskazanych w § 4 pkt 3 i 4.

§ 6. Sąd na uzasadniony wniosek dyrektora schroniska zwykłego może przenieść nieletniego, który dezorganizuje pracę tego schroniska w sposób zagrażający jego bezpieczeństwu, do schroniska dla nieletnich o wzmożonym nadzorze.

§ 7. Przeniesienie nieletniego ze schroniska zwykłego do schroniska o wzmożonym nadzorze następuje na podstawie postanowienia sądu o przeniesieniu, nakazu zwolnienia nieletniego ze schroniska zwykłego i nakazu przyjęcia.

§ 8. Przeniesienie nieletniego do innego schroniska może nastąpić jeżeli wymagają tego względy wychowawcze lub organizacyjne, a w szczególności jeśli usprawniłoby to postępowanie w sprawie nieletniego.

§ 9. Przeniesienie nieletniego do innego schroniska tego samego rodzaju następuje na podstawie nakazu zwolnienia nieletniego ze schroniska i nakazu przyjęcia.

§ 10. Jeżeli w wypadkach określonych w § 4 pkt 3 i 4 należy zwolnić nieletniego ze schroniska ze względu na ukończenie przez niego 18 lat, na co najmniej miesiąc przed zwolnieniem zawiadamia się o tym organ prowadzący postępowanie; w razie zastosowania wobec nieletniego tymczasowego aresztowania przekazuje się go niezwłocznie Policji.

§ 11. Poza wypadkiem określonym w § 3, kształcenie ogólne i zawodowe nieletnich, ich zatrudnianie oraz zajęcia w czasie wolnym od nauki i pracy prowadzi się na terenie schroniska, chyba że organ, do dyspozycji którego pozostaje nieletni, wyrazi zgodę na kształcenie, zatrudnienie lub zajęcia w czasie wolnym poza schroniskiem.

Art. 236. § 1. Policyjne izby dziecka podlegają ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych, który w drodze zarządzenia tworzy i znosi takie izby.

§ 2. Minister właściwy do spraw wewnętrznych, w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, szczegółowe zasady pobytu nieletnich w policyjnych izbach dziecka, mając na uwadze przestrzeganie ich praw, względy bezpieczeństwa, a także sprawność postępowania oraz odpowiednie rozdzielenie nieletnich ze względu na charakter czynów, których się dopuścili i stopień ich demoralizacji.

Art. 237. Minister właściwy do spraw polityki społecznej, w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, szczegółowe zasady, tryb i sposób kierowania, przyjmowania, przenoszenia, zwalniania i pobytu nieletnich w domach pomocy społecznej, wskazuje organ kierujący nieletnich do odpowiednich domów oraz formy opieki, mając w szczególności na uwadze stan zdrowia nieletnich, charakter czynów, jakich się dopuścili i stopień ich demoralizacji, warunki pobytu i przestrzeganie ich praw, względy bezpieczeństwa i sprawność oraz cele postępowania.

Art. 238. Minister właściwy do spraw zdrowia, w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia szczegółowe zasady, tryb i sposób kierowania, przyjmowania, przenoszenia, zwalniania i pobytu nieletnich w publicznych zakładach opieki zdrowotnej, wskazuje organ kierujący nieletnich do odpowiednich zakładów, mając w szczególności na uwadze konieczność zapewnienia sprawności postępowania, bezpieczeństwa tych zakładów, właściwych warunków pobytu nieletnich i przestrzegania ich praw.

Art. 239. § 1. Minister Sprawiedliwości sprawuje zwierzchni nadzór nad zakładami poprawczymi i schroniskami dla nieletnich.

§ 2. Minister Sprawiedliwości, w drodze zarządzenia, tworzy i znosi zakłady i schroniska dla nieletnich, a także określa lub zmienia rodzaj zakładu poprawczego i schroniska dla nieletnich.

§ 3. Minister Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, sposób wykonywania nadzoru, o którym mowa w § 1, mając na uwadze sprawność i efektywność nadzoru, a także na sposób wykonywania nadzoru pedagogicznego

§ 4. Minister Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, szczegółową organizację zakładów poprawczych, w tym tryb i sposób kierowania i przyjmowania do nich nieletnich, a także ich przenoszenia i zwalniania, uwzględniając konieczność zapewnienia sprawności postępowania, bezpieczeństwa zakładów oraz przestrzegania praw nieletnich.

§ 5. Minister Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, szczegółową organizację oraz zasady działania schronisk dla nieletnich, w tym tryb i sposób kierowania, przyjmowania oraz przenoszenia nieletnich, a także uwzględniając konieczność zapewnienia sprawności postępowania, bezpieczeństwa schronisk oraz właściwych warunków pobytu i przestrzegania praw nieletnich.

§ 5. Zasady kształcenia i wychowania w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich regulują odrębne przepisy.

Rozdział 25.

Przepisy dotyczące pobytu nieletnich w ośrodkach, placówkach, zakładach i schroniskach dla nieletnich

Art. 240. § 1. Organizacja i system wychowawczy w ośrodkach, placówkach, zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich powinny służyć indywidualnemu oddziaływaniu na nieletnich odpowiednio do ich potrzeb i możliwości.

§ 2. Ośrodki, placówki, zakłady poprawcze i schroniska dla nieletnich zapewniają dostosowane do potrzeb i możliwości przebywających w nich nieletnich nauczanie ogólnokształcące lub zawodowe i dostęp do odpowiednich świadczeń zdrowotnych oraz prowadzą działalność kulturalno-oświatową i sportową, dążą do rozwijania aktywności własnej nieletnich i wdrożenia ich do pracy społecznie użytecznej.

§ 3. Wychowanie w zakładach poprawczych prowadzi się z uwzględnieniem możliwości kształcenia oraz nauki zawodu nieletnich przebywających w zakładzie, dbając o to, aby umożliwić nieletniemu po zwolnieniu z zakładu zatrudnienie lub dalsze kształcenie.

§ 4. Wychowanie nieletniego w zakładzie poprawczym prowadzi się według indywidualnego planu wychowania, który opracowuje się w miarę możliwości przy współudziale nieletniego. Plan wychowania dostosowuje się do przebiegu procesu wychowania, o każdej zmianie informując nieletniego.

§ 5. Dyrektor zakładu poprawczego powiadamia rodziców nieletniego, jego opiekuna lub osobę, która sprawowała nad nim stałą pieczę, o przebiegu procesu wychowania, a także wzywa osobę powiadamianą do stawienia się w zakładzie; w razie niestawiennictwa osoby wzywanej dyrektor może powiadomić o tym sąd, który stosuje odpowiednio art. 20.

Art. 241. § 1. Sąd, kierując do wykonania orzeczenie o umieszczeniu nieletniego w zakładzie poprawczym, może wskazać rodzaj zakładu, w którym nieletni ma zostać umieszczony, lecz wskazanie to nie wiąże jednostki organizacyjnej uprawnionej przez Ministra Sprawiedliwości do umieszczenia nieletniego w określonym zakładzie, jeżeli aktualna opinia psychologiczno- pedagogiczna lub opinia biegłego lekarza wskazuje na potrzebę umieszczenia nieletniego w zakładzie innego rodzaju niż wskazany przez sąd; o zmianie rodzaju zakładu powiadamia się niezwłocznie sąd wykonujący orzeczenie, podając powody zmiany.

§ 2. Przeniesienie nieletniego do innego zakładu poprawczego może nastąpić ze względów wychowawczych lub organizacyjnych na wniosek dyrektora zakładu, stron skierowany do jednostki organizacyjnej Ministerstwa Sprawiedliwości, o której mowa w § 1 lub na zarządzenie sędziego nadzorującego zakład; art. 225 § 1 stosuje się.

§ 3. Nieletniego do zakładu poprawczego innego rodzaju niż ten, w którym nieletni został umieszczony, przenosi jednostka organizacyjna, o której mowa w § 1, na wniosek dyrektora zakładu, zawiadamiając o tym sąd wykonujący orzeczenie. Zmiana rodzaju zakładu poprawczego wymaga uzyskania zgody sędziego nadzorującego ten zakład; na zarządzenie odmowne stronie służy zażalenie do sądu wykonującego orzeczenie.

Art. 242. § 1. Sąd na wniosek dyrektora zakładu poprawczego lub strony może warunkowo zwolnić nieletniego z tego zakładu, jeżeli uzna, że cel umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym został osiągnięty.

§ 2. Strona składa wniosek za pośrednictwem dyrektora zakładu poprawczego, który niezwłocznie dołącza do wniosku swoją opinię i przesyła go do sądu wykonującego orzeczenie. Sąd rozstrzyga w przedmiocie warunkowego zwolnienia nie później niż w ciągu miesiąca od złożenia wniosku.

§ 3. Dyrektor zakładu poprawczego może zwrócić się do sądu o zlecenie kuratorowi sądowemu przeprowadzenia wywiadu środowiskowego i doręczenia mu tego wywiadu.

§ 4. Warunkowe zwolnienie nieletniego nie może nastąpić przed upływem 6 miesięcy od umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym; do tego okresu zalicza się czas pobytu nieletniego w schronisku dla nieletnich, jeżeli nieletni przybył do zakładu poprawczego bezpośrednio ze schroniska.

§ 5. Wniosek o warunkowe zwolnienie złożony przed upływem 3 miesięcy od rozpoznania poprzedniego wniosku pozostawia się bez rozpoznania.

Art. 243. § 1. Orzekając warunkowe zwolnienie z zakładu poprawczego sąd ustala okres próby na czas określony, nie krótszy niż 6 miesięcy, jednak nie dłuższy niż do ukończenia przez nieletniego lat 18.

§ 2. Orzekając o warunkowym zwolnieniu w okresie próby sąd może zastosować wobec nieletniego środki wychowawcze określone w art.9 pkt.2-8.

§ 3. Jeżeli w okresie próby nieletni wykazuje przejawy demoralizacji, uchyla się od wykonania nałożonych na niego obowiązków lub od nadzoru, sąd może odwołać warunkowe zwolnienie i zarządzić umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym.

§ 4. Jeżeli nieletni w okresie próby popełnił czyn zabroniony wymieniony w art. 10 § 2 Kodeksu karnego, a brak jest podstaw do rozpoznania jego sprawy przez sąd właściwy według przepisów Kodeksu postępowania karnego, sąd odwołuje warunkowe zwolnienie i zarządza umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym. Przez rok od ponownego umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym nie może być on warunkowo zwolniony ani umieszczony w hostelu lub poza zakładem poprawczym, chyba że wymaga on specjalistycznego leczenia.

§ 5. Odwołanie warunkowego zwolnienia może nastąpić w ciągu 3 miesięcy od zakończenia okresu próby, jeżeli nieletni w chwili orzekania nie ukończył lat 18.

§ 6. Jeżeli zachodzą warunki do odwołania warunkowego zwolnienia, a nieletni ukończył lat 17, sąd może skierować sprawę na rozprawę celem uchylenia orzeczenia o skierowaniu nieletniego do zakładu poprawczego i zastosowania przepisu art. 22 § 2.

§ 7. Na postanowienie w przedmiocie warunkowego zwolnienia nieletniego z zakładu poprawczego stronom przysługuje zażalenie, lecz nie wstrzymuje ono wykonalności orzeczenia. Wykonalność postanowienia o warunkowym zwolnieniu wstrzymuje zażalenie prokuratora.

§ 8. Jeżeli w okresie próby i w ciągu dalszych 3 miesięcy nie nastąpiło odwołanie warunkowego zwolnienia, orzeczenie o skierowaniu do zakładu poprawczego uważa się z mocy prawa za niebyłe.

Art. 244. § 1. Jeżeli po wydaniu orzeczenia o umieszczeniu nieletniego w zakładzie poprawczym, a przed umieszczeniem go w takim zakładzie, albo po upływie okresu odroczenia lub przerwy w wykonaniu orzeczenia, w zachowaniu nieletniego nastąpiła istotna poprawa, sąd może warunkowo odstąpić od wykonania orzeczenia.

§ 2. Odstępując warunkowo od wykonania orzeczenia, sąd może zastosować wobec nieletniego środki wychowawcze określone w art. 9 pkt 2-8.

§ 3. Sąd może, z zachowaniem terminów określonych w § 4 i przed ukończeniem przez nieletniego lat 18, zarządzić umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym, jeżeli wymagają tego względy wychowawcze; przepisy art. 243 § 4 i 6 stosuje się odpowiednio.

§ 4. Jeżeli w ciągu 2 lat od wydania postanowienia o warunkowym odstąpieniu od wykonania orzeczenia o umieszczeniu nieletniego w zakładzie poprawczym nie zarządzono umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym, orzeczenie z mocy prawa uważa się za niebyłe.

Art. 245. § 1. Jeżeli zachowanie nieletniego wskazuje, że będzie możliwe roztoczenie nad nim skutecznego nadzoru, dyrektor zakładu poprawczego, może zarządzić umieszczenie nieletniego na czas określony poza tym zakładem, gdy:

1. umożliwia lub ułatwia to zdobycie przez nieletniego wykształcenia, zawodu lub niezbędnych kwalifikacji albo uprawnień,

2. umożliwia lub ułatwia to nieletniemu podjęcie zatrudnienia,

3. zachodzi potrzeba specjalistycznego leczenia nieletniego,

4. uzasadnia to sytuacja rodzinna nieletniego.

§ 2. Przepis art. 242 § 3 stosuje się odpowiednio.

§ 3. W wypadkach wymienionych w § 1 nieletniego można umieścić również w hostelu, lecz nie traktuje się go wówczas jako umieszczonego poza zakładem poprawczym.

§ 4. Nieletni umieszczony poza zakładem poprawczym pozostaje wychowankiem tego zakładu, a dyrektor zakładu poprawczego zapewnia roztoczenie nadzoru nad nieletnim; w razie potrzeby dyrektor zakładu poprawczego występuje do sądu właściwego ze względu na miejsce pobytu nieletniego o ustanowienie kuratora sądowego, który będzie sprawował nadzór nad nieletnim i informował sąd i dyrektora o jego zachowaniu.

§ 5. Odpis zarządzenia o umieszczeniu nieletniego poza zakładem poprawczym dyrektor przesyła sądowi wykonującemu orzeczenie, który w ciągu 7 dni od otrzymania odpisu zarządzenia zatwierdza je albo odmawia zatwierdzenia i bezzwłocznie powiadania o tym dyrektora. Zarządzenie jest wykonalne z chwilą zatwierdzenia go, lecz sąd może uzależnić zatwierdzenie od dokonania w zarządzeniu wskazanych przez siebie zmian.

§ 6. Dyrektor zakładu poprawczego, powiadamiając o tym sąd wykonujący orzeczenie, może:

1. przedłużyć na czas określony umieszczenie nieletniego poza zakładem poprawczym,

2. odwołać zarządzenie o umieszczeniu nieletniego poza zakładem poprawczym, jeżeli ustała przyczyna wydania zarządzenia lub nieletni uchyla się od nadzoru.

§ 7. Sąd może w każdym czasie uchylić zarządzenie dyrektora zakładu poprawczego.

§ 8. Na zarządzenia wydane na podstawie przepisu § 6 pkt 2 lub § 7 nieletniemu służy zażalenie.

Art. 246. § 1. W czasie pobytu w ośrodku, placówce, zakładzie poprawczym i schronisku dla nieletnich, nieletni powinien być traktowany w sposób nie naruszający jego godności. Nieletni w szczególności ma prawo do:

1) do ochrony prywatności,

2) dostępu do informacji o swoich prawach i obowiązkach oraz o regulaminie,

3) zapoznania go z planem podejmowanych wobec niego oddziaływań wychowawczych oraz informacji o przebiegu procesu wychowawczego,

4) wyżywienia dostosowanego do potrzeb rozwojowych,

5) dostępu do niezbędnych świadczeń zdrowotnych i rehabilitacyjnych,

6) opieki i pomocy psychologiczno - pedagogicznej,

7) kontaktu w czasie wolnym od nauki lub pracy z osobami najbliższymi,

8) kontaktu z obrońcą, pełnomocnikiem lub osobą, o której mowa w art. 57 § 1, na terenie zakładu bez udziału innych osób,

9) składania skarg, próśb i wniosków,

10) otrzymywania do użytku niezbędnego ubrania i obuwia, jeżeli nie ma własnego,

11) otrzymywania do użytku materiałów szkolnych i podręczników oraz sprzętu i środków czystości,

12) wysyłania i otrzymywania korespondencji,

13) wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych,

14) otrzymywania paczek z żywnością, książkami, ubraniem lub innymi przedmiotami osobistego użytku, z zastrzeżeniem przepisu art. 250 § 1 pkt 1 i 2.

§ 2. Ograniczenie praw nieletniego wymienionych w § 1 jest dopuszczalne tylko w wypadkach przewidzianych przez ustawę i tylko w przewidziany w niej sposób.

§ 3. Nieletni może korzystać z przysługujących mu praw tylko w sposób nie naruszający praw innych osób oraz nie zakłócający porządku ustalonego w ośrodku, placówce, zakładzie lub schronisku dla nieletnich.

§ 4. Nieletni może ubiegać się u dyrektora zakładu poprawczego o urlop okolicznościowy w wymiarze do 7 dni dla załatwienia ważnych spraw osobistych. Jeżeli nieletni nie ma możliwości pokrycia kosztów dojazdu na terenie kraju, dyrektor zakładu poprawczego udziela niezbędnej pomocy finansowej polegającej na zapewnieniu biletu na przejazd oraz powrót do zakładu poprawczego a także kwoty stanowiącej równowartość jednodniowej diety, zgodnie z przepisami w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju.

§ 5. Termin do złożenia do sędziego nadzorującego zakład poprawczy skargi na odmowę udzielenia urlopu o którym mowa w § 4 wynosi 3 dni od dnia powiadomienia nieletniego o odmowie.

§ 6. Minister Sprawiedliwości, w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw zdrowia, określi, w drodze rozporządzenia wysokość stawek dziennych wyżywienia przypadających na nieletnich przebywających w zakładzie poprawczym lub schronisku dla nieletnich, wartość dziennej normy wyżywienia oraz rodzaje diet wydawanych nieletnim, uwzględniając w szczególności wiek, stan zdrowia oraz wpływ warunków izolacji na zasady żywienia.

Art. 247. § 1. Dyrektor ośrodka, placówki, zakładu poprawczego albo schroniska dla nieletnich może zarządzić przerwanie na czas oznaczony kontaktów nieletniego z osobami wymienionymi w art. 246 § 1 pkt 9 albo z niektórymi z tych osób, jeżeli osoby te:

1. dostarczyły nieletniemu przedmioty lub środki, których w zakładzie posiadać lub używać nie wolno,

2. nakłaniały nieletniego do nieposłuszeństwa wobec pracowników ośrodka, placówki, zakładu poprawczego i schroniska dla nieletnich, ucieczki, niewracania z pobytu poza zakładem lub niewypełniania obowiązków szkolnych albo związanych z zatrudnieniem, względnie umożliwiły nieletniemu takie zachowanie.

§ 2.Jeżeli osoby wskazane w § 1 stwarzają zagrożenie dla bezpieczeństwa, porządku prawnego lub dobra nieletniego, dyrektor może nie dopuścić do kontaktu nieletniego z tymi osobami.

§ 3. Na zarządzenie wymienione w § 1 i 2 przysługuje zażalenie.

Art. 248. § 1. Korespondencja wysyłana lub otrzymywana przez nieletniego może być kontrolowana przez dyrektora ośrodka, placówki, zakładu poprawczego albo schroniska dla nieletnich lub upoważnionego przez niego pracownika wtedy, gdy zachodzi podejrzenie, że zawiera treści:

1. godzące w porządek prawny lub w bezpieczeństwo placówki, zakładu albo schroniska,

2. które mogą wpłynąć niekorzystnie na przebieg procesu diagnozowania lub wychowania,

3. które mogą utrudnić prawidłowe rozstrzygnięcie w sprawie nieletniego przekazującego lub otrzymującego korespondencję lub w sprawie innej osoby.

§ 2. W razie stwierdzenia, że korespondencja zawiera treści wskazane w § 1, korespondencji nie doręcza się, lecz dołącza do akt nieletniego i zawiadamia o tym sąd wykonujący orzeczenie.

§ 3. Nieletniego poucza się o prawie złożenia zażalenia na zarządzenie o niedoręczeniu korespondencji.

§ 4. Kontroli nie podlega korespondencja nieletniego z sądem, sędzią rodzinnym, prokuratorem, obrońcą, pełnomocnikiem, Rzecznikiem Praw Obywatelskich, Rzecznikiem Praw Dziecka lub organami powołanymi na podstawie ratyfikowanych w drodze ustawy przez Rzeczpospolitą Polską umów międzynarodowych dotyczących praw człowieka.

§ 5. Przepisy § 1-4 stosuje się odpowiednio do kontroli korespondencji przesyłanej na nośnikach elektronicznych, a także do kontroli rozmów telefonicznych; do akt dołącza się wydruk korespondencji albo spisaną treść korespondencji lub rozmowy telefonicznej, a jeżeli to niemożliwe - notatkę o treści korespondencji lub rozmowy. Kontrolę korespondencji przesyłanej na nośnikach elektronicznych oraz rozmów telefonicznych można wprowadzić poprzez zobowiązanie nieletniego do prowadzenia korespondencji lub rozmów w obecności upoważnionego przez dyrektora pracownika ośrodka, placówki, zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich.

Art. 249. § 1. Nieletni może wykonywać praktyki religijne i korzystać z posług religijnych oraz bezpośrednio uczestniczyć w nabożeństwach odprawianych w ośrodkach, placówkach, zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich w dni świąteczne, słuchać nabożeństw transmitowanych przez środki masowego przekazu, a także posiadać książki, pisma i przedmioty służące do wykonywania praktyk religijnych.

§ 2. Nieletni może uczestniczyć w prowadzonym w ośrodkach, placówkach, zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich nauczaniu religii, działalności charytatywnej lub społecznej kościoła lub innego związku wyznaniowego, a także do indywidualnych spotkań z duchownym kościoła lub innego związku wyznaniowego, do którego należy. Duchowni ci mogą odwiedzać nieletnich w pomieszczeniach, w których nieletni przebywają.

§ 3. Miejsce, sposób i czas uczestniczenia w lekcjach religii i organizowania innych form życia religijnego dyrektor ośrodka, placówki, zakładu lub schroniska dla nieletnich ustala w porozumieniu z duchownym kościoła lub innego związku wyznaniowego.

§ 4. Korzystanie z wolności religijnej nie może naruszać zasad tolerancji ani zakłócać ustalonego porządku w ośrodku, placówce, zakładzie lub schronisku dla nieletnich.

§ 5. Minister Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, szczegółowe zasady uczestniczenia w lekcjach religii i praktykach religijnych, korzystania z posług religijnych i organizacji pracy duszpasterskiej w ośrodkach, placówkach, zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich, mając na uwadze zasadę uwzględniania woli zainteresowanych uczestniczeniem w lekcjach religii, wykonywaniem praktyk religijnych i korzystaniem z posług religijnych, a także potrzebę przestrzegania praw nieletnich oraz konieczność zapewnienia bezpieczeństwa i prawidłowości funkcjonowania ośrodków, placówek, zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich.

Art. 250. § 1. Nieletnim umieszczonym w ośrodku, placówce, zakładzie poprawczym lub schronisku dla nieletnich zabrania się:

1. nabywania, posiadania lub spożywania napojów alkoholowych, środków odurzających, psychotropowych lub zamienników oraz materiałów pornograficznych,

2. nabywania i posiadania ostrych przedmiotów, poza niezbędnymi do nauki lub wykonywania pracy, środków służących do obezwładniania, broni oraz pałek lub kijów baseballowych,

3. posługiwania się wyrazami lub zwrotami wulgarnymi lub obelżywymi,

4. tworzenia lub utrzymywania zbiorowości przejmującej normy lub symbole podkultury przestępczej,

5. stosowania przemocy lub groźby jej użycia, a także zachowania zmierzającego do poniżenia lub nagannego wykorzystania innej osoby,

6. wykonywania tatuaży, tatuowania się oraz dokonywania samookaleczeń,

7. dokonywania samowolnej wymiany odzieży, obuwia lub innych przedmiotów.

§ 2. Nieletni umieszczeni w ośrodku, placówce, zakładzie poprawczym lub schronisku dla nieletnich mają obowiązek:

1. przestrzegać przepisów regulaminu obowiązującego w ośrodku, placówce, zakładzie poprawczym albo w schronisku dla nieletnich,

2. wykonywać polecenia osób uprawnionych do wydawania im poleceń,

3. przestrzegać zasad bezpieczeństwa i powiadamiać pracowników ośrodka, placówki, zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich o zagrożeniach dla bezpieczeństwa osób lub mienia,

4. dbać o stan zdrowia, higienę osobistą oraz schludny wygląd,

5. przekazać do depozytu przedmioty, których posiadanie jest niedozwolone,

6. wykonywać prace porządkowe związane z funkcjonowaniem ośrodka, placówki, zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich oraz potrzebne do utrzymania w należytym stanie pomieszczeń użytkowanych przez nieletnich.

§ 3. Nieletni umieszczeni w zakładzie poprawczym lub schronisku dla nieletnich są zobowiązani nadto:

1. uzyskać zgodę dyrektora na posiadanie przedmiotów wartościowych lub niepotrzebnych do wypełniania obowiązków szkolnych lub kształcenia zawodowego,

2. uzyskać zgodę dyrektora zakładu na czasowe opuszczenie zakładu lub schroniska,

3. powracać z urlopów i przepustek w terminie ustalonym przez dyrektora zakładu lub schroniska.

§ 4. Za niestosowanie się do zakazów lub nakazów wymienionych w § 1-3 nieletni ponoszą odpowiedzialność dyscyplinarną.

Art. 251. § 1. Dyrektor zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich może przyznać nieletniemu z urzędu lub na wniosek pracownika zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich nagrodę za:

1. właściwą postawę i zachowanie,

2. wzorowe przestrzeganie regulaminu,

3. wyróżniające wykonywanie obowiązków,

4. bardzo dobre wyniki w nauce albo znaczny wysiłek poniesiony dla uzyskania pozytywnych wyników,

5. osiągnięcia w zakresie działalności kulturalnej, oświatowej lub sportowej, a także za inne znaczące osiągnięcia.

§ 2. Nagrodami są :

1) pochwała na piśmie wobec grupy,

2) list pochwalny do rodziców lub opiekuna,

3) list pochwalny do sądu,

4) zezwolenie na rozmowę telefoniczna na koszt zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich,

5) nagroda rzeczowa lub pieniężna,

6) zgoda na wykonanie przedmiotu lub usługi w warsztatach szkolnych na koszt zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich,

7) zgoda na posiadanie przedmiotów wartościowych lub innych przedmiotów osobistych służących celom kulturalno - oświatowym,

8) skrócenie albo darowanie uprzednio zastosowanego środka dyscyplinarnego,

9) zgoda na odwiedziny osób spoza najbliższej rodziny,

10) zgoda na udział w imprezach kulturalnych, oświatowych lub sportowych poza zakładem pod opieką pracownika pedagogicznego,

11) zgoda na wychodzenie poza zakład poprawczy albo schronisko dla nieletnich pod opieką pracownika pedagogicznego lub samodzielnie,

12) udzielenie przepustki na czas do 4 dni,

13) udzielenie urlopu w wymiarze określonym odrębnymi przepisami,

14) zgoda na udział w szkoleniu poza zakładem poprawczym,

15) zgoda na uczęszczanie do szkoły lub pracy poza zakładem poprawczym,

16) wniosek o przeniesienie z zakładu o wzmożonym nadzorze wychowawczym do zwykłego zakładu poprawczego.

§ 3. W wypadkach uzasadnionych względami wychowawczymi można przyznać więcej niż jedną nagrodę.

§ 4. Dyrektor nie jest związany wnioskiem o przyznanie nagrody.

§ 5. Nagrody wymienione w § 2 pkt 14, 15 i 16 przyznaje się po zasięgnięciu opinii rady zakładu poprawczego.

§ 6. Wobec nieletnich umieszczonych w schronisku dla nieletnich nagrody wymienionej w § 2 pkt 14 nie stosuje się, a nagrody wymienione w § 2 pkt 10, 11, 12 i 13 mogą być udzielone za zgodą sądu. O zgodę występuje dyrektor schroniska dla nieletnich.

§ 7. W razie przyznania nieletniemu nagród, o których mowa w § 2 pkt 12 i 13 art. 246 § 4 zdanie 2 stosuje się odpowiednio.

§ 8. Zarządzenie o przyznaniu nagrody podaje się do wiadomości nieletniemu i załącza do jego akt osobowych.

Art. 252. § 1. Środki dyscyplinarne stosuje dyrektor zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich z urzędu lub na wniosek pracownika zakładu lub schroniska, a w wypadkach przewidzianych w niniejszej ustawie także na polecenie sądu.

§ 2. Środkami dyscyplinarnymi są:

1. upomnienie,

2. nagana w obecności grupy,

3. zawiadomienie rodziców lub opiekunów o niewłaściwym zachowaniu nieletniego,

4. zawiadomienie sądu o niewłaściwym zachowaniu nieletniego,

5. cofnięcie zgody na posiadanie przedmiotów wartościowych lub niepotrzebnych nieletniemu do wypełniania obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego,

6. zakaz rozmów telefonicznych lub korespondencji przy wykorzystaniu elektronicznych nośników informacji na czas określony, nie dłuższy niż 1 miesiąc, z wyjątkiem rozmów lub korespondencji z najbliższymi, organami i podmiotami, o których mowa w art. 248 § 4, organami państwowymi i samorządowymi, organizacjami społecznymi niosącymi pomoc nieletnim,

7. cofnięcie, na czas określony, nie dłuższy niż 1 miesiąc, zgody albo nieudzielanie zgody na wyjście poza teren zakładu poprawczego,

8. cofnięcie zgody albo nieudzielanie zgody na udział w imprezach lub zajęciach oświatowych, kulturalnych i sportowych poza zakładem albo schroniskiem na czas określony, nie dłuższy niż 6 miesięcy,

9. cofnięcie zgody na szkolenie poza zakładem poprawczym na czas określony, nie dłuższy niż 6 miesięcy,

10. pozbawienie kieszonkowego w całości albo w części na czas do 6 miesięcy,

11. wstrzymanie na czas do 6 miesięcy udzielania przepustki lub urlopu,

12. wystąpienie z wnioskiem o przeniesienie do innego zakładu tego samego rodzaju albo o większym ograniczeniu swobody nieletniego, względnie do innego schroniska.

§ 3. Zarządzenie o zastosowaniu środka dyscyplinarnego podaje się do wiadomości nieletniemu i załącza się do jego akt osobowych.

Art. 253. § 1. Przed zastosowaniem środka dyscyplinarnego dyrektor zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich lub upoważniony przez niego pracownik pedagogiczny wysłuchuje nieletniego, a w kwestii stosowania środków wymienionych w art. 252 § 2 pkt 6-12 zasięga opinii psychologa lub pedagoga.

§ 2. Jeżeli dyrektor nie zgadza się z poleceniem sądu zastosowania określonego środka, przesyła sądowi niezwłocznie, nie później jednak niż w ciągu 3 dni, wyjaśnienie swojego stanowiska, łącznie z wystąpieniem o rezygnację ze stosowania środków dyscyplinarnych albo o zastosowanie innego środka. Odpowiedź sądu jest dla dyrektora wiążąca.

§ 4. Z wyjątkiem wypadku określonego w § 2 zdanie pierwsze, środek dyscyplinarny stosuje się niezwłocznie.

§ 5. Za jedno przewinienie można zastosować nie więcej niż dwa środki dyscyplinarne, które się nawzajem nie wykluczają.

§ 6. Dyrektor może skrócić czas trwania środka dyscyplinarnego wymienionego w art. 252 § 2 pkt 6-11, jeżeli wymagają tego względy wychowawcze lub jest to niezbędne z powodu szczególnej sytuacji rodzinnej lub stanu zdrowia nieletniego.

Art. 254. § 1. W wypadkach uzasadnionych względami wychowawczymi, zwłaszcza gdy nieletni przeprosił pokrzywdzonego lub naprawił szkodę, dyrektor zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich może zarządzić zawieszenie wykonania środka dyscyplinarnego na okres do 3 miesięcy, zamienić go na łagodniejszy albo skrócić.

§ 2. Jeżeli w okresie zawieszenia wykonania środka dyscyplinarnego nieletni dopuścił się ponownie przewinienia, dyrektor nie później niż w ciągu 14 dni po upływie okresu zawieszenia uchyla zarządzenie o zawieszeniu i wykonuje środek dyscyplinarny.

§ 3. Jeżeli ujawniono fakty wskazujące na niezasadne zastosowanie środka dyscyplinarnego, dyrektor uchyla zarządzenie o zastosowaniu środka i usuwa je z akt osobowych nieletniego.

Art. 255. § 1. Nieletni przebywający w ośrodku, placówce, zakładzie poprawczym lub schronisku dla nieletnich przekazuje do depozytu pieniądze oraz wartościowe przedmioty, które są jego własnością; depozyt prowadzi dyrektor lub upoważniony przez niego pracownik.

§ 2. Nieletni korzysta z pieniędzy lub rzeczy złożonych do depozytu za zgodą dyrektora lub upoważnionego przez dyrektora pracownika.

Art. 256. § 1. Jeżeli nieletni, wobec którego orzeczono środek wychowawczy, został prawomocnie skazany na bezwzględną karę pozbawienia wolności, wykonuje się karę pozbawienia wolności.

§ 2. Przepis § 1 stosuje się odpowiednio w wypadku zarządzenia wykonania warunkowo zawieszonej kary pozbawienia wolności.

§ 3. Sąd umarza postępowanie w przedmiocie wykonania środka wychowawczego po otrzymaniu zawiadomienia o osadzeniu nieletniego w zakładzie karnym.

Art. 257. § 1. Jeżeli nieletni, wobec którego orzeczono umieszczenie w zakładzie poprawczym, został skazany prawomocnie na inną karę niż pozbawienie wolności bez warunkowego zawieszenia wykonania, sąd rozstrzyga, czy wykonanie tej kary ulega odroczeniu do chwili zwolnienia nieletniego z zakładu, czy też kara ta może być wykonywana w czasie pobytu nieletniego w zakładzie poprawczym.

§ 2. Jeżeli nieletniemu, wobec którego orzeczono inny środek wychowawczy niż wymieniony w § 1, wymierzono prawomocnie inną karę niż pozbawienie wolności bez warunkowego zawieszenia wykonania albo poprzestano na orzeczeniu środka karnego, sąd rozstrzyga, czy orzeczona kara lub środek karny może być wykonywana w tym samym czasie, co środek wychowawczy, czy też wykonanie kary lub środka karnego ulega odroczeniu do chwili zakończenia wykonywania środka wychowawczego.

§ 3. Jeżeli wobec nieletniego, który pozostaje pod nadzorem kuratora sądowego orzeczono również nadzór kuratora sądowego w postępowaniu opartym na Kodeksie postępowania karnego, sąd uchyla orzeczony przez siebie nadzór kuratora sądowego.

Art. 258. § 1. Jeżeli nieletni, wobec którego orzeczono umieszczenie w zakładzie poprawczym ponownie wykazuje przejawy demoralizacji, a brak jest podstaw do pociągnięcia go do odpowiedzialności na zasadach określonych w kodeksie karnym, sąd postanowieniem stwierdza wystąpienie przejawów demoralizacji.

§ 2. Na postanowienie wydane na podstawie §1 stronom służy zażalenie.

§ 3. Sąd przekazuje odpis prawomocnego postanowienia dyrektorowi zakładu poprawczego.

§ 4. Nieletniego, wobec którego wydano postanowienie zgodnie z § 1, można przenieść do zakładu o wzmożonym nadzorze wychowawczym albo zastosować wobec niego środki dyscyplinarne.

§ 5. Jeżeli czyn zabroniony został popełniony na przez nieletniego umieszczonego w zakładzie poprawczym, właściwym do rozpoznania sprawy jest sąd miejsca popełnienia czynu, który zleca policji przeprowadzenie postępowania wyjaśniającego oraz zawiadamia o podjętych czynnościach sąd właściwości ogólnej.

§ 6. Dyrektor ośrodka, placówki, schroniska dla nieletnich lub zakładu poprawczego powiadamia sąd wykonujący orzeczenie i sędziego rodzinnego sprawującego nadzór nad ośrodkiem, placówką, schroniskiem dla nieletnich lub zakładem poprawczym o każdym wypadku popełnienia przez nieletniego czynu zabronionego, a jeżeli nieletni popełnił czyn zabroniony po ukończeniu lat 17 - także prokuratora.

Rozdział 26.

Środki zapewnienia bezpieczeństwa w ośrodkach, placówkach,

zakładach poprawczych lub schroniskach dla nieletnich

Art. 259. § 1. Prawo wstępu na teren ośrodka, placówki, zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich, poza pracownikami w nich zatrudnionymi, mają:

1. osoby sprawujące nadzór nad ośrodkiem, placówką, zakładem lub schroniskiem,

2. osoby posiadające na to zgodę osoby kierującej jednostką,

3. inne osoby uprawnione do tego na podstawie odrębnych przepisów.

Art. 260. § 1. Jeżeli wymaga tego zapewnienie bezpieczeństwa i porządku w ośrodku, placówce, zakładzie poprawczym lub schronisku dla nieletnich, dyrektor może na czas określony:

1. zarządzić zamykanie pomieszczeń, w których nieletni przebywają, uczą się lub pracują,

2. zwiększyć liczbę pracowników prowadzących zajęcia zespołowe,

3. wstrzymać lub ograniczyć zajęcia zespołowe,

4. umieścić nieletniego w oddzielnym pomieszczeniu lub izbie przejściowej,

5. tworzyć specjalistyczne warunki pobytu nieletniego lub nieletnich.

§ 2. Dyrektor ośrodka, placówki, zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich zawiadamia niezwłocznie:

1. organ nadrzędny ośrodka, placówki, zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich - o wydarzeniach nadzwyczajnych w kierowanej przez nich instytucji,

2. sąd wykonujący orzeczenie - o samowolnym przedłużeniu przez nieletniego pobytu poza placówką, zakładem lub schroniskiem o ponad 24 godzin.

§ 3. Ze względu na potrzebę zapewnienia bezpieczeństwa nieletniemu lub innym osobom dyrektor ośrodka, placówki, zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich może wystąpić z wnioskiem do sędziego rodzinnego sprawującego nadzór nad placówką, zakładem lub schroniskiem dla nieletnich o zarządzenie doprowadzenia nieletniego przez Policję na specjalistyczne badania lekarskie lub leczenie szpitalne.

Art. 261. § 1. Wobec nieletniego można stosować następujące środki przymusu bezpośredniego:

1. siłę fizyczną,

2. umieszczenie w izbie izolacyjnej,

3. środki obezwładniające,

4. założenie pasa obezwładniającego lub kaftana bezpieczeństwa.

§ 2. Środki przymusu bezpośredniego, poza wypadkiem określonym w § 10, stosuje się, gdy nie jest wystarczające zastosowanie środków o charakterze perswazyjnym i tylko w celu przeciwdziałania:

1. targnięciu się nieletniego na życie lub zdrowie własne lub innej osoby,

2. nawoływaniu do buntu lub uczestniczeniu w buncie,

3. niszczeniu mienia powodującemu poważne zakłócenie porządku,

4. samowolnemu opuszczeniu przez nieletniego lub nieletnich ośrodka, placówki, zakładu lub schroniska dla nieletnich, w którym nieletni został umieszczony;

5. oporowi nieletniego przed doprowadzeniem do ośrodka, placówki, zakładu lub schroniska, w którym nieletni ma przebywać.

§ 3. Środków przymusu bezpośredniego nie stosuje się dłużej niż wymaga tego cel ich stosowania.

§ 4. Środki przymusu bezpośredniego stosuje się dopiero po uprzednim ostrzeżeniu o możliwości ich użycia, chyba że zachodzi sytuacja określona w art.262 § 2.

§ 5. Dobór środka przymusu bezpośredniego oraz jego nasilenie ma być odpowiednie do rodzaju i stopnia zagrożenia.

§ 6. Środek przymusu bezpośredniego wymieniony w § 1 pkt 3 stosuje się wyłącznie wobec nieletniego umieszczonego w placówce, zakładzie poprawczym lub schronisku dla nieletnich i jedynie w wypadku określonym w § 2 pkt 1.

§ 7. Środków przymusu bezpośredniego wymienionych w § 1 pkt 3 i 4 nie stosuje się wobec nieletniej będącej w ciąży.

§ 8.W razie konieczności można wobec nieletniego stosować jednocześnie różne środki przymusu bezpośredniego.

§ 9. Środek określony:

1. w § 1 pkt 2 nie może być stosowany dłużej niż 48 godzin, a wobec nieletniego w wieku do 14 lat - dłużej niż 12 godzin, chyba że wymaga tego sytuacja określona w § 10,

2. w § 1 pkt 3 nie może być stosowany dłużej niż 2 godziny, chyba że lekarz po zbadaniu nieletniego zezwoli na przedłużenie stosowania tego środka na czas określony.

§ 10. Nieletniego, który pozostaje pod wpływem alkoholu, środka odurzającego lub psychotropowego lub zamiennika, można umieścić w izbie izolacyjnej na czas konieczny do ustąpienia skutków użycia alkoholu lub innego środka; jeżeli użycie alkoholu lub innego środka może bezpośrednio zagrażać życiu lub zdrowiu nieletniego, bezzwłocznie wzywa się lekarza, który określa dopuszczalny czas pozostawania nieletniego w izbie izolacyjnej albo poleca przeniesienie nieletniego do izby chorych względnie do zakładu opieki zdrowotnej.

§ 11. Przypadki oraz warunki i sposób użycia środków przymusu bezpośredniego wobec nieletnich umieszczonych w zakładach opieki zdrowotnej lub w domach pomocy społecznej określają odrębne przepisy.

Art. 262. § 1. O zastosowaniu środków przymusu bezpośredniego decyduje dyrektor ośrodka, placówki, zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich, w których nieletni jest umieszczony, a w razie jego nieobecności - zastępujący go pracownik pedagogiczny, chyba że ustawa stanowi inaczej.

§ 2. W razie bezpośredniego, gwałtownego zamachu ze strony nieletniego na życie lub zdrowie innej osoby oraz bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia nieletniego zamachem samobójczym, zastosować środek przymusu bezpośredniego, zwłaszcza użycie siły fizycznej, może każdy pracownik ośrodka, placówki, zakładu lub schroniska dla nieletnich.

§ 3. Policja może wobec nieletniego zastosować środek przymusu wymieniony w art. 261 § 1 pkt 1 w wypadkach określonych w art. 261 § 2 pkt 5, a także w art.264 § 1, jeżeli jest to konieczne do przywrócenia bezpieczeństwa lub porządku w ośrodku, placówce, zakładzie poprawczym lub w schronisku dla nieletnich.

§ 4. Z zastosowania środka przymusu bezpośredniego sporządza się protokół.

Art. 263. § 1. Nieletniego, wobec którego zastosowano środek przymusu bezpośredniego, poddaje się niezwłocznie badaniu lekarskiemu, chyba że z okoliczności wynika brak konieczności takiego badania i nieletni oświadczy, że nie domaga się badania.

§ 2. O zastosowaniu środka przymusu bezpośredniego dyrektor ośrodka, placówki, zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich, w którym nieletni jest albo ma zostać umieszczony, powiadamia niezwłocznie sędziego rodzinnego sprawującego nadzór nad ośrodkiem, placówką, zakładem poprawczym, schroniskiem dla nieletnich oraz właściwy organ, do którego dyspozycji nieletni pozostaje.

Art. 264. § 1. W razie zagrożenia bezpieczeństwa ośrodka, placówki, zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich, zwłaszcza bezpieczeństwa dla życia lub zdrowia nieletnich lub pracowników ośrodka, placówki, zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich, ograniczenia wolności osobistej nieletnich lub pracowników, względnie niszczenia mienia w znacznych rozmiarach, można wezwać pomoc Policji.

§ 2. Wzywa się pomoc Policji, jeżeli jest ona niezbędna do przywrócenia bezpieczeństwa w związku z następującymi wydarzeniami:

1. buntem nieletnich,

2. zbiorowa ucieczką nieletnich,

3. zamachem terrorystycznym lub napadem na ośrodek, placówkę, zakład poprawczy lub schronisko dla nieletnich,

4. pożarem, powodzią lub inną klęską żywiołową.

§ 3. Udzielenie pomocy, o której mowa w § 1 i 2, może polegać w szczególności na:

1. zablokowaniu dostępu do ośrodka, placówki, zakładu lub schroniska osobom stwarzającym zagrożenie bezpieczeństwa,

2. ustawieniu blokad celem uniemożliwienia nieletnim ucieczki,

3. wprowadzeniu Policji na teren ośrodka, placówki, zakładu lub schroniska,

4. organizacji pościgu,

5. poszukiwaniu i ujęciu nieletnich, którzy dokonali ucieczki,

6. ewakuacji nieletnich.

Art. 265. § 1. W razie wezwania pomocy Policji dyrektor ośrodka, placówki, zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich niezwłocznie zawiadamia o tym organ nadrzędny.

§ 2. Wprowadzenie Policji na teren ośrodka, placówki, zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich wymaga zarządzenia organu nadrzędnego wydanego w porozumieniu z komendantem powiatowym Policji albo z jego upoważnionym do tego zastępcą, chyba że ustawa stanowi inaczej.

§ 3. Jeżeli wprowadzenie Policji na teren ośrodka, placówki, zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich jest konieczne do przywrócenia bezpieczeństwa, a niezwłoczne zawiadomienie właściwego organu nadrzędnego nie jest możliwe, zarządzenie o wprowadzeniu Policji może wydać dyrektor ośrodka, placówki, zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich w porozumieniu z komendantem powiatowym Policji albo z jego upoważnionym do tego zastępcą; osoba wydająca zarządzenie niezwłocznie informuje o tym organ nadrzędny, który może zarządzić wycofanie Policji z terenu ośrodka, placówki, zakładu poprawczego lub schroniska, jeżeli uzna wprowadzenie Policji za zbędne albo przedwczesne.

§ 4. W innym przypadku niż określony w § 3 o wycofaniu Policji, niezwłocznie po usunięciu zagrożenia lub przywróceniu porządku, decyduje dowódca sił Policji w porozumieniu z dyrektorem ośrodka, placówki, zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich.

Art. 266. § 1. Rada Ministrów określi, w drodze rozporządzenia szczegółowe warunki i sposób użycia środków przymusu bezpośredniego wobec nieletnich oraz sposób kontroli nad decyzjami o zastosowaniu tych środków, uwzględniając w szczególności formy, w jakich mogą być one stosowane, związaną z ich stosowaniem potrzebę doboru właściwych środków oddziaływania wychowawczego na nieletniego, sposób prowadzenia dokumentacji związanej z zastosowaniem środków, szczegółowy sposób sprawowania opieki nad stanem zdrowia fizycznego i psychicznego nieletniego, wobec którego zastosowano środek przymusu, mając na uwadze konieczność poszanowania praw i godności nieletniego oraz zapewnienia bezpieczeństwa ośrodków, placówek, zakładów i schronisk dla nieletnich.

§ 2. Minister Sprawiedliwości, w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw wewnętrznych, określi, w drodze rozporządzenia zakres i tryb współdziałania ośrodków, placówek, zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich z Policją w wypadku zagrożenia ich bezpieczeństwa, uwzględniając w szczególności przypadki i warunki użycia sił Policji na terenie ośrodków, placówek, zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich.

Rozdział 27.

Zatrudnianie nieletnich umieszczonych

w zakładach poprawczych lub schroniskach dla nieletnich

Art. 267. § 1. Nieletni umieszczony w zakładzie lub schronisku dla nieletnich może zostać zatrudniony, jeżeli ukończył 15 lat i spełnia warunki określone w kodeksie pracy.

§ 2. W kwestiach nieuregulowanych w niniejszej ustawie stosuje się przepisy prawa pracy.

Art. 268. § 1. Wykonywanie pracy przez nieletniego ma służyć osiąganiu celów wychowawczych.

§ 2. Zatrudnienie nieletniego następuje za zgodą dyrektora zakładu poprawczego albo schroniska dla nieletnich, który z zachowaniem przepisów prawa pracy i niniejszej ustawy może uzgodnić z pracodawcą warunki wykonywania pracy.

§ 3. Nieletni, za zgodą dyrektora zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich, może zbywać wykonane przez siebie przedmioty lub wytwory podlegające ochronie z tytułu praw autorskich.

§ 4. Dyrektor zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich może zawrzeć z jednostką organizacyjną Ochotniczych Hufców Pracy umowę określającą warunki współpracy w zakresie szkolenia lub zatrudniania nieletnich umieszczonych w zakładzie lub schronisku, a także skierować nieletniego umieszczonego w zakładzie poprawczym do uzgodnionego z komendantem wojewódzkiego Ochotniczego Hufca Pracy ośrodka szkolenia lub wychowania.

Art. 269. § 1 Należność nieletniego za pracę ustala się według zasad wynagradzania za pracę tego rodzaju, którą wykonuje nieletni, chyba że za zgodą jego i dyrektora zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich, nieletni wykonuje pracę bezpłatnie.

§ 2. Za prace porządkowe wykonywane na rzecz zakładu lub schroniska wynagrodzenie nieletniemu nie przysługuje.

§ 3. Za pracę wykonywaną nieodpłatnie mogą być nieletniemu przyznawane nagrody pieniężne lub inne nagrody.

Art. 270. § 1. Okresy zatrudnienia nieletniego na podstawie umowy o pracę zalicza się do okresu pracy, od którego zależą uprawnienia pracownicze, chyba że przepis prawa lub postanowienia zbiorowego układu pracy stanowią inaczej.

§ 2. Okresy zatrudnienia wymienione w § 1 uważa się za okresy równorzędne z okresami zatrudnienia w rozumieniu przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin.

Art. 271. § 1. Nieletni, który uległ wypadkowi lub zachorował na chorobę zawodową przy wykonywaniu pracy w ramach umowy o pracę na terenie zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich otrzymuje świadczenia z tytułu tego wypadku lub choroby na zasadach przewidzianych dla pracowników.

§ 2. W razie śmierci nieletniego wskutek wypadku lub choroby, o których mowa w § 1, świadczenia z tego tytułu przysługują członkom jego rodziny na zasadach przewidzianych dla członków rodzin pracownika

Art. 272. Wynagrodzenie nieletniego przekazuje się do depozytu.

Rozdział 28.

Zwalnianie nieletnich z zakładów poprawczych

Art. 273. § 1. W celu przygotowania nieletniego do zwolnienia zakład poprawczy powinien:

1. zgromadzić informacje o potrzebach nieletniego po zwolnieniu,

2. udzielić nieletniemu potrzebnych informacji:

1. dotyczących uzyskania niezbędnych dokumentów,

2. o przysługującej nieletniemu pomocy w usamodzielnianiu się,

3. o sposobie nawiązania i utrzymywania kontaktów z kuratorem sądowym.

3. udzielić w miarę możliwości pomocy w podjęciu zatrudnienia oraz zaspokojeniu potrzeb związanych z zamieszkaniem.

§ 2. Przygotowanie do zwolnienia nieletniego z zakładu poprawczego może odbywać się w hostelu.Art. 274. § 1. Jeżeli zwalniany nieletni wykaże, iż nie ma warunków do zaspokojenia niezbędnych potrzeb w zakresie wyżywienia, ubrania lub dojazdu do miejsca zamieszkania i nie może uzyskać pomocy z innych źródeł, dyrektor zakładu poprawczego udziela nieletniemu niezbędnej pomocy pieniężnej lub rzeczowej. Udzielona pomoc pieniężna nie może przekroczyć równowartości połowy minimalnego wynagrodzenia za pracę w rozumieniu przepisów prawa pracy.

§ 2. Pomoc finansowa, o której mowa w § 1, udzielana jest z budżetu państwa z części, której dysponentem jest Minister Sprawiedliwości.

§ 3. Przepis § 1 i 2 stosuje się także w razie umieszczenia nieletniego w hostelu.

Art. 275. § 1. Nieletni zwalniany z zakładu poprawczego otrzymuje dokumenty tożsamości oraz inne dokumenty, zwłaszcza świadectwa szkolne oraz zaświadczenia o uzyskaniu uprawnień do prowadzenia określonej działalności lub wykonywaniu określonych czynności.

§ 2. Zwalnianemu nieletniemu wydaje się za pokwitowaniem pozostające w depozycie przedmioty i pieniądze stanowiące jego własność.

§ 3. W razie potrzeby nieletniemu wydaje się zaświadczenie o stanie zdrowia, a także zaświadczenia służące uzyskaniu uprawnień z tytułu zatrudnienia.

Art. 276. § 1. Nieletniego skreśla się z ewidencji zakładu poprawczego w wypadku:

1. zwolnienia w związku z zakończeniem wykonywania tego środka,

2. z powodu śmierci nieletniego,

3. przeniesienia do innego zakładu,

4. umorzeniem postępowania wykonawczego,

5. warunkowego zwolnienia z zakładu,

6. umieszczenia w schronisku dla nieletnich, areszcie śledczym albo w zakładzie karnym,

7. trzymiesięcznej nieobecności w zakładzie spowodowanej ucieczką albo samowolnym przedłużeniem urlopu lub przepustki.

§ 2. O skreśleniu nieletniego z ewidencji zakładu dyrektor zakładu niezwłocznie zawiadamia sąd wykonujący orzeczenie o umieszczeniu nieletniego w zakładzie poprawczym, rodziców lub opiekunów oraz organ wymieniony w art. 225 § 1.

§ 3. Ponowne umieszczenie w zakładzie nieletniego skreślonego z ewidencji z przyczyn, o których mowa w § 1 pkt 3-7, wymaga zwrócenia się do jednostki organizacyjnej, wymienionej w art. 225 § 1, z wnioskiem o umieszczenie w zakładzie; nieletniego, do czasu załatwienia wniosku, umieszcza się w zakładzie, z którego ewidencji został skreślony, i zawiadamia o tym niezwłocznie sąd wymieniony w § 2.

§ 4. Przepisy § 1 pkt 1-3 i 6 stosuje się odpowiednio przy skreślaniu nieletniego z ewidencji schroniska dla nieletnich.

Ustawa z dnia ... - Kodeks nieletnich

Uzasadnienie

I

Potrzeba nowej regulacji dotyczącej spraw osób, które nie ukończyły 18 lat i które weszły w konflikt z prawem lub powszechnie uznawanymi normami współżycia społecznego, wynika ze zmian w rzeczywistości społecznej, które nastąpiły od czasu wejścia w życie ustawy z dnia 26 października 1982 r. - o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. 2002, Nr 11, poz. 109, ze zmianami).

Sytuacje, w których coraz młodsze osoby w czasami drastyczny sposób naruszają prawo, zmuszają ustawodawcę do zapewnienia wymiarowi sprawiedliwości możliwości adekwatnej reakcji. W ciągu ostatniej dekady systematycznie bowiem rosła przestępczość nieletnich. Według danych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji (październik 2006) w połowie lat 90-tych ubiegłego stulecia odsetek nieletnich sprawców w ogólnej liczbie sprawców czynów zabronionych wynosił 5 procent, gdy tymczasem w pierwszej połowie 2006 roku odsetek ten sięgnął już 6,6 procent. Zwiększa się też liczba czynów drastycznych, szczególnie bulwersujących opinię publiczną i naruszających poczucie bezpieczeństwa obywateli. Nieletni potrafią bowiem organizować się na wzór dorosłych grup przestępczych. Rosnąca świadomość prawna i kładzenie akcentu na sferę praw obywatelskich, w oderwaniu od obywatelskich obowiązków, rodzi w nieletnich poczucie bezkarności.

Projekt Kodeksu nieletnich dąży do zracjonalizowania i uporządkowania kwestii zapobiegania i zwalczania demoralizacji nieletnich, wychodząc również naprzeciw uzasadnionym oczekiwaniom społecznym, które w ostatnim czasie w sposób oczywisty ewoluują w kierunku zaostrzenia polityki oddziaływania na nieletnich a przez to uczynienia tej polityki skuteczniejszą. Dla realizacji tego celu konieczne stało się między innymi poszerzenie katalogu środków, dostępnych w procesie przeciwdziałania demoralizacji nieletnich.

Ustawodawca zdecydował się nadać nowemu aktowi prawnemu dotyczącemu problematyki nieletnich formę Kodeksu po pierwsze zakładając, że ustawa ta będzie kompleksową regulacją objętej nią problematyki, z nielicznymi jedynie i niezbędnymi odesłaniami do innych ustaw i po drugie w uwzględnieniu wagi zagadnień związanych z postępowaniem w sprawach nieletnich.

Założenie kompleksowej regulacji w Kodeksie nieletnich problematyki odpowiedzialności nieletnich w związku z ich negatywnymi zachowaniami w kontekście norm prawnych i społecznych jest uzasadnione również w świetle słusznej krytyki dotychczas obowiązującej ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Głównym problemem przy stosowaniu wzmiankowanej ustawy była swego rodzaju dwoistość postępowania z nieletnimi. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich w art. 20 co do zasady odsyłała do postępowania nieprocesowego regulowanego w ustawie z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zmianami), w ograniczonym zakresie zaś - to jest w postępowaniu poprawczym i przy czynnościach dowodowych Policji - do ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zmianami). Użyta w szerokim zakresie technika legislacyjna polegającą na odesłaniu do innych ustaw, ze wskazaniem, że przepisy, do których odsyła ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich należy stosować odpowiednio, skutkowała niekiedy skomplikowaną metodologią stosowania przepisów. Podkreślenia wymaga na przykład, że przy odesłaniu do postępowania nieprocesowego regulowanego w KPC organ postępowania zmuszony był do dwustopniowego odpowiedniego stosowania norm: najpierw odpowiednie zastosowanie miały przepisy trybu nieprocesowego KPC, do którego odpowiednie zastosowanie mają przepisy trybu procesowego KPC (art. 13 § 2 KPC). Budziło to liczne wątpliwości przy stosowaniu tychże przepisów.

Należy nadto podkreślić, że przepisy cywilnego postępowania nieprocesowego w najmniejszym stopniu odpowiadają specyfice postępowania w sprawach nieletnich. Przedmiotem postępowania w sprawach nieletnich jest bowiem w przeważającej ilości przypadków ustalenie, z szerokim zastosowaniem czynności podejmowanych przez sędziego rodzinnego i sąd z urzędu, czy nieletni dopuścił się określonego czynu i dobranie adekwatnych środków reakcji na ten czyn. Nie ulega więc wątpliwości, że właściwym modelem postępowania w takich sprawach są rozwiązania zbliżone konstrukcyjnie do postępowania karnego, którego funkcją jest ustalenie sprawstwa i winy oskarżonego i dobranie sprawiedliwej kary i środków karnych, z zapewnieniem oskarżonemu szerokiego prawa do obrony.

Modelowanie postępowania w sprawach nieletnich w oparciu o wzory postępowania karnego ma pierwszorzędne znaczenie dla zapewnienia nieletniemu nie mniejszych niż dorosłemu sprawcy przestępstw gwarancji procesowych. Współczesne postępowanie karne, niezależnie od prowadzonej przez Państwo polityki karnej, ma przede wszystkim zapewnić uczciwy proces, w wyniku którego zapadnie sprawiedliwe rozstrzygnięcie. Przenosząc ten model postępowania na postępowanie w sprawach nieletnich, z niezbędnymi modyfikacjami, zapewnione nieletniemu zostaje, że 1) wszechstronne, objęte precyzyjnymi ustawowymi rygorami postępowanie dowodowe doprowadzi sąd do ustalenia stanu faktycznego zgodnego z rzeczywistością, 2) dobrane zostaną adekwatne środki wychowawcze, 3) całe postępowanie będzie mogło zostać poddane kontroli sądu wyższej instancji, 4) wyrok w sprawie będzie mógł być w określonych przypadkach wzruszony w drodze nadzwyczajnych środków zaskarżenia.

Nieporozumieniem byłoby w związku z powyższym upatrywanie pogorszenia sytuacji nieletniego w tym tylko, że zmienione zostają przepisy dotyczące postępowania. Pojęcia zaostrzenia bądź złagodzenia odpowiedzialności nieletnich, jeżeli w ogóle stosować je pomimo ich niedookreśloności, dotyczyć mogą jedynie prawa materialnego, nie zaś przepisów procesowych, konstruowanych celem zapewnienia reguł uczciwego procesu.

W Kodeksie nieletnich wprowadzone zostają regulacje, które spowodują usprawnienie postępowania w sprawach nieletnich, szczególnie poprzez przyjęcie jednolitej procedury rozpatrywania spraw nieletnich. Wyeliminowana zostaje w postępowaniu przed sądem wieloetapowość postępowania z nieletnimi, charakterystyczna dla ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Według dotychczas obowiązującej ustawy sędzia rodzinny prowadził postępowanie wyjaśniające, następnie zaś - już jako sąd rodzinny - postępowanie opiekuńczo - wychowawcze lub poprawcze, po czym następowało, znów prowadzone przez sędziego rodzinnego postępowanie wykonawcze. Kodeks nieletnich postępowanie wyjaśniające powierza w zasadzie Policji, ustala jednolite postępowanie sądowe (bez podziału na postępowanie opiekuńczo-wychowawcze i poprawcze) oraz postępowanie wykonawcze. Zaproponowane w projekcie ustawy zmiany w stosunku do dotychczas obowiązujących regulacji są zgodne z założeniami naprawy polskiego sądownictwa poprzez zapewnienie większej sprawności i efektywności orzekania w sprawach nieletnich, jak również wykonywania prawomocnych orzeczeń.

Nadrzędnym celem Kodeksu nieletnich jest zapobieganie i zwalczanie demoralizacji i przestępczości nieletnich. Art. 3 wskazuje jednocześnie, że w sprawie nieletniego należy kierować się przede wszystkim jego dobrem, dążąc do wytworzenia w nim poczucia odpowiedzialności za własne czyny i wychowania go.

Podejmując wysiłki celem utrzymania bezpieczeństwa w społeczeństwie, przepisy Kodeksu nieletnich zapewniają jednocześnie gwarancje konstytucyjne, wartości i zasady zawarte między innymi w takich dokumentach jak Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Konwencja o Prawach Dziecka, Wzorcowe Reguły Minimum Narodów Zjednoczonych Dotyczące Wymiaru Sprawiedliwości wobec nieletnich, Reguły Narodów dotyczące ochrony nieletnich pozbawionych wolności.

II

Kodeks nieletnich to obszerny akt prawny, składający się z 3 działów, 28 rozdziałów, 276 artykułów. Struktura projektowanego aktu prawnego przedstawia się następująco:

Dział I Przepisy ogólne

Rozdział 1 Zakres obowiązywania (art. 1 - 8)

Rozdział 2 Środki wychowawcze (art. 9 - 20)

Rozdział 3 Orzeczenie umieszczenia w zakładzie poprawczym i kary pozbawienia wolności (art. 21 - 22)

Dział II Postępowanie w sprawach nieletnich

Rozdział 4 Przepis ogólne o postępowaniu (art. 23 - 33)

Rozdział 5 Sąd (art. 34 - 43)

Rozdział 6 Strony (art. 44 - 45)

Rozdział 7 Nieletni (art. 46 - 52)

Rozdział 8 Obrońca, pełnomocnik i osoba godna zaufania powołana przez sąd do pomocy nieletniemu (art. 53 - 58)

Rozdział 9 Pokrzywdzony (art. 59 - 63)

Rozdział 10 Przedstawiciel instytucji (art. 64 - 65)

Rozdział 11 Czynności procesowe i dowody (art. 66 - 76)

Rozdział 12 Zatrzymanie i środki zapobiegawcze (art. 77 - 91)

Rozdział 13 Poszukiwanie nieletniego (art. 92 - 94)

Rozdział 14 Kary porządkowe (art. 95 - 99)

Rozdział 15 Postępowanie wyjaśniające (art. 100 - 111)

Rozdział 16 Postępowanie przed sądem pierwszej instancji (art. 112 - 147)

Rozdział 17 Postępowanie odwoławcze (art. 148 - 174)

Rozdział 18 Nadzwyczajne środki zaskarżenia (art. 175 - 180)

Rozdział 19 Odszkodowanie za niesłuszne wymierzenie kary albo orzeczenie zakładu poprawczego lub skierowanie do odpowiedniej placówki (art. 181 - 188)

Rozdział 20 Koszty postępowania (art. 189 - 196)

Dział III Postępowanie wykonawcze

Rozdział 21 Przepisy ogólne o wykonywaniu orzeczeń (art. 197 - 207)

Rozdział 22 Wykonywanie orzeczonych środków (art. 208 - 225)

Rozdział 23 Wykonanie orzeczenia umieszczenia w zakładzie poprawczym i kary pozbawienia wolności (art. 226 - 227)

Rozdział 24 Przepisy ogólne o organizacji ośrodków, placówek i zakładów, do których kierowani są nieletni, schronisk dla nieletnich oraz policyjnych izb dziecka (art. 228 - 239)

Rozdział 25 Przepisy dotyczące pobytu nieletnich w ośrodkach, placówkach, zakładach i schroniskach dla nieletnich (art. 240 - 258)

Rozdział 26 Środki zapewnienia bezpieczeństwa w ośrodkach, placówkach, zakładach poprawczych lub schroniskach dla nieletnich (art. 259 - 266)

Rozdział 27 Zatrudnianie nieletnich umieszczonych w zakładach poprawczych lub schroniskach dla nieletnich (art. 267 - 272)

Rozdział 28 Zwalnianie nieletnich z zakładów poprawczych (art. 273 - 276)

III

Zakres podmiotowy stosowania Kodeksu nieletnich, określony w art. 1, został zawężony w stosunku do funkcjonującego na gruncie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich.

Zgodnie z przyjętym rozwiązaniem pod pojęciem nieletniego rozumie się osoby, które ukończyły lat 10, a nie ukończyły lat 18. Wyznaczenie, dotąd nie określonej ustawowo, dolnej granicy nieletniości uzasadnione jest po pierwsze zdolnością do pojmowania przez jednostkę w tym wieku znaczenia norm, początkowo moralnych, a w miarę rozwoju także innych, w tym prawnych i poczucia odpowiedzialności za ich naruszenie, a po drugie obniżeniem się wieku popełniania czynów zabronionych. Doświadczenia psychologii wskazują, że charakterystyczny dla większości dorosłych sposób rozumienia norm moralnych pojawia się stopniowo zaczyna dominować w myśleniu dzieci przeciętnie w wieku 9 lat (Dr Marian Olejnik, Zakład Psychologii Rozwojowej i Wychowawczej Instytutu Psychologii Uniwersytetu Jagiellońskiego Opinia dotycząca granicy wieku nieletniego, od której można oczekiwać zrozumienia norm moralnych). Dopiero bowiem od wskazanego wieku dziecko może rozumieć, że jest podmiotem określonych praw i obowiązków, a zatem wtedy uzasadnione i celowe będzie podejmowanie prób interweniowania w proces wychowawczy - przy założeniu świadomego uczestniczenia w tym procesie poddanej mu jednostki.

Ustalenie granicy wieku odpowiedzialności nieletnich na 10 latach ma na celu zwiększenie stopnia pewności, że normy moralne są w nieletnich ugruntowane. Uwzględniając okoliczność, że im młodszy nieletni, tym owa świadomość może być mniej rozwinięta, nie zachodzi uzasadniona potrzeba obniżenia dolnej granicy nieletniości poniżej wskazanej normy wiekowej. Norma ta zawsze ma do pewnego stopnia arbitralny charakter, co nie zmienia faktu, że zbytnie obniżenie granicy wiekowej dla nieletnich mogłoby doprowadzić do skutków sprzecznych z założeniami ustawy i demoralizować - zamiast wychowywać i przeciwdziałać demoralizacji.

Za konieczne uznano natomiast obniżenie wieku nieletniości w postępowaniu wykonawczym z obecnie obowiązującego na gruncie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich w odniesieniu do wykonywania niektórych środków, w tym orzeczenia o umieszczeniu w zakładzie poprawczym 21 lat do lat 18. Pozwoli to w istocie zapobiec umieszczaniu nieletnich powyżej 18 roku życia w zakładach poprawczych z uwagi na niecelowość takich działań. Przebywanie w tym samym zakładzie poprawczym nieletnich, których dzieli istotna na tym etapie rozwoju człowieka różnica wieku, prowadzi do poważnych trudności we wdrażaniu procesu wychowawczego. Część nieletnich przebywających w zakładach poprawczych po ukończeniu 18 lat, która ma za sobą pobyty w aresztach śledczych lub skazania przez sądy karne (w okresie od 1 stycznia do 31 kwietnia 2003 r. doprowadzono do zakładów poprawczych 271 osób, które ukończyły 18 lat, w tym 63 po pobycie w areszcie śledczym, co stanowi ponad 23 %), dostarcza młodszym wychowankom negatywnych wzorów postępowania, dezorganizując tym samym proces wychowawczy. Należy porzucić złudzenie, że skuteczna resocjalizacja w zakładzie poprawczym może dotyczyć wszystkich osób, które weszły w konflikt z prawem i skoncentrować pracę na nieletnich dających większą nadzieję na skuteczne oddziaływanie wychowawcze. Nie bez znaczenia pozostaje kwestia objęcia nieletniego do 18 roku życia obowiązkiem szkolnym, co zwiększa pole możliwości resocjalizacji również poprzez obowiązkowe kształcenie ogólne i zawodowe.

Zapobieganie negatywnemu wpływowi nieletnich powyżej 18 roku życia na młodszych nieletnich poprzez kumulowanie osób w wieku 18-21 lat w osobnych, przeznaczonych dla nich zakładach, byłoby tworzeniem, obok zakładów karnych dla młodocianych stosownie do przepisów ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557, ze zmianami), zakładów poprawczych dla pełnoletnich, wymagających zupełnie innych metod oddziaływania wychowawczego. Również więc z takiego działania należało zrezygnować, korelując moment wyjścia z nieletniości na gruncie przepisów dotyczących nieletnich z chwilą osiągnięcia pełnoletniości na gruncie prawa cywilnego (art. 10 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny, Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zmianami).

Celem uniknięcia ujemnych skutków obniżenia granicy wieku w postępowaniu wykonawczym przewidziano wyjątki pozwalające na przedłużenie w nich pobytu nieletniego, który ukończył 18 lat (art.223 § 2 i 3) i który wyrazi na to zgodę. Chodzi o otwarcie możliwości ukończenia nauki lub przygotowania zawodowego tym osobom, które przekroczyły wiek nieletniości, a nie mogą kształcić się poza zakładem, istnieją natomiast podstawy do postawienia pozytywnej prognozy odnośnie ich zachowania, a one same wnoszą o pozostawienie ich ośrodku, placówce lub zakładzie. Tego rodzaju rozwiązanie wprowadzone zostało dla zapewnienia nieletnim, spełniającym określone wymagania ustawowe, lepszych warunków do rozpoczęcia samodzielnego życia. Podkreślenia wymaga jednak, że pozostanie w placówce po 18 roku życia zależy za każdym razem od zgody nieletniego, niezależnie od wymogu orzeczenia sądu. Przemawia za tym nie tylko fakt uzyskania przez nieletniego pełnoletniości. Po osiągnięciu 18 lat bowiem ustaje obowiązek szkolny (art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty - Dz. U. 2004, Nr 256, Poz. 2572, ze zmianami), kontynuacja nauki musi więc opierać się na zasadzie dobrowolności. Również w sytuacji, gdy stosowanie środka wychowawczego ustanie przed ukończeniem przez nieletniego 18 lat a jednocześnie w trakcie roku szkolnego, nieletni będzie mógł dokończyć dany rok nauki w dotychczasowej szkole.

Ustalenie granic nieletniości na wiek między 10 a 18 rokiem życia nie odbiega od aktualnych regulacji w innych państwach europejskich. W tej kwestii nie ma jednolitych standardów (Instytut Wymiaru Sprawiedliwości Wymiar sprawiedliwości wobec nieletnich w wybranych krajach, Warszawa 2006). Wiek 10 lat jako dolną granicę odpowiedzialności nieletnich według szczególnych reguł przewidują porządki prawne Anglii i Walii, Cypru, Szwajcarii a z krajów pozaeuropejskich - między innymi Australii. Niższa granica wieku przewidziana jest w Irlandii (7 lat) i Szkocji (8 lat), nieco wyższa w Turcji (11 lat) i Holandii (12 lat), zaś znacząco wyższa w Austrii, Bułgarii, Estonii, Hiszpanii, Lichtensteinie, Niemczech, Rosji, Rumunii, Słowenii, Włoszech, na Białorusi, Litwie Łotwie, Malcie, Ukrainie i Węgrzech (14 lat) oraz w Czechach, Danii, Finlandii, Szwecji, na Islandii i Słowacji (15 lat). Rozwiązanie zaproponowane w Kodeksie nieletnich w zakresie dolnej granicy odpowiedzialności nieletnich nie jest więc ani najsurowsze z praktykowanych, ani też nie należy do najłagodniejszych.

W obcych systemach prawnych przyjmowane są różne modele odpowiedzialności nieletnich za czyny zabronione. W wielu krajach, podobnie jak w Polsce, wprowadza się zupełnie odrębne regulacje w tym zakresie (Anglia i Walia, Austria, Belgia, Czechy, Francja, Grecja od roku 2003, Hiszpania, Irlandia, Niemcy, Szkocja, Szwajcaria, Szwecja). W innych (Białoruś, Estonia, Grecja do roku 2003, Holandia, Litwa, Rosja, Słowenia, Ukraina) szczególne zasady odpowiedzialności nieletnich zamieszczone są w kodeksach karnych i kodeksach postępowania karnego. Różne rozwiązania w tym względzie wynikają po części z odmiennych tradycji poszczególnych systemów prawnych, a po części z różnych uzasadnień aksjologicznych formułowanych w tych kwestiach. Przyjęcie wybranej koncepcji prawodawstwa nieletnich nie przekłada się jednak w prosty sposób na surowsze bądź łagodniejsze podejście do odpowiedzialności nieletnich. W szczególności oparcie reguł odpowiedzialności nieletnich na normach zawartych w kodeksie karnym i kodeksie postępowania karnego nie musi oznaczać surowszego traktowania nieletnich w porównaniu z systemami przewidującymi odrębne prawo nieletnich.

Kodeks nieletnich nie zmienia w zasadniczy sposób obecnego stanu prawnego w zakresie pociągania nieletnich do odpowiedzialności na zasadach określonych w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, ze zmianami) - art. 10 § 1 i 2 k.k. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, że równolegle prowadzone prace legislacyjne zmierzają do rozszerzenia katalogu przestępstw objętych art. 10 § 2 KK, co wpłynie na szerszą możliwość stosowania tego przepisu wobec nieletnich sprawców najgroźniejszych czynów zabronionych.

Odpowiedzialność karną nieletni ponosi stosownie do art. 10 § 1 k.k. po ukończeniu 17 lat, choć Konwencja o prawach dziecka przewiduje status „dziecka” dla człowieka, który nie ukończył lat 18, a zalecenia organizacji międzynarodowych zmierzają do ustalenia wieku odpowiedzialności karnej od ukończenia lat 18 (np. XIX Kongresu AIDP we wrześniu 2004 r.). Na utrzymaniu dotychczasowego rozwiązania zaważyło nie tylko to, że rozwiązania legislacyjne w tym zakresie mają podłoże kryminalno-polityczne, co sprawia, iż muszą one uwzględniać aktualne oczekiwania większości polskiego społeczeństwa, domagającego się raczej zaostrzenia działań podejmowanych wobec nieletnich. Ważniejszą jest okoliczność, że w niemal wszystkich krajach, w których nieograniczona odpowiedzialność karna zaczyna się z chwilą ukończenia 18 lat, postępowanie wobec osób poniżej tego wieku jest szczególnym postępowaniem karnym, w przeciwieństwie do Polski, gdzie do ukończenia lat 17, poza wyjątkami przewidzianym w Kodeksie karnym (art. 10 § 2 k.k.), nieletni jest podmiotem postępowania wychowawczego. Wbrew pozorom zatem polskie rozwiązanie jest mniej represyjne w stosunku do nieletnich, niż postępowania w wielu krajach, w których granicę dorosłości na gruncie prawa karnego przesunięto do lat 18.

Nie ulega wątpliwości, że zaostrzeniem odpowiedzialności nieletnich w stosunku do regulacji ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich jest wprowadzona w art. 21 Kodeksu nieletnich możliwość orzeczenia kary pozbawienia wolności łącznie z umieszczeniem w zakładzie poprawczym. Ten środek oddziaływania na nieletnich stanowi swego rodzaju łącznik między instrumentami Kodeksu karnego a środkami wychowawczymi. Dotyczyć będzie sytuacji, gdy nieletni powyżej lat 13 dopuści się czynu z katalogu wskazanego w art. 10 § 2 KK, a nie będą zachodzić warunki (ze względu na wiek nieletniego lub inne powody) do postępowania z nieletnim jak ze sprawcą dorosłym.

Sąd będzie mógł w takiej sytuacji orzec łącznie umieszczenie w zakładzie poprawczym i karę pozbawienia wolności, zaś przed osiągnięciem przez nieletniego 18 lat sąd rodzinny podejmować będzie decyzję, czy nieletniego umieścić do odbycia kary w zakładzie karnym, czy też zwolnić po osiągnięciu pełnoletniości (art. 226). Sąd w tym względzie kierować się będzie wyłącznie przesłankami dotyczącymi osoby nieletniego, to jest w szczególności czy proces wychowawczy w zakładzie poprawczym przyniósł pożądane skutki i czy nieletni został zresocjalizowany. W tym ostatnim wypadku nieletni pozostawać będzie na wolności warunkowo - ze wszelkimi konsekwencjami wynikającymi z Kodeksu karnego, a więc z możliwością zarządzenia wykonania kary (art. 226 § 4). Warto podkreślić, że zgodnie z art. 209 § 3 nie będzie dopuszczalne uchylenie lub zmiana orzeczenia w zakresie umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym w toku postępowania wykonawczego, to jest nieletni będzie musiał do tego czasu przebywać w zakładzie poprawczym. Takie rozwiązanie pozwoli uniknąć ewentualności niesprawiedliwej sytuacji, w której nieletni, wobec którego orzeczono na podstawie art. 21, a więc za czyny wysokiej społecznej szkodliwości, po krótkim czasie wychodzi z zakładu poprawczego i nie jest zarządzane wobec niego odbycie kary pozbawienia wolności.

Kodeks nieletnich wprowadza zasadę, że wobec nieletniego, który popełnił czyn zabroniony przed ukończeniem lat 17, ale w chwili orzekania przez sąd I instancji ukończył lat 18, środków wychowawczych nie stosuje się (art. 22 §1). W takiej sytuacji sąd może wobec nieletniego orzec karę lub warunkowo umorzyć postępowanie. Sąd stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet może odstąpić od jej wymierzenia przy jednoczesnym orzeczeniu środka karnego.

Sankcje karne sąd może zastosować także wobec nieletniego, który popełnił czyn zabroniony przed ukończeniem 17 lat, ale w chwili orzekania przez sąd I instancji ukończył lat 17, a zachodzą podstawy do orzeczenia umieszczenia w zakładzie poprawczym. Możliwe jest również w takiej sytuacji warunkowe umorzenie postępowania wobec nieletniego (art. 22 § 2). Generalnie rzecz ujmując chodzi o przypadki, w których stosowanie środków wychowawczych jest już niecelowe, lecz reakcja na czyn nieletniego jest konieczna. Również w tym wypadku sąd stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet może odstąpić od jej wymierzenia, jeżeli orzeka środek karny.

Podkreślenia wymaga, że warunkowe umorzenie wobec nieletnich, o których mowa w art. 22 § 1 i § 2 następuje na zasadach określonych w Kodeksie karnym, niezależnie od przesłanek określonych w art. 66 Kodeksu karnego (art. 22 § 4). Oznacza to, że warunkowe umorzenie postępowania w tym wypadku może dotyczyć szerszego katalogu czynów zabronionych, niżby to wynikało z art. 66 KK. Nadto przepis art. 22 § 4 jest niezbędny, aby rozróżnić pomiędzy warunkowym umorzeniem postępowania wobec nieletnich, o których mowa w art. 22 § 1 i § 2 a warunkowym umorzeniem postępowania jako instytucją Kodeksu nieletnich, ustanowioną w art. 13.

Nieletni będzie odpowiadał na zasadach określonych w ustawie z dnia 20 maja 1971 r. - Kodeks wykroczeń (Dz. U. Nr 12, poz. 114, ze zmianami) w każdej sytuacji, jeżeli dopuści się czynu stypizowanego jako wykroczenie po ukończeniu 15 lat (art. 1 § 2 pkt 3). Ustawodawca obniżając w tak istotny sposób granice odpowiedzialności wykroczeniowej nieletnich, wziął pod uwagę narastający problem czynów popełnianych przez nieletnich, a wypełniających znamiona wykroczeń. W szczególności chodzi tu o zachowania powszechnie określane mianem chuligańskich, jak drobne kradzieże w miejscach publicznych, uszkodzenia mienia prywatnego i w przestrzeni publicznej, nieobyczajne wybryki, zakłócenia spokoju, w tym spoczynku nocnego, tzw. wykroczenia stadionowe. Środki oddziaływania wychowawczego na nieletnich, przewidziane w Kodeksie nieletnich, w drobnych a uciążliwych sprawach o wykroczenia, okazują się nieadekwatne do potrzeb. Postępowanie w sprawach o wykroczenia, regulowane w ustawie z dnia 24 sierpnia 2001 r. - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz. U. Nr 106, poz. 1148, ze zmianami), pozwala na szybsze i skuteczniejszą reakcję wymiaru sprawiedliwości w wypadku popełnienia przez nieletniego powyżej 15 roku życia wykroczenia, wychodząc naprzeciw uzasadnionym oczekiwaniom społecznym w tym względzie.

Przedmiotowy zakres stosowania Kodeksu nieletnich wyznaczony został poprzez odwołanie się do znanego ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich określenia „przejaw demoralizacji” (art. 2 § 1), lecz zmieniono treść tego pojęcia. Przejawem demoralizacji jest bowiem zarówno popełnienie czynu zabronionego (art. 2 § 2) jak i naruszanie norm postępowania powszechnie przyjętych w odniesieniu do osób małoletnich (art. 2 § 1). Za celowe uznano pozostawienie nieco zmienionego przykładowego wyliczenia przejawów demoralizacji innych, niż popełnienie czynu zabronionego. Takie wyliczenie stanowi bowiem dobrą wskazówkę dla praktyki, w której utrwalił się sposób rozumienia tego zestawu pojęć. W praktyce nie obserwuje się trudności w rozumieniu pojęcia „demoralizacji”, co uzasadnia brak potrzeby wprowadzania innej terminologii, jak np. nieprzystosowanie czy wykolejenie społeczne.

W Kodeksie nieletnich pozostawiono niezmienione te zasady postępowania z nieletnimi, które powinny stanowić dyrektywy dla organów działających w postępowaniu dotyczącym nieletnich. Na pierwszy plan wysunięto nakaz kierowania się dobrem nieletniego, wzbudzenia w nim poczucia odpowiedzialności za swoje postępowanie i wychowania go (art. 3 § 1), do czego niezbędne jest traktowanie nieletniego jako podmiotu, nie zaś jako przedmiotu oddziaływań wychowawczych. Uzupełnieniem tej zasady jest zasada indywidualizmu przy oddziaływaniu na nieletniego (art. 3 § 2). Celem działania organów Państwa wobec nieletniego musi być oddziaływanie wychowawcze. To odróżnia środki stosowane na podstawie Kodeksu nieletnich od kar wymierzanych dorosłym. Kształtowanie oczekiwanych społecznie postaw u nieletniego warunkuje jego prawidłowe funkcjonowanie jako członka społeczeństwa i jako obywatela. Należy stwierdzić, że ze względu na wiek nieletni są w większym stopniu niż dorośli podatni na wysiłki wychowawcze, w związku z czym starania socjalizacyjne i resocjalizacyjne mogą przynieść pożądane efekty.

Kodeks nieletnich w art. 4 zawiera odesłanie do części ogólnej Kodeksu karnego, ustawy z dnia 10 września 1999 r. - Kodeks karny skarbowy (Dz. U. Nr 83, poz. 930, ze zmianami) i Kodeksu wykroczeń. Potrzeba takiego odesłania okazuje się niezbędna wobec tego, że Kodeks nieletnich stosuje się m.in. w razie popełnienia przez nieletniego czynu zabronionego wypełniającego znamiona przestępstwa, przestępstwa skarbowego lub wykroczenia albo wykroczenia skarbowego. Części ogólne wymienionych w art. 4 ustaw dopełniają Kodeks nieletnich w zakresie, w jakim on sam nie reguluje wszystkich aspektów odpowiedzialności za popełnienia czynu zabronionego. Szczególne znaczenie będą tu miały np. przepisy dotyczące form popełnienia czynu zabronionego, wyłączenia odpowiedzialności karnej (Rozdziały II i III Kodeksu karnego, Rozdział I Kodeksu wykroczeń). Kodeks nieletnich statuuje regułę, że nieletni odpowiada za czyn, który według Kodeksu karnego, Kodeksu karnego skarbowego i Kodeksu wykroczeń jest - odpowiednio - przestępstwem, przestępstwem skarbowym lub wykroczeniem albo wykroczeniem skarbowym, zaś części ogólne wymienionych ustaw określają, jakie zachowanie w ogóle spełnia kryteria uznania za przestępstwo lub wykroczenie (w tym skarbowe).

Do współdziałania z organami prowadzącymi postępowanie dotyczące nieletnich i udzielania im pomocy Kodeks nieletnich zobowiązuje instytucje państwowe i samorządowe, a w pewnym zakresie także osoby prywatne (art. 6 - 8). Zaniechanie obowiązku udzielenia pomocy przez wskazane instytucje obwarowano sankcją w postaci kary pieniężnej, co ma zapewnić realizację tego obowiązku i wyeliminować traktowanie go jako niewiążącego zalecenia. Maksymalna wysokość kary pieniężnej (10.000 zł) ma zapewnić skuteczność tego środka dyscyplinującego poddane mu podmioty. Należy zwrócić uwagę, że dla zapewnienia skuteczności sprawności i skuteczności postępowania z nieletnimi:

- Policja i inne organy postępowania w sprawach nieletnich wykonują polecenia sądu, zaś wykonanie tego obowiązku egzekwowane jest droga służbową przez zwierzchników lub organy nadrzędne wobec tych podmiotów,

- wszystkie instytucje państwowe i samorządowe są obowiązane do wykonywania poleceń sądu w zakresie swego działania i do udzielania pomocy innym organom prowadzącym postępowanie, pod rygorem nałożenia kary pieniężnej,

- osoby prawne, jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej i osoby fizyczne są obowiązane do wykonywania poleceń sądu i do udzielenia pomocy na wezwanie organów prowadzących postępowanie, jeżeli bez tej pomocy przeprowadzenie czynności procesowej jest niemożliwe lub znacznie utrudnione, przy czym jest to obowiązek o charakterze społecznym.

IV

Kodeks nieletnich poszerza katalog środków przewidzianych do zastosowania wobec nieletnich, ale przede wszystkim znosi krytykowany podział na środki wychowawcze i poprawcze, wprowadzając jedną kategorię środków - środki wychowawcze (art.9), obok których występują jedynie środki lecznicze (art.17).

Zniesienie znanego ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich podziału na środki wychowawcze i poprawcze wiąże się ze zniesieniem dwoistego postępowania w sprawie o zastosowanie środków oddziaływania na nieletniego (likwidacja postępowań opiekuńczo-wychowawczych i poprawczych jako samodzielnych rodzajów procedur w postępowaniu z nieletnimi). Ustalenie jednolitego nazewnictwa stosowanych wobec nieletnich środków nie wpłynie w żaden sposób na ich skuteczność czy możliwość ich wprowadzenia w życie. Zestaw środków, które mogą być stosowane wobec nieletnich, pozwala na dobranie - zgodnie z zasadą indywidualizacji - właściwego środka do okoliczności konkretnego przypadku, poczynając od najłagodniejszego w postaci upomnienia do najdalej idącego, bo pozwalającego na odseparowanie nieletniego od jego środowiska rodzinnego poprzez skierowanie go do odpowiedniej placówki, czy ośrodka albo umieszczenie w zakładzie poprawczym. Podkreślenia wymaga, że szeroki i otwarty katalog środków wychowawczych pozwala na elastyczne a przez to skuteczniejsze podejście do każdego z nieletnich. Przewidziana w art. 9 pkt 2 możliwość zobowiązania nieletniego do określonego postępowania umożliwia sądowi w zasadzie dowolne modelowanie tego zobowiązania, przy uwzględnieniu zasady doboru optymalnego środka z punktu widzenia wskazań art. 3.

Istotną nowością w stosunku do obecnie obowiązującego stanu prawnego jest zasada orzekania określonych środków wychowawczych w latach i miesiącach obok możliwości orzeczenia środka wychowawczego do ukończenia przez nieletniego 18 roku życia (art. 11). Takie rozwiązanie spełnia gwarancyjną funkcję wobec nieletniego, szczególnie w razie zastosowania najsurowszych środków wychowawczych, albowiem jasno precyzuje okres poddania nieletniego oddziaływaniom wychowawczym. Dotychczasowe rozwiązania stwarzały dla nieletniego i pozostałych stron, w tym przede wszystkim rodziców, stan niepewności co do tego, jak długo nieletni podlegać będzie środkom wychowawczym. Dla przykładu nieletni, który został osadzony w zakładzie poprawczym wkrótce po osiągnięciu 13 roku życia mógł tam przebywać nawet 8 lat, do ukończenia 21 lat, nie rzadko dłużej niż przebywałby w zakładzie karnym dorosły sprawca tego samego rodzaju czynu zabronionego. Orzekając środek wychowawczy w latach i miesiącach sąd będzie brał pod uwagę cele ustawy, a więc dążenie do wychowania nieletniego i wzbudzenia w nim poczucia odpowiedzialności za swoje zachowania.

Wobec wprowadzenia zasady orzekania środków wychowawczych w miesiącach i latach pojawiła się konieczność ustalenia zasad łączenia środków tego samego rodzaju, wymierzonych w dwu lub więcej orzeczeniach. W takiej sytuacji zgodnie z art. 11 § 2 odpowiednie zastosowanie znajdą art. 85 i 86 KK. Podkreślenia wymaga, że łączenie środków wychowawczych nie dotyczyć będzie sytuacji, gdy w jednym postępowaniu orzekano o różnych przejawach demoralizacji nieletniego. Sąd nie orzeka bowiem środka wychowawczego w odniesieniu do każdego z przejawów demoralizacji z osobna, objętych jednym postępowaniem. Zadaniem sądu jest dobór takiego środka bądź środków wychowawczych, które będą adekwatne w odniesieniu do danego nieletniego. Innymi słowy wobec nieletniego nie stosuje się środków wychowawczych „za” przejawy demoralizacji, ale „w związku” z takimi przejawami.

Kodeks nieletnich utrzymuje zasadę (art. 12), że orzeczenie umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym stanowi wychowawczą ostateczność, kiedy inne środki okazały się nieskuteczne albo ich orzekanie jest niecelowe. Podkreślenia wymaga, że nieletniego można umieścić w zakładzie poprawczym jedynie wtedy, gdy dopuścił się czynu zabronionego zagrożonego karą pozbawienia wolności lub aresztu. Możliwość umieszczenia w zakładzie poprawczym dotyczyć więc będzie większości przestępstw oraz niektórych wykroczeń. Priorytet „wolnościowych” środków wychowawczych współgra z podstawowym celem Kodeksu nieletnich, określonym między innymi w art. 3. Tak jak Kodeks karny wobec dorosłych stopniuje kary od najłagodniejszego rodzaju po najsurowszą, to jest karę pozbawienia wolności, tak i Kodeks nieletnich w pierwszej kolejności przewiduje stosowanie środków wychowawczych o łagodniejszym charakterze.

Powyższe nie oznacza jednak jakichkolwiek ograniczeń przy orzekaniu zakładu poprawczego jako pierwszego ze stosowanych wobec nieletniego środków wychowawczych. Może bowiem okazać się, że stopień demoralizacji nieletniego, wyrażający się popełnieniem czynu zabronionego, jest na tyle poważny, że orzekanie innych środków wychowawczych niż umieszczenie w zakładzie poprawczym jest w danej sytuacji niecelowe.

Poszerzeniem możliwości oddziaływań o charakterze probacyjnym jest wprowadzenie instytucji warunkowego umorzenia postępowania wobec nieletnich (art. 13). Możliwość warunkowego umorzenia postępowania w sprawach nieletnich jest postulowana przez praktykę i pożądana ze względów wychowawczych. Nieletni w czasie warunkowego umorzenia postępowania pozostawać będzie w okresie próby, mając świadomość, że kolejne naruszenie porządku prawnego spowoduje nie tylko wszczęcie nowego postępowania, ale także podjęcie postępowania warunkowo umorzonego. Argumentacja za wprowadzeniem tego rodzaju sposobu oddziaływania na nieletnich jest taka sama, jak racje przemawiające za wprowadzeniem instytucji warunkowego umorzenia postępowania karnego do Kodeksu karnego. Należy stwierdzić, że każde poszerzenie katalogu dostępnych sądowi środków oddziaływania na nieletnich jest pożądane, uelastyczniając posiadane przez wymiar sprawiedliwości instrumenty, a przez to czyniąc bardziej efektywną pracę organów postępowania z nieletnimi. Warunkowe umorzenie postępowania wobec nieletniego znajdować będzie zastosowanie w połączeniu z nałożeniem odpowiednich zobowiązań (art. 13 § 3), których naruszenie, tak jak i ponowne wykazywanie przejawów demoralizacji, skutkować będzie podjęciem warunkowo umorzonego postępowania (art. 13 § 4). Nie istnieje ryzyko nadużywania omawianej instytucji, a przez to bagatelizowania przejawów demoralizacji nieletnich, albowiem z natury rzeczy warunkowe umorzenie postępowania dotyczy spraw drobnych. Wykluczone jest stosowanie tej instytucji do spraw, w których nieletniemu zarzuca się czyn zabroniony stanowiący jako przestępstwo zbrodnię (art. 13 § 1 pkt 3).

Kodeks nieletnich przewiduje również - jako kolejny instrument o charakterze probacyjnym - możliwość warunkowego zawieszenia wykonania orzeczenia o umieszczeniu w zakładzie poprawczym (art. 14). Możliwe będzie to jeżeli właściwości i warunki osobiste nieletniego a także okoliczności i charakter jego czynu uzasadniają przypuszczenie, ze pomimo niewykonania tego środka cele wychowawcze zostaną osiągnięte. Obligatoryjne w takiej sytuacji będzie orzeczenie na okres próby wynoszący od roku do 3 lat innych środków wychowawczych (art. 14 § 3). Każde popełnione przez nieletniego w okresie próby umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe skutkować będzie zarządzeniem wykonania orzeczenia o umieszczeniu w zakładzie poprawczym. Inne przejawy demoralizacji nieletniego w okresie próby będą stwarzały sądowi możliwość zarządzenia umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym (art. 15). Zatarcie orzeczenia umieszczenia w zakładzie poprawczym następować będzie w razie, gdy w okresie próby i w ciągu roku od jego zakończenia nie nastąpiło zarządzenie o umieszczeniu nieletniego w zakładzie (art. 16).

Nie zmieniają się w istotny sposób zasady stosowania wobec nieletniego środków leczniczych (art. 17). Nieletni będzie mógł trafić do szpitala psychiatrycznego lub innego zamkniętego zakładu opieki zdrowotnej, jeżeli popełnił czyn zagrożony karą pozbawienia wolności i stwierdzono u niego upośledzenie umysłowe, chorobę psychiczną lub inne zakłócenie czynności psychicznych, nałogowe używanie alkoholu albo środków odurzających lub psychotropowych. W pozostałych wypadkach, gdy wymaga tego dobro nieletniego, sąd może skierować go do odpowiedniej placówki lub ośrodka, a jeżeli wymaga on jedynie opieki, orzec umieszczenie w domu pomocy społecznej.

Poza formą oddziaływań na nieletniego Kodeks nieletnich przewiduje możliwość ingerencji w jego środowisko rodzinne dla zapewnienia celów postępowania (art. 18 § 2). W związku z tym sąd może odpowiednie zobowiązania nakładać na rodziców lub opiekuna nieletniego określone zobowiązania, w tym do poprawy warunków życia wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego, do utrzymywania kontaktów ze szkołą nieletniego, jego kuratorem etc. Wykonanie zobowiązania sądowego gwarantowane jest możliwością ukarania karą pieniężną do 10.000 zł (art. 20 § 1). Poza karą pieniężną sąd rodzinny ma możliwość wszczęcia postępowania w przedmiocie władzy rodzicielskiej osób, które nie wykonują swoich obowiązków wobec dziecka bądź też rozważyć możliwość zmiany osoby opiekuna prawnego (na zasadach określonych w ustawie z dnia 25 lutego 1964r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz. U. Nr 9, poz. 59, ze zmianami).

V

Postępowanie w sprawach nieletnich, jak każda procedura tworzona na podstawie ustawy w demokratycznym państwie prawa, skonstruowane zostało tak, aby, zapewniając sprawność i skuteczność w działaniu, jednocześnie jak najpełniej zagwarantować nieletniemu przestrzeganie jego praw statuowanych przez Konstytucję i akta prawa międzynarodowego. Ustawodawca kierował się również zasadą poszanowania praw innych osób uczestniczących w postępowaniu w sprawie nieletniego.

1. Przepisy ogólne o postępowaniu w sprawach nieletnich wprowadzają szereg zasad procesowych, wiążących organy procesowe. W dotychczas obowiązującym stanie prawnym brakowało niekiedy jasnego stwierdzenia o obowiązywaniu tychże reguł. Obecnie Kodeks nieletnich jasno formułuje między innymi:

- zasadę prawdy materialnej (nakaz dążenia do dokonywania prawdziwych ustaleń faktycznych - art. 23 § 2),

- zasadę działania z urzędu (art. 24 § 1),

- zasadę obiektywizmu (art. 25 § 2),

- zasadę swobodnej oceny dowodów (art. 25 § 2),

- zasadę domniemania niewykazywania przez nieletniego przejawów demoralizacji (art. 25 § 3)

- zasadę rozstrzygania nie dających się usunąć wątpliwości na korzyść nieletniego (art. 25 § 4),

- zasadę jurysdykcyjnej samodzielności sądu (art. 26),

- zasadę prawa do obrony w znaczeniu formalnym (art. 27).

Do przepisów ogólnych należą również te, które ustalają ogólne warunki dopuszczalności wszczynania lub prowadzenia postępowania (przesłanki procesowe - art. 29 i 30) oraz zawieszenia postępowania (art. 31). Odnośnie zawieszenia postępowania Kodeks nieletnich wprowadza przydatną dla postępowania możliwość jego zawieszenia nie tylko w sytuacji, gdy nieletni ukrywa się i nie można go ująć, ale także w razie stałego przebywania przez nieletniego za granicą (art. 31 § 2 pkt 2).

Gdy chodzi o przesłanki procesowe należy zwrócić uwagę szczególnie na dwie, dotąd nieuregulowane kwestie. Po pierwsze Kodeks nieletnich wprowadza przedawnienie postępowania w związku z przejawami demoralizacji, z wyjątkiem spraw o najpoważniejsze czyny zabronione (art. 29 § 2 pkt 1). Brak takiej regulacji może obecnie prowadzić do wszczynania postępowań w sprawach o czyny zabronione nieletnich popełnione przed wielu laty i nie wymagające już reakcji. Po drugie Kodeks nieletnich zawiera uregulowanie dopuszczalności postępowania wobec nieletnich nie będących obywatelami polskimi (art. 30). Ta ostatnia kwestia ma olbrzymie znaczenie wobec zasady swobodnego przepływu osób w ramach Unii Europejskiej i ogólnych tendencji do liberalizacji zasad przemieszczania się między państwami.

Kodeks nieletnich utrzymuje zasadę, że w postępowaniu w sprawach nieletnich powództwo cywilne przeciw nieletniemu oraz zasądzenie od nieletniego odszkodowania z urzędu są niedopuszczalne (art. 32).

Uwzględniając postulaty praktyki, w Kodeksie nieletnich przewidziano jednak możliwość zrekompensowania pokrzywdzonemu uszczerbku doznanego poprzez zachowanie nieletniego. Ma to następować drogą zawarcia między nieletnim w wieku powyżej 13 lat lub rodzicami względnie osobami opiekującymi się nieletnim a pokrzywdzonym ugody dotyczącej zaspokojenia roszczeń majątkowych z tytułu szkody wyrządzonej przez nieletniego (art. 132). Takie rozwiązanie może przyczynić się do załagodzenia konfliktu między nieletnim a pokrzywdzonym oraz zapewnić skuteczne oddziaływanie wychowawcze, a także unikać zbędnych postępowań przed sądem cywilnym. Wyraźnego podkreślenia wymaga jednak to, że dochodzenie do takiej ugody nakłada na sąd obowiązek baczenia, aby nie wywołała ona niepożądanych skutków (art. 132 § 3), np. nie oznaczała swoistego „wykupywania” nieletniego przez zamożniejszych rodziców. Możliwość ugodowego zaspokojenia roszczeń jest szczególnie ważna dla pokrzywdzonego, dla którego często pierwszorzędne znaczenie ma szybkie, z pominięciem ewentualnego procesu cywilnego uzyskanie rekompensaty za szkody powstałe na skutek zachowania nieletniego.

2. Zniesienie występującej pod rządem obowiązującej ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich i wynikającej z jej art. 20 dwoistości postępowania i wprowadzenie jednolitego, odrębnego postępowania w sprawach nieletnich spowodowało konieczność zamieszczenia w Kodeksie nieletnich przepisów regulujących właściwość sądu (art. 34 - 37) oraz wyłączenie sędziego (art. 40 - 42), prawa i obowiązki stron procesowych (art. 44 - 52), jak również osób pomagających nieletniemu w korzystaniu z jego praw i wypełnianiu obowiązków (art. 53 - 58), a także pokrzywdzonego (art. 59 - 63) i przedstawiciela instytucji, do której zadań statutowych należy wychowawcze oddziaływanie wobec dzieci (art. 64 i 65). Odsyłanie w tym zakresie do ustaw regulujących postępowanie cywilne lub karne poprzez nakaz odpowiedniego ich stosowania prowadziłoby do wielu trudności praktycznych. Ustawy te nie uwzględniają bowiem specyfiki postępowania w sprawach nieletnich, co wykazała praktyka pod rządem obowiązującej ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich.

Kodeks nieletnich utrzymuje zasadę, że sprawy nieletnich należą w pierwszej instancji do właściwości sądu rejonowego (art. 34 § 1). Z art. 12 § 1 pkt 3 lit. b ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070, ze zmianami) wynika, że w sądach rejonowych właściwymi do tego rodzaju spraw będą wydziały rodzinne i nieletnich (sąd rodzinny). Wylicza również sytuacje, gdy osoba poniżej 18 roku życia odpowiadać będzie przed sądem właściwym wedle Kodeksu postępowania karnego lub Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia (art. 34 § 2). W wypadku stosowania wobec nieletniego przepisów postępowania karnego, ustawodawca przewiduje pewne odstępstwa od ogólnych zasad Kodeksu postępowania karnego (art. 34 § 3). Odstępstwa te, występujące również w dotychczasowych przepisach, uwzględniają szczególną sytuację nieletniego poddanego procedurze karnej. W ocenie ustawodawcy konieczne jest przydanie takiemu nieletniemu obrońcy przez cały czas postępowania, ograniczenie możliwości stosowania środków zapobiegawczych właściwych dla osób dorosłych tylko do wyjątkowych sytuacji, wykluczenie możliwości wniesienia powództwa adhezyjnego przeciwko nieletniemu i zasądzenia odszkodowania z urzędu od nieletniego, przydanie rodzicom, opiekunom lub osobom sprawującym stałą pieczę nad nieletnim praw strony postępowania.

Miejscowo właściwy dla spraw nieletnich pozostaje sąd miejsca zamieszkania nieletniego (art. 35 § 1), co ma zagwarantować nie tylko sprawne prowadzenie postępowania wyjaśniającego i rozpoznawczego, ale także zapewnić skuteczne wykonanie orzeczonych środków wychowawczych. Do tego ostatniego niezbędny jest stały kontakt organów postępowania wykonawczego z nieletnim i osobami pod opieką których pozostaje. Kodeks nieletnich przewiduje jednak właściwość przemienną uzasadnioną względami na uproszczenie lub przyspieszenie postępowania albo też dobrem nieletniego (art. 35 § 2), przy czym przekazanie sprawy w tym trybie podlega kontroli sądu wyższej instancji. Badanie kwestii właściwości miejscowej następować ma z urzędu, przy czym w razie stwierdzenia braku właściwości miejscowej na rozprawie lub na posiedzeniu wyznaczonym po zamknięciu postępowania wyjaśniającego, przekazanie sprawy sądowi właściwemu nastąpić może tylko w razie braku możliwości zakończenia sprawy na tej rozprawie lub posiedzeniu i nie sprzeciwia się to dobru nieletniego (art. 37 § 2). Ten ostatni przepis, przełamując zasadę dotycząca właściwości miejscowej z art. 35 § 1, w oczywisty sposób zmierza do przyspieszenia postępowania, albowiem wyklucza możliwość przekazania sprawy według właściwości w sytuacji, gdy sprawa jest już dojrzała do rozstrzygnięcia.

Kodeks nieletnich stanowi, że na rozprawie i posiedzeniu sąd proceduje jednoosobowo (art. 38 § 1 i 3), zaś skład trzech sędziów zawodowych jest możliwy na zarządzenie prezesa sądu, ze względu na szczególną zawiłość lub precedensowy charakter sprawy (art. 38 § 2).

W ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich w postępowaniu wyjaśniającym orzekał sędzia rodzinny, w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym skład sadu był jednoosobowy, w postępowaniu poprawczym - ławniczy, zaś w postępowaniu wykonawczym - jednoosobowy lub ławniczy. Rezygnacja ze składu ławniczego przy orzekaniu w sprawach nieletnich wiąże się z ogólną tendencją do ograniczania udziału czynnika niefachowego w sprawach, w których bez szkody dla ich rozpoznania można orzekać w składzie zawodowym. Specyfika postępowania z nieletnimi, cele tego postępowania, wymóg poszerzonej wiedzy dotyczącej problematyki nieletnich przemawiają jednoznacznie za wykluczeniem ławników z udziału w orzekaniu w tych sprawach. Doświadczenia praktyki sądowej wskazują, że w przytłaczającej ilości przypadków udział ławników w orzekaniu w sprawach nieletnich ma charakter iluzoryczny. W składzie trzyosobowym zawodowym orzeka też sąd odwoławczy, którym jest sąd okręgowy (art. 39).

3. Powody wyłączenia sędziego (art. 40 i 41) oraz innych podmiotów uczestniczących w postępowaniu (art. 43) zostały ustanowione na zasadach analogicznych do reguł obowiązujących w pozostałych procedurach sądowych. Wyróżnia się przypadki wyłączenia z mocy prawa (art. 40 § 1) i na podstawie uzasadnionych wątpliwości co do bezstronności danej osoby (art. 41 § 1). Istotną regulacją jest kompetencja do pozostawienia bez rozpoznania wniosku o wyłączenie sędziego, jeżeli wniosek ten wskazuje tę samą co poprzednio przyczynę wyłączenia (art. 41 § 3).

4. Według Kodeksu nieletnich stronami postępowania są nieletni i podmioty sprawujący pieczę nad nieletnim. Status strony mogą więc mieć rodzice, jeżeli zaś nieletni nie ma rodziców bądź nie przysługuje im władza rodzicielska, prawa strony ma opiekun prawny nieletniego albo osoba, pod której stałą pieczą nieletni pozostaje (art. 44). Rodzice, jeżeli przysługuje im władza rodzicielska nad nieletnim wykluczają z udziału w charakterze strony nie tylko opiekuna prawnego (bo w takiej sytuacji nie może zostać ustanowiony), ale również osobę sprawująca stałą pieczę nad nieletnim. Opiekun prawny nieletniego wyklucza udział w charakterze strony osoby, pod której stałą pieczą pozostaje nieletni. Sąd może jednak, jeżeli rodzice bądź opiekun prawny nieletniego są bierni, dopuścić do udziału w charakterze strony osobę, pod której stałą pieczą nieletni pozostaje (art. 44 § 3). Takie rozwiązanie zmierza do tego, by nie rozszerzać ponad potrzebę kręgu osób biorących udział w sprawie w charakterze strony. Nietrudno bowiem wyobrazić sobie sytuacje, gdy nieletni ma rodziców, którym przysługuje władza rodzicielska albo opiekuna prawnego, a jednocześnie pozostaje pod stałą pieczą innej osoby. W takiej sytuacji priorytet przyznać trzeba więzom o charakterze prawnym, preferując udział w charakterze strony rodziców lub opiekuna prawnego.

Strony mają zagwarantowane szereg uprawnień (art. 45), w tym zgodnie z zasadą jawności wewnętrznej postępowania, prawo do wglądu w akta sprawy. Prokurator ma pełny i nieograniczony fazą postępowania wgląd do akt. Strony mogą zapoznawać się z aktami i sporządzać z nich odpisy po przekazaniu sprawy sądowi, chyba że wcześniej zezwoli im na to organ postępowania wyjaśniającego (art. 45 § 2). Względy wychowawcze mogą zdecydować o nieudostępnianiu akt sprawy nieletniemu przed przekazaniem sprawy sądowi; decyzję w tym względzie podejmować będzie sąd, zakazując dostępu do akt nieletniemu nawet, gdy organ postępowania wyjaśniającego zdecyduje inaczej (art. 45 § 3).

Kodeks nieletnich przyznaje prokuratorowi prawa strony, ale nie wymienia go wśród stron procesowych, wyznaczając mu pozycję rzecznika interesu publicznego (art. 44 § 2). Za takim rozwiązaniem przemawia okoliczność, że prokurator nie ma w postępowaniu w sprawach nieletnich, które z założenia ma nie być postępowaniem kontradyktoryjnym, reprezentować interesów określonej strony. Rolą prokuratora jest zachowanie pozycji obiektywnego obserwatora, w celu lepszego strzeżenia interesu publicznego. Przydanie prokuratorowi praw strony gwarantuje jednocześnie, że będzie on miał zapewnioną możliwość realnego oddziaływania na bieg postępowania, tak jak osoby, które Kodeks nieletnich wprost nazywa stronami. Na silną pozycję prokuratora w sprawach nieletnich wskazuje m.in. fakt, że decyzję w przedmiocie tego, czy wobec nieletniego stosować zasady postępowania właściwe dla sprawców dorosłych podejmować ma właśnie prokurator (art. 108 § 1).

5. Uregulowanie prawa do obrony nieletniego w dotychczas obowiązującej ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich nie odpowiadało standardom przewidywanym przez przepisy aktów prawa międzynarodowego (Konwencja o prawach dziecka, Reguły minimalne ONZ postępowania z nieletnimi).

Przepisy prawa międzynarodowego, kładąc nacisk na potrzebę zapewnienia nieletniemu wsparcia w toku postępowania, przede wszystkim ze strony rodziny, nie wymagają, aby była to pomoc ze strony osoby trudniącej się zawodowo świadczeniem pomocy prawnej. W tym też kierunku idą przepisy Kodeksu nieletnich, przewidując obronę obligatoryjną tylko w ściśle określonych wypadkach (art. 47). Istotna jest klauzula art. 47 § 1 pkt 5, stwarzająca możliwość ustanowienia obrońcy dla nieletniego w tych wszystkich przypadkach, gdy sąd uzna to za niezbędne.

Każda ze stron, w tym nieletni, może domagać się ustanowienia dla nieletniego obrońcy z urzędu, gdy należycie wykaże, iż nie może ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny (art. 53 § 4). Umożliwienie również nieletniemu domagania się ustanowienia obrońcy z urzędu wzmocni sytuację nieletniego i stworzy mu możliwość skuteczniejszego korzystania z zastrzeżonych w Kodeksie nieletnich uprawnień.

Prawo do obrony nieletniego wyrażone zostaje nie tylko poprzez wyliczenie sytuacji, gdy musi on mieć obrońcę, ale także w obowiązku wysłuchania nieletniego i prawie nieletniego do odmowy odpowiedzi na niektóre lub wszystkie zadawane pytania, o czym należy nieletniego pouczyć (art. 48). Nieletni nie ma tez obowiązku dowodzenia tego, że nie wykazuje przejawów demoralizacji ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść (art. 49). Realny udział w postępowaniu i rzeczywiste gwarancje prawa do obrony zapewniają nieletniemu przepisy o prawie do korzystania z pomocy tłumacza (art. 50), utrzymywania kontaktu z obrońcą, stroną lub osoba godną zaufania, ustanowioną przez sąd (art. 51).

6. W Kodeksie nieletnich powtórzono zasadę zawartą w Kodeksie postępowania karnego, że nieletni może mieć nie więcej niż trzech obrońców, a pozostałe strony nie więcej niż trzech pełnomocników (art. 53 § 1 zdanie 1). Obrońcą nieletniego może być jedynie adwokat, zaś pełnomocnikiem pozostałych stron także radca prawny (art. 53 § 2). Celem usprawnienia postępowania i przeciwdziałania ewentualnym usiłowaniem nieuzasadnionego przedłużania postępowania wprowadzona została regulacja, wedle której czynność procesową można przeprowadzić w wypadku stawiennictwa przynajmniej jednego obrońcy, nawet jeżeli nieletni ma ich dwóch lub trzech (art. 53 § 1 zdanie 2). Ma to szczególnie istotne znaczenie w kontekście dwuletniego okresu przedawnienia odpowiedzialności nieletnich w zakresie większości czynów zabronionych (art. 29 § 2). Reguły dotyczące ustanawiania i zwalniania obrońców, w tym obrońców z urzędu (art. 53 - 56) zostały tak pomyślane, aby zapewniając ochronę interesów nieletniego, nie paraliżować postępowania sądowego.

Celem zagwarantowania ochrony praw nieletniego w postępowaniu i zgodnie z postulatami wskazanych wyżej (w pkt 5) aktów prawa międzynarodowego, wprowadzona została możliwość powołania do pomocy nieletniemu osoby godnej zaufania, którą może też być osoba najbliższa wobec nieletniego (art. 57). Kodeks nieletnich precyzuje, kto może zostać powołany przez sąd do pełnienia funkcji osoby godnej zaufania dla nieletniego (art. 57 § 2). Kryteria wskazane w ustawie pozwalają na wybór do pomocy nieletnim tylko takich osób, które rzeczywiście będą mogły być traktowane przez nieletnich jako godne zaufania i jednocześnie prawidłowo współpracować będą przy realizacji wychowawczych celów Kodeksu nieletnich. Zakłada się, że nieletniemu fachowa pomoc prawna jest potrzebna tylko w nielicznych wypadkach, natomiast istotne jest, aby nieletni uzyskał w toku postępowania wsparcie ze strony osoby dorosłej, której działalność może przyczynić się do wcześniejszego rozpoczęcia oddziaływań wychowawczych, a do której nieletni miałby zaufanie. Może to być zarówno osoba spokrewniona z nieletnim (ale nie rodzic, który ma status strony) lub dla nieletniego obca. Osoba taka ma w toku postępowania uprawnienia zbliżone do uprawnień obrońcy, lecz obrońcą nie jest, a gdy wymagać tego będzie sytuacja w postępowaniu, może złożyć wniosek o powołanie obrońcy dla nieletniego (art. 58 § 1 pkt 4). Osoba godna zaufania może działać jedynie na korzyść nieletniego (art. 58 § 2), zaś pomoc udzielana nieletniemu ma charakter nieodpłatny, a osoba godna zaufania ma jedynie prawo do zwrotu poniesionych w związku ze swoimi czynnościami wydatków (art. 189 § 1 pkt 1).

7. Wiele dyskusji wzbudza pozycja procesowa pokrzywdzonego w postępowaniu w sprawach nieletnich. Ustawodawca nie podziela tych postulatów, które optują za przyznaniem pokrzywdzonemu pełnych praw strony. Zbyt szerokie uprawnienia pokrzywdzonego w tym postępowaniu groziłyby bowiem doprowadzeniem do kontradyktoryjnego procesu, w którym nieletni nie mógłby mieć faktycznie równorzędnej pozycji procesowej i z czym wiązałoby się niebezpieczeństwo negatywnego wpływu na nieletniego. Kodeks nieletnich zaś, kierując się dobrem nieletniego i dążąc przede wszystkim do wychowania go, odchodzi od czystego modelu kontradyktoryjnego postępowania. Wiąże się z tym między innymi wzmiankowane wyżej wyłączenie z szeregu stron postępowania prokuratora. Powyższe nie oznacza w żadnym wypadku, że ustawodawca bagatelizuje bądź pomniejsza rolę i uprawnienia osoby pokrzywdzonej przez nieletniego. Kodeks nieletnich, nie przyznając pokrzywdzonemu statusu strony postępowania, przewiduje dla niego daleko większe uprawnienia niż ustawa z dnia 26 października 1982 r. Według projektowanego aktu prawnego:

1. pokrzywdzony ma prawo do uzyskania naprawienia szkody wyrządzonej przez nieletniego (art. 9 pkt 2 lit a; nieletni może zostać zobowiązany do przeproszenia pokrzywdzonego i do wykonania określonych prac na rzecz pokrzywdzonego (art. 9 pkt 2 lit b i c);

2. pokrzywdzony może zgodzić się na uczestniczenie w mediacji lub takiej zgody odmówić (art. 102);

3. pokrzywdzony ma prawo wnieść zażalenie na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania w sprawie nieletniego (art. 60 § 3), orzeczenie stwierdzające niewykazywanie przez nieletniego przejawów demoralizacji lub umarzające postępowanie (art. 148 § 5);

4. pokrzywdzony może brać udział w rozprawie, jak i w posiedzeniu, na którym może zapaść orzeczenie kończące postępowanie (np. o umorzeniu postępowania), chyba że sąd ze względów wychowawczych postanowi o prowadzeniu rozprawy lub posiedzenia pod nieobecność pokrzywdzonego (art. 60 § 1 pkt 2); jeżeli pokrzywdzony nie jest prawidłowo zawiadomiony i nie stawił się, wstrzymuje to bieg postępowania (art. 60 § 2);

5. pokrzywdzonego zawiadamia się o wszczęciu oraz o odmowie wszczęcia postępowania i doręcza mu się orzeczenie kończące postępowanie w sprawie, jeżeli nie jest ono ogłaszane lub przy jego ogłoszeniu nie był obecny pokrzywdzony ani jego pełnomocnik (art. 60 § 3);

6. pokrzywdzony może zgłaszać wnioski dowodowe w postępowaniu wyjaśniającym oraz przysługuje mu prawo do przeglądania akt i robienia z nich odpisów, z wyłączeniem wywiadów środowiskowych i opinii o nieletnim; może też wnosić o uzupełnienie postępowania dowodowego przez dokonanie określonej czynności (art. 60 § 1 pkt 1);

7. pokrzywdzony może ustanowić pełnomocnika (adwokata lub radcę prawnego), celem reprezentowania jego interesów w postępowaniu (art. 63);

8. obowiązek pouczenia pokrzywdzonego (jako osobę uczestniczącą w postępowaniu) o jego obowiązkach i uprawnieniach, z wyłączeniem możliwości powstania negatywnych skutków procesowych dla pokrzywdzonego w razie braku lub mylnego pouczenia (art. 28 § 2);

9. pokrzywdzony za zezwoleniem sędziego wysłuchującego nieletniego poza rozprawą lub posiedzeniem, na którym może zapaść orzeczenie kończące postępowanie, może być obecny przy tej czynności (art. 71 § 4);

10. poprzestanie na ustnym ostrzeżeniu jako nowy sposób załatwienia sprawy nieletniego nastąpić może jedynie po naprawieniu szkody lub zawarciu ugody w przedmiocie jej naprawienia (art. 101 § 2);

11. dobrowolne poddanie się odpowiedzialności przez nieletniego (bez przeprowadzania postępowania dowodowego) nastąpić może jedynie przy braku sprzeciwu pokrzywdzonego - jeżeli stawił się na rozprawie a uwzględnienie wniosku nieletniego w tym względzie jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy nieletni uzgodnił z pokrzywdzonym sposób naprawienia szkody (art. 124 § 2 i 3);

12. nieletni (który ukończył 13 lat) za zgodą przedstawiciela ustawowego może zawrzeć z pokrzywdzonym ugodę zobowiązującą do zaspokojenia roszczeń majątkowych pokrzywdzonego (art. 132 § 1);

13. przewodniczący rozprawie może udzielić głosu pokrzywdzonemu, jego pełnomocnikowi, jeżeli o to wnoszą; może być też udzielony głos dodatkowy, w tym po wznowieniu przewodu sądowego (art. 134 § 2 i 3).

8. Kodeks nieletnich przewiduje również udział w postępowaniu przedstawiciela instytucji, do której zadań statutowych należą oddziaływania wychowawcze wobec małoletnich (art. 64 - 65). Udział takiego przedstawiciela następuje na podstawie postanowienia sądu, jeżeli przemawiają za tym względy wychowawcze.

VI

1. Konsekwencją przyjęcia zasady, iż w Kodeksie nieletnich obowiązuje jedna procedura, wzorowana na Kodeksie postępowania karnego, było recypowanie z procedury karnej szeregu przepisów dotyczących czynności procesowych oraz dowodów (art. 76 § 1). Chodzi tu o przepisy KPK zawarte w Dziale IV Czynności procesowe oraz w Dziale V Dowody. W postępowaniu w sprawach nieletnich znajdą więc odpowiednie zastosowanie, w zakresie nieuregulowanym przez Kodeks nieletnich, przepisy Kodeksu postępowania karnego dotyczące:

- orzeczeń, zarządzeń i poleceń (art. 92 - 107 KPK),

- narady i glosowania nad orzeczeniem (art. 108 - 115 KPK),

- porządku czynności procesowych (art. 116 - 121 KPK),

- terminów (art. 122 - 127 KPK),

- doręczeń (art. 128 - 142 KPK),

- protokołów (art. 144 - 155 KPK),

- przeglądania akt i sporządzania odpisów (art. 156 - 159 KPK),

- odtwarzania zaginionych lub zniszczonych akt (art. 160 - 166 KPK),

- dowodów (art. 167 - 174 KPK), w tym

- zeznań świadków (art. 177 - 192 KPK),

- czynności biegłych, tłumaczy i specjalistów (art. 193 - 206 KPK),

- oględzin, otwarcia zwłok, eksperymentu procesowego (art. 207 - 212 KPK),

- wywiadu środowiskowego i badania oskarżonego (art. 213 - 216 KPK),

- zatrzymania rzeczy i przeszukania (art. 217 - 236a KPK),

- kontroli i utrwalania rozmów (art. 237 - 242 KPK).

Ustawodawca zdecydował się na stosunkowo szerokie odesłanie do przepisów Kodeksu postępowania karnego w zakresie czynności procesowych i dowodów przede wszystkim celem uniknięcia powtarzania niemal jednakowych regulacji w dwóch różnych aktach prawnych. Uwzględniając szczególny charakter postępowania z nieletnimi stwierdzić należy, że rozwiązania Kodeksu postępowania karnego odnośnie czynności procesowych i postępowania dowodowego są na tyle uniwersalne, że mogą być stosowane odpowiednio w postępowaniu w sprawach nieletnich, bez szkody dla naczelnych zasad tego postępowania. Szczegółowo uregulowano w Kodeksie nieletnich natomiast te kwestie, które wymagają odrębnego ukształtowania ze względu na specyfikę postępowania w sprawach nieletnich. Wyłączono więc stosowanie przepisów dotyczących: wydawania orzeczeń i zarządzeń (art. 93 KPK), czynności sprawdzających przed wydaniem orzeczenia (art. 97 KPK), zasad ogłaszania i doręczania orzeczeń i zarządzeń (art. 100 KPK), czynności wymagających sporządzenia protokołu (art. 143 KPK), wyjaśnień oskarżonego (art. 175 - 176 KPK), świadka incognito (art. 184 KPK), wymogów co do ustalenia tożsamości oskarżonego (art. 213 KPK) oraz wywiadu środowiskowego (art. 214 i 216 KPK).

2. Ustawodawca, regulując zasady wydawania orzeczeń i zarządzeń (art. 66), wziął pod uwagę również fakt, że postępowanie dowodowe w postępowaniu wyjaśniającym prowadzi Policja. Konieczne było w związku z tym uregulowanie kompetencji do wydawania postanowień i zarządzeń przez ten organ na etapie postępowania wyjaśniającego (art. 66 § 3).

3. W Kodeksie nieletnich wskazano zasady ogłaszania orzeczeń i zarządzeń (art. 68), reguły dokonywania czynności procesowych (art. 69), czynności wymagających sporządzenia protokołu (art. 70).

4. Z uwagi na specyfikę postępowania w sprawach nieletnich szczegółowo uregulowano problematykę wysłuchania nieletniego (art. 71), zakazów dowodowych (art. 72), przesłuchiwania świadków poniżej 15 roku życia i pokrzywdzonych poniżej 15 roku życia, którzy byli ofiarami nieletnich sprawców czynów stanowiących przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności (art. 73), opinii określającej właściwe kierunki oddziaływania na nieletniego (art. 74) oraz wywiadu środowiskowego (art. 75). Powyższe przepisy mają na celu takie ukształtowanie postępowania, aby, chroniąc prawa nieletnich poddanych sądowi, zapewnić jednocześnie realizację zasady oparcia rozstrzygnięcia na prawdziwych i wszechstronnych ustaleniach faktycznych.

5. Regulacje dotyczące środków przymusu bezpośredniego wzorowano na sprawdzonych w praktyce wzorcach zawartych w przepisach Kodeksu postępowania karnego, wprowadzając jednocześnie odmienności konieczne ze względu na specyfikę postępowania w sprawach nieletnich.

W pierwszej kolejności uregulowano zasady dotyczące zatrzymania nieletniego. Nieletniego, który popełnił czyn zabroniony może ująć każdy, jeżeli nieletni został przyłapany na gorącym uczynku lub gdy ujęcie następuje w pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu czynu zabronionego (art. 77). Policja może zatrzymać nieletniego tylko wtedy, gdy dopuścił się czynu zabronionego i zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się nieletniego, zatarcia śladów lub utraty dowodów czynu zabronionego bądź nie można ustalić tożsamości nieletniego (art. 78 § 1 pkt 1) lub też gdy nieletni samodzielnie oddalił się z placówki, w której został umieszczony albo uciekł z domu (art. 78 § 1 pkt 2). Podkreślenia wymaga, że nieletniego Policja może zatrzymać jedynie w związku z popełnieniem czynu zabronionego, nie zaś w związku z wszelkimi innymi przejawami demoralizacji. Nie ma bowiem powodów, by tak dalece ingerujący w dobra osobiste nieletniego środek stosować na przykład w sytuacji, gdy nieletni nie realizuje obowiązku szkolnego (co może stanowić przejaw demoralizacji). O zatrzymaniu, tak jak i na gruncie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich powiadamia się niezwłocznie sąd rodzinny (art. 79), zaś zatrzymanemu przysługuje zażalenie na zasadność, legalność oraz prawidłowość zatrzymania (art. 80).

Kodeks nieletnich przyjął cztery rodzaje środków zapobiegawczych o charakterze wolnościowym - poręczenie rodziców, opiekuna lub osoby godnej zaufania, tymczasowy nadzór kuratora, rodziców, opiekuna lub osoby godnej zaufania, tymczasowe umieszczenie w odpowiednim zakładzie leczniczym lub domu pomocy społecznej, wreszcie zakaz opuszczania kraju - środek o charakterze izolacyjnym w postaci umieszczenia w schronisku dla nieletnich oraz środek o mieszanym charakterze, polegający na tymczasowym umieszczeniu nieletniego w odpowiedniej placówce lub ośrodku w rozumieniu przepisów ustawy o systemie oświaty (art. 82 § 1).

Środki zapobiegawcze stanowią często pierwszą i najbardziej odczuwalną dla nieletniego reakcję wymiaru sprawiedliwości na przejawy demoralizacji. Oczywiste jest, że nie mogą zastępować środka wychowawczego, ale z racji trwającego niekiedy przez dłuższy czas postępowania przed sądem, spełniają w istocie funkcje wychowawcze wobec nieletniego. Tym bardziej istotne jest ich właściwe stosowanie.

Stosowanie środków zapobiegawczych jest uzasadnione tylko wtedy, gdy uprawdopodobniono, że nieletni wykazuje przejawy demoralizacji i środek niezbędny jest dla zapewnienia prawidłowego toku postępowania lub zapobieżenia dalszej demoralizacji nieletniego (art. 82 § 3). Środki zapobiegawcze stosuje się bezterminowo, poza umieszczeniem w schronisku dla nieletnich (art. 84 § 2). Najsurowszy ze środków zapobiegawczych w postaci umieszczenia w schronisku dla nieletnich można stosować tylko, jeżeli zostały ujawnione okoliczności przemawiające za umieszczeniem nieletniego w zakładzie poprawczym albo uzasadniające odpowiedzialność nieletniego na zasadach określonych w Kodeksie karnym i zachodzą dalsze, ściśle i alternatywnie wyliczone przesłanki (art. 86 § 1). Środek ten stosuje się początkowo na okres do 3 miesięcy, z możliwością przedłużenia (art. 87 § 1), z tym że w toku postępowania wyjaśniającego nieletni może przebywać w schronisku do 6 miesięcy, zaś do wydania orzeczenia kończącego postępowanie w pierwszej instancji do 1 roku (art. 87 § 2). W wyjątkowych okolicznościach sad okręgowy może dalej przedłużyć nieletniemu okres pobytu w schronisku dla nieletnich (art. 87 § 3).

Zakaz opuszczana kraju, który może być połączony z zatrzymaniem paszportu lub innego dokumentu uprawniającego do przekroczenia granicy albo z zakazem wydania takiego dokumentu, jest nowym w odniesieniu do nieletnich środkiem zapobiegawczym (art. 90). Środek ten należy uznać za niezwykle przydatny w postępowaniu w sprawach nieletnich, uwzględniając postępującą liberalizację reguł poruszania się pomiędzy państwami i upowszechnienie się możliwości podróżowania. Ograniczenie swobody przemieszczania poza granice kraju może w niektórych przypadkach warunkować doprowadzenia sprawy nieletniego do rozstrzygnięcia. Ma to szczególne znaczenie w kontekście przepisu art. 31 § 2 pkt 2, przewidującego zawieszenie postępowania w razie stałego pobytu nieletniego za granicą.

Pozostałe środki zapobiegawcze znane są dotychczas obowiązującej ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich i ich stosowanie w zasadzie nie budzi wątpliwości. Również zasada, że postanowienie w przedmiocie środków zapobiegawczych podlega kontroli instancyjnej nie stanowi nowości (art. 85).

Kodeks nieletnich reguluje również przesłanki umieszczenia nieletniego w policyjnej izbie dziecka, traktując ta placówkę jako miejsce jedynie krótkotrwałego pobytu nieletniego w ściśle wyliczonych w ustawie przypadkach (art. 82 § 2 i 91 § 1). Podkreślenia wymaga, ze nieletni może przebywać w policyjnej izbie dziecka - w zależności od powodu umieszczenia tamże - od 24 godzin do 21 dni.

6. Dla wzmocnienia skuteczności ścigania nieletnich, wprowadzono możliwość zarządzenia poszukiwań nieletniego (art. 92), zaś w przypadku nieletniego, który popełnił czyn zabroniony, stanowiący zbrodnię - także możliwość poszukiwania listem gończym (art. 93 - 94).

7. Kodeks nieletnich przewiduje kary porządkowe, dyscyplinujące uczestników postępowania (świadków, biegłych, tłumaczy, specjalistów) celem wykonania obowiązków procesowych. Maksymalna wysokość kary pieniężnej wynieść może 10.000 zł, nadto sąd zarządzić może zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie świadka, a w wyjątkowych wypadkach - także biegłego, tłumacza lub specjalisty (art. 95 § 1 i 5). Możliwe jest też zastosowanie aresztu do 30 dni w razie niewykonania wskazanych w ustawie obowiązków procesowych (art. 96 § 3). Osoba, która przez niewykonanie swoich obowiązków świadka, tłumacza, biegłego lub specjalisty spowodowała dodatkowe koszty postępowania, może być tymi kosztami obciążona (art. 97 § 1).

Istotną nowością, zgodną z tendencjami legislacyjnymi przejawiającymi się również na gruncie innych ustaw dotyczących postępowań sądowych, jest możliwość nałożenia kary porządkowej w kwocie do 10.000 zł również na obrońcę lub pełnomocnika, który bez należytego usprawiedliwienia nie stawił się na wezwanie organu prowadzącego postępowanie albo bez zezwolenia tego organu wydalił się z miejsca czynności przed jej zakończeniem. Nałożenie tej kary możliwe jest jednak w wypadkach szczególnych ze względu na wpływ niestawiennictwa obrońcy lub pełnomocnika na przebieg czynności (art. 95 § 2). Powołany przepis pozwoli dyscyplinować adwokatów i radców prawnych, niewłaściwie, w zakresie wskazanym w art. 95 § 1, wykonujących swoje obowiązki.

8. W Kodeksie nieletnich usankcjonowano od dawna obowiązującą praktykę, iż postępowanie wyjaśniające prowadzi Policja pod nadzorem sądu rodzinnego (art. 100). W rzeczywistości bowiem dowody w sprawie nieletniego gromadziła Policja i przedkładała je sędziemu rodzinnemu, procedującemu dalej w oparciu o te dowody. Regulacja ustawy z dnia 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, wedle której postępowanie prowadzi sędzia rodzinny, była w istocie przepisem martwym, albowiem sędzia rodzinny nie dysponował tak rozbudowanym instrumentarium, służącym ewentualnemu poszukiwaniu dowodów, co Policja. Obecnie przyjęte rozwiązanie było postulowane przez środowisko sędziowskie, zaś poziom merytoryczny czynności postępowania wyjaśniającego, prowadzonych przez wydzielone i wyspecjalizowane wydziały w Policji jest oceniany wysoko przez sędziów rodzinnych.

Szczegółowo uregulowano instrumenty nadzoru sądu nad postępowaniem wyjaśniającym, zastrzegając do wyłącznej kompetencji sądu wydawanie najistotniejszych na tym etapie postępowania orzeczeń (art. 105). Wprowadzenie zasady, iż organem postępowania wyjaśniającego jest Policja, pozwala uniknąć zarzutu, iż postępowanie w sprawach nieletnich ma czysto inkwizycyjny charakter. Nie trudno bowiem dostrzec, że ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich czyni z sądu rodzinnego organ bliższy swego rodzaju „władzy w sprawach nieletnich” niż wymiaru sprawiedliwości. Sąd winien być poza wszelkimi podejrzeniami o stronniczość. Tymczasem niejednokrotnie musiała budzić wątpliwości - szczególnie wśród uczestniczących w postępowaniu osób o niskiej świadomości prawnej - sytuacja, gdy sędzia rodzinny, prowadzący postępowanie wyjaśniające, następnie orzekał w tej samej sprawie jako przewodniczący składu sądu w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym lub poprawczym, oceniając dowody, które sam wcześniej zebrał.

9. Ważnym i zupełnie nowym instrumentem postępowania z nieletnimi jest możliwość niewszczynania postępowania i poprzestania na ustnym ostrzeżeniu nieletniego (art. 101). Instytucja ta może być wykorzystana, gdy okoliczności zachowania stanowiącego przejaw demoralizacji nie budzą wątpliwości, warunki wychowawcze nieletniego uzasadniają przypuszczenie, że nieletni nie będzie w przyszłości wykazywał przejawów demoralizacji, zachowanie nieletniego nie jest czynem zabronionym, który jako przestępstwo jest zagrożony karą pozbawienia wolności wyższą niż 3 lata a nieletni dotąd nie wykazywał przejawów demoralizacji. Jeżeli zachowanie nieletniego spowodowało szkodę, konieczne jest jej naprawienie lub zawarcie ugody co do sposobu naprawienia.

Waga omawianej instytucji polega na tym, że możliwe staje się zminimalizowanie zakresu prowadzonych czynności do tych absolutnie koniecznych i niewszczynanie postępowania w sprawach błahych, nie wymagających poważniejszej ingerencji sądu rodzinnego. Pozwoli to z jednej strony ograniczyć koszty wymiaru sprawiedliwości, z drugiej zaś nie angażować w pełnym zakresie organów państwa do prowadzenia spraw, które formalnie wymagając wszczęcia i prowadzenia, w rzeczywistości mogą być załatwione w uproszczony sposób - bez szkody dla wychowawczej funkcji postępowania z nieletnim. Instytucja ta pozwoli też uniknąć stygmatyzacji nieletniego prowadzonym wobec niego postępowaniem w sytuacjach, w których na to nie zasłużył.

Istotne jest, że poprzestanie na ustnym ostrzeżeniu ma stać się instrumentem stosowanym nie tylko przez sąd, ale także przez Policję. Takie rozwiązanie pozwoli na szybkie zakończenie sprawy nieletniego przy drobnym naruszeniu przez nieletniego przepisów prawa lub zasad współżycia w społeczeństwie. Funkcjonariusz Policji, stwierdziwszy przejaw demoralizacji nieletniego, będzie mógł podjąć decyzję, czy spełnione są przesłanki z art. 101, czy też konieczne jest prowadzenie pełnego postępowania wyjaśniającego. Celem uniknięcia ewentualnych nieprawidłowości przy stosowaniu przez Policję możliwości poprzestania wobec nieletniego na ustnym ostrzeżeniu, Kodeks nieletnich obliguje Policję do zawiadamiania o takim załatwieniu sprawy sąd rodzinny, który może nakazać wszczęcie postępowania wyjaśniającego (art. 101 § 3).

Poprzestanie na ustnym ostrzeżeniu nie jest środkiem wychowawczym i dlatego nie zostało wymienione w katalogu zawartym w art. 9. Jest to alternatywny i uproszczony sposób załatwienia sprawy nieletniego. W konsekwencji poprzestanie na ustnym ostrzeżeniu w danej sprawie nie wyklucza warunkowego umorzenia postępowania w innej sprawie tego samego nieletniego (art. 13 § 1 pkt 2).

10. Dla zagwarantowania kompensacyjnej i wychowawczej funkcji postępowania, do projektu wprowadzono instytucję mediacji prowadzonej pomiędzy nieletnim, a pokrzywdzonym przez odpowiednią powołaną w tym celu instytucję albo osobę godną zaufania (art. 102). Doświadczenia ze stosowania mediacji również w postępowaniu z nieletnimi wskazują, że jest to przydatny środek załatwiania spraw nieletnich. Sprzyja bowiem nie tylko właściwemu doborowi środków reakcji na przejawy demoralizacji nieletniego, ale również daje pokrzywdzonemu satysfakcję z przywrócenia stanu zgodnego z prawem, często zapewniając mu również rekompensatę moralną i materialną. Postępowanie mediacyjne pozwala zaoszczędzić kosztów wymiarowi sprawiedliwości, zwalniając niekiedy ze żmudnego i czasochłonnego postępowania w zakresie poszukiwania, gromadzenia i przeprowadzania dowodów. Może również przynosić lepsze skutki wychowawcze wobec nieletniego, konfrontowanego z pokrzywdzonym, ofiarą nieprawości, której nieletni się dopuścił. Podkreślenia wymaga, że udział w mediacji jest dobrowolny (art. 102 § 2). Nie ulega bowiem wątpliwości, że dobrowolność stanowi podstawowy warunek skuteczności mediacji.

11. Istotną zmianą w stosunku do aktualnie obowiązującego stanu prawnego jest regulacja art. 108 § 1 zdanie 2. Nadal obowiązywać ma reguła, że jeżeli okaże się, że czyn, z powodu którego wszczęto postępowanie, popełnił nieletni, prokurator przekaże sprawę tego nieletniego sądowi rodzinnemu. Jeżeli przewodniczący sądu uzna, przy wstępnym badaniu materiałów sprawy po ich złożeniu do sądu, że nieletni powinien odpowiadać na zasadach określonych w Kodeksie karnym, skieruje sprawę na posiedzenie, na którym może nastąpić przekazanie sprawy prokuratorowi (art. 112 § 1 pkt 1). Odmiennie jednak niż w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich do samodzielnej decyzji prokuratora należeć będzie to, czy wobec nieletniego prowadzić postępowanie w oparciu o Kodeks postępowania karnego (ze zmianami wynikającymi z art. 34 § 3 Kodeksu nieletnich). Postępowanie w tym trybie prokurator będzie mógł prowadzić w każdym wypadku, gdy uzna, że zachodzą warunki do pociągnięcia nieletniego do odpowiedzialności na zasadach określonych w Kodeksie karnym. Decyzja prokuratora podjęta na etapie postępowania przygotowawczego nie będzie wiązała sądu w dalszym toku postępowania. Wynika to ze związania sędziów wyłącznie Konstytucją i ustawami (art. 178 ust. 1 Konstytucji). W każdym więc wypadku, gdy sąd uzna, że ocena prokuratora o zajściu podstaw do pociągnięcia nieletniego do odpowiedzialności na zasadach określonych w Kodeksie karnym była błędna, na etapie wyrokowania orzeknie zgodnie z poczynionymi ustaleniami i adekwatnie do warunków konkretnego przypadku, korzystając z możliwości, jakie wobec nieletnich stwarza Kodeks nieletnich. Podkreślenia wymaga, że w sytuacji skorzystania przez prokuratora z możliwości stworzonej przez art. 108 § 1 zdanie 2 sądem właściwym do rozpoznania sprawy nieletniego będzie sąd właściwy według Kodeksu postępowania karnego (art. 34 § 2 pkt 1).

12. Po wpłynięciu sprawy do sądu następuje jej wstępna kontrola, w wyniku której może nastąpić przekazane sprawy prokuratorowi, sądowi właściwemu, umorzenie lub zawieszenie postępowania albo skierowanie sprawy do postępowania mediacyjnego. Przewodniczący może też zarządzeniem wszcząć postępowanie sądowe i skierować sprawę do rozpoznania na rozprawie lub posiedzeniu (art. 112 § 1). Postępowanie przed sądem pierwszej instancji co do zasady jest prowadzone na posiedzeniu, projekt zastrzega prowadzenie rozprawy do spraw o najpoważniejszym ciężarze gatunkowym (art. 116): 1) gdy złożono wniosek o orzeczenie wobec nieletniego środka wychowawczego w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym, 2) gdy zachodzą warunki do wymierzenia nieletniemu kary, 3) gdy czyn zabroniony zarzucany nieletniemu jako przestępstwo stanowi zbrodnię oraz 4) gdy z innego powodu sąd uzna to za niezbędne..

Procedowanie na posiedzeniu, które dotyczyć będzie w praktyce przytłaczającej większości spraw nieletnich, zostaje w znacznym stopniu odformalizowane. Ustawodawca uznał bowiem, że prowadzenie rozbudowanego postępowania dowodowego w sprawach drobnych, w których z reguły okoliczności faktyczne są wyjaśnione, nie jest konieczne. Nie ma sensu wychowawczego i wręcz może dewaluować pozycje sądu, prowadzenie pełnej, wzorowanej na Kodeksie postępowania karnego rozprawy w sytuacji, gdy rzecz dotyczy np. uchylania się od obowiązku szkolnego, spożywania alkoholu czy innych problemów o charakterze bardziej wychowawczym niż kryminalnym. W posiedzeniu obecność nieletniego co do zasady nie jest obowiązkowa, zaś postępowanie dowodowe ogranicza się generalnie do ujawnienia materiałów zebranych w postępowaniu wyjaśniającym (art. 147 § 3). Sąd może również na posiedzeniu bez udziału stron warunkowo umorzyć postępowanie.

Procedowanie na rozprawie, z uwagi na charakter spraw zastrzeżonych do rozpoznawania w ten sposób, obwarowane jest ostrzejszymi wymogami proceduralnymi, wiążąc się m.in. z obowiązkową obecnością nieletniego, szeroko rozbudowanymi zasadami dotyczącymi postępowania dowodowego (art. 123, 125-130). Opierając reguły postępowania w sprawach nieletnich na zasadach postępowania karnego, również model rozprawy sądowej ustawodawca zbudował w oparciu o sprawdzone wzory Kodeksu postępowania karnego. Niezbędne stało się jedynie nieznaczne dostosowanie reguł tego postępowania do specyfiki postępowań z nieletnimi.

Dla przyspieszenia oraz ograniczenia zbędnych kosztów postępowania do projektu wprowadzono instytucję dobrowolnego poddania się środkom wychowawczym lub karze (art. 124) oraz możliwość zawierania z pokrzywdzonym ugody zmierzającej do zaspokojenia roszczeń majątkowych pokrzywdzonego z tytułu szkody wyrządzonej przez nieletniego (art.132).

Wniosek o orzeczenie wobec nieletniego określonego środka wychowawczego, względnie kary lub środków karnych może stać się niezwykle użytecznym narzędziem w postępowaniu w sprawach nieletnich. Doświadczenia zaczerpnięte z postępowania karnego, gdzie instytucja ta (ustanowiona w art. 387 KPK) od wielu lat funkcjonuje, wskazują, że propozycja poddania się karze bez postępowania dowodowego jest często wykorzystywana przez oskarżonych. Kontrola sądu zapewnia jednocześnie, że kary wymierzane z zastosowaniem tego przepisu postępowania są sprawiedliwe. Mając na uwadze fakt, że często okoliczności zachowania nieletniego stanowiącego przejaw demoralizacji są w pełni wyjaśnione (art. 124 § 2), zaś również w jego interesie leży szybkie zakończenie stygmatyzującego w pewnym stopniu postępowania sądowego, uzgodniona z sądem, prokuratorem i pokrzywdzonym propozycja rozstrzygnięcia sprawy stanie się dla nieletniego atrakcyjnym sposobem na zakończenie dotyczącego go postępowania.

Ugodę z pokrzywdzonym może zawrzeć nieletni, który ukończył 13 lat, za zgodą swojego przedstawiciela ustawowego. Ugoda dotyczyć może jedynie zobowiązania do zaspokojenia roszczeń majątkowych pokrzywdzonego z tytułu szkody wyrządzonej przez nieletniego, nie może więc obejmować roszczeń, które pokrzywdzony może ewentualnie zgłaszać tytułem zadośćuczynienia za uszczerbek o charakterze niematerialnym, to jest tzw. krzywdę (art. 132 § 1). Powyższą ugodę mogą zawrzeć również rodzice nieletniego, jego opiekun prawny lub osoba sprawująca stałą pieczę nad nieletnim (art. 132 § 2). Kontrola sądu, jakiej poddana jest ugoda gwarantuje, że będzie ona zgodna z prawem, nie będzie naruszać usprawiedliwionego interesu żadnej ze stron, nie będzie zmierzać do obejścia prawa ani też przeciwko jej zawarciu nie będą przemawiać względy wychowawcze (art. 132 § 3).

Kodeks nieletnich precyzyjnie określa, jakie elementy winien zawierać wyrok, wydany po zakończeniu rozprawy (art. 141), co znajdzie również zastosowanie do postanowienia, wydanego po posiedzeniu (art. 147 § 2). Istotne jest, że już w wyroku sąd ustalać będzie sposób i termin wykonania nałożonych obowiązków, jeżeli orzekł tego rodzaju środek i jeżeli jest to konieczne ze względu na rodzaj środka (art. 141 § 3 i 4). W postępowaniu wykonawczym te elementy wyroku będą mogły zostać skorygowane, co jest niezbędne wobec możliwej dynamiki sytuacji wychowawczej nieletniego (art. 209).

Wyrok ma być ogłoszony natychmiast po jego sporządzeniu (art. 142 § 1), zaś w sprawie zawiłej albo z innych ważnych powodów sąd może odroczyć wydanie wyroku na czas do 7 dni (art. 142 § 2). Przekroczenie powyższego terminu powoduje konieczność prowadzenia sprawy od początku, chyba że przyczyną przekroczenia była choroba członka składu sądzącego lub inna przeszkoda niemożliwa do usunięcia, a przekroczenie nie trwało ponad 7 dni (art. 142 § 4).

Według Kodeksu nieletnich strony mają siedem dni na złożenie wniosku o uzasadnienie wyroku na piśmie i doręczenie odpisu wyroku z uzasadnieniem, zaś sąd ma 14 dni na sporządzenie pisemnego uzasadnienia, z możliwością przedłużenia tego terminu z uwagi na zawiłość sprawy. Ta ostatnia możliwość uzasadniona jest pojawiającymi się skomplikowanymi i rozbudowanymi przedmiotowo - podmiotowymi układami w sprawach z udziałem nieletnich, w których to przypadkach standardowy termin na sporządzenie uzasadnienia może okazać się niewystarczający.

Względy praktyczne przemawiały za możliwością ograniczenia przez sąd zakresu uzasadnienia, jeżeli wniosek o uzasadnienie złożony został co do części dotyczącej niektórych z objętych postępowaniem nieletnich lub tylko niektórych z rozstrzygnięć sądu (art. 144 § 5). Jest to rozwiązanie również wzorowane na Kodeksie postępowania karnego (art. 423 § 1a KPK), pozwalające uniknąć żmudnego i w istocie rzeczy bezcelowego uzasadniania rozstrzygnięć, które z całą pewnością nie będą objęte środkami zaskarżenia. Z treścią art. 144 § 5 skorelowany został art. 144 § 3, który między innymi nakazuje skarżącemu wskazywać, czy wniosek o uzasadnienie dotyczy całości czy części orzeczenia, a gdy nie pochodzi od nieletniego - do którego z nieletnich się odnosi.

13. W istotny sposób został zmieniony model postępowania odwoławczego w sprawach nieletnich. Kodeks nieletnich przewiduje jednoinstancyjne postępowanie odwoławcze wprowadzając zasadę, że od orzeczeń wydanych przez sąd odwoławczy wskutek odwołania środek odwoławczy nie przysługuje (art.149 § 1). Środkami odwoławczymi są: apelacja od wyroków oraz postanowień o zastosowaniu środków wychowawczych, środków opiekuńczo-leczniczych z art. 17 oraz postanowień o stwierdzeniu niewykazywania przez nieletniego przejawów demoralizacji (art.162 § 1) i zażalenie od postanowień (art.168 § 1). Ustanowienie apelacji jako środka odwoławczego od postanowień, o których mowa w art. 147 § 2 uzasadnione jest przede wszystkim faktem, że wymienione postanowienia zawierają merytoryczne rozstrzygnięcie w sprawie nieletniego. Właściwym więc środkiem zaskarżenia jest dla nich apelacja. Podobnie reguły dotyczące doręczania i uzasadniania tychże postanowień winny być analogiczne do zasad ustalonych odnośnie wyroków. Inne postanowienia kończące postępowanie, jak o umorzeniu postępowania, podlegać będą zaskarżeniu w drodze zażalenia.

W postępowaniu odwoławczym można wyróżnić dwa rodzaje zarzutów: wskazujące uchybienia, które sąd odwoławczy zawsze uwzględnia, niezależnie od tego, czy zostały podniesione w środku odwoławczym, co prowadzi do uchylenia zaskarżonego orzeczenia (tzw. bezwzględne przyczyny odwoławcze - art.156 § 1) oraz wskazujące uchybienia uwzględniane tylko na zarzut strony, chyba że ustawa stanowi inaczej (tzw. względne przyczyny odwoławcze - art.155 § 3 w zw. z art.150 § 3).

Ustawodawca wprowadził ograniczoną dyspozycyjność w zakresie środka odwoławczego wniesionego na korzyść nieletniego. Wnoszący taki środek może go bowiem cofnąć tylko za zgodą nieletniego (art. 153 § 2), co znajduje uzasadnienie w postulacie kierowania się w postępowaniu dobrem nieletniego.

Kodeks nieletnich reguluje sporną na gruncie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich kwestię zakazu reformationis in peius, wiążąc jednak ten zakaz tylko z orzeczeniem środków polegających na zmianie środowiska wychowawczego nieletniego albo z wymierzeniem mu kary (art.158 § 1), ponieważ w sprawach nieletnich niecelowe byłoby wprowadzanie takiej gradacji orzekanych środków wychowawczych jak to ma miejsce w odniesieniu do kar w sprawach dorosłych. Potrzeba elastycznego podejścia do orzeczonych środków znalazła wyraz w treści art.159 § 1, który zezwala na ukształtowanie rozstrzygnięcia w sposób uznany przez sąd odwoławczy za najbardziej celowe przy wniesieniu środka odwoławczego wniesionego na niekorzyść nieletniego. Kodeks nieletnich wprowadza też rozwiązanie kwestii orzekania przez sąd odwoławczy w sytuacji, gdy w postępowaniu złożonym podmiotowo nie wszystkie strony zaskarżyły orzeczenie wydane w pierwszej instancji, a istnieją względy przemawiające za skorygowaniem także orzeczeń wydanych w stosunku do tych nieletnich, którzy ich nie kwestionowali. Praktyka bowiem odczuwała brak takiego rozwiązania (art.159 § 2).

Postępowanie odwoławcze nie może polegać na powtarzaniu postępowania przed pierwszą instancją (przemawiają przeciw temu doświadczenia krajów, w których jest to dopuszczalne), toteż Kodeks nieletnich wprowadza zakaz prowadzenia przez sąd odwoławczy postępowania dowodowego co do istoty sprawy (art. 166 § 1 i 2). Przewiduje jednocześnie możliwość odstąpienia w pewnym zakresie od tej zasady, jeżeli może to przyśpieszyć postępowanie (art.166 § 3). Wskazana zasada nie oznacza oczywiście, że sąd odwoławczy jest skrępowany w prowadzeniu dowodów służących sprawdzeniu zasadności podniesionych zarzutów, gdyż nie jest to postępowanie co do istoty sprawy. Troska o to, aby postępowanie nie było przewlekłe, lecz przebiegało sprawnie, spowodowała wprowadzenie przepisów pozwalających uprościć postępowanie bez szkody dla merytorycznego rozpoznania sprawy (zob. m.in. art.154 § 3, art.156 § 2, art.161 § 2, art.170 § 1).

14. Poprzestanie na dwuinstancyjności postępowania służy przyspieszeniu zakończenia postępowania prawomocnym orzeczeniem, a tym samym wprowadzeniu stanu pewności co do rozstrzygnięcia sądu i wykonywania orzeczonych środków. Takie rozwiązanie nie wyklucza jednak potrzeby wprowadzenia możliwości zaskarżania orzeczeń obciążonych poważnymi błędami, czyli wprowadzenia nadzwyczajnych środków zaskarżenia orzeczeń prawomocnych.

Kodeks nieletnich przewiduje dwa takie środki, a mianowicie kasację oraz wniosek o wznowienie postępowania (art.175 § 1), które przeznaczone są do wykorzystania w całkowicie odmiennych sytuacjach procesowych. Kasację wnosi się bowiem z powodu rażących błędów prawnych popełnionych w toku postępowania, gdy wznowienie postępowania wykorzystuje się po ujawnieniu okoliczności powodujących, że orzeczenie nie może być utrzymane, choć w toku postępowania mogło nie być obciążone błędem. Co oczywiste, dopuszczalność wnoszenia takich środków musi być istotnie ograniczona od strony przedmiotowej, gdyż inaczej trudno by mówić o nadzwyczajnym charakterze tychże skarg (art.176, art. 177, art.179 § 1). Odesłanie do Kodeksu postępowania karnego (art. 178) uwzględnia zbieżność postępowań w tym względzie i pozwala uniknąć zbędnych powtórzeń. Daje też możliwość zaczerpnięcia z dorobku orzecznictwa i doktryny w zakresie niewątpliwie skomplikowanej problematyki stosowania nadzwyczajnych środków zaskarżenia.

Specyfika postępowań nadzwyczajnych, zwłaszcza wymagająca fachowej wiedzy prawniczej konieczność przestrzegania podstaw zaskarżania, powoduje, że strony nieposiadające odpowiednich kwalifikacji muszą dla zaskarżenia orzeczenia korzystać z pomocy osoby zawodowo trudniącej się świadczeniem pomocy prawnej (tzw. przymus adwokacki - art.178 projektu w zw. z art.526 § 2 k.p.k.). Osoby takie, jeżeli nie mają środków na opłacenie takiej pomocy, mogą ubiegać się o wyznaczenie adwokata lub radcy prawnego, którzy na koszt Skarbu Państwa („z urzędu”) świadczą im taką pomoc.

15. Kodeks nieletnich wprowadza możliwość ubiegania się przez nieletniego o odszkodowanie za poniesione szkody oraz o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę wynikające z wykonania względem niego kary lub osadzenia go w zakładzie lub innej placówce, w której nie powinien zostać umieszczony (art.181 - 188). Są to wypadki bądź pozbawienia lub poważnego ograniczenia wolności poprzez stosowanie środków wychowawczych, bądź wymierzenia kary, a dochodzenie odszkodowania odbywa się na warunkach zbliżonych do tych, w których możliwe jest dochodzenie odszkodowania za niesłuszne skazanie. Wprowadzenie tego rodzaju regulacji spełnia postulat sprawiedliwego traktowania obywateli i rekompensowania im szkód poniesionych wskutek błędnego działania organów państwa, nawet jeżeli błędy te były do pewnego stopnia usprawiedliwione. Prowadzić może również do ograniczenia ilości skarg, wnoszonych przez osoby poddane polskiemu wymiarowi sprawiedliwości do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu. Regulacje Rozdziału 19 wzorowane były na unormowaniach zawartych w Rozdziale 58 Kodeksu postępowania karnego.

16. W toku postępowania w sprawach nieletnich wydatki z tytułu kosztów postępowania, wyliczone szczegółowo w art. 189, wykłada tymczasowo Skarb Państwa (art.191 § 1). Według art. 190 § 1 wysokość i zasady ustalania należności określonych w art. 189 regulują odrębne przepisy, co oznacza konieczność ustawowego unormowania tej kwestii. Zgodne jest to z ogólną tendencją do zastrzegania jedynie ustawie nakładania obciążeń finansowych na obywateli, w tym wynikających z postępowań sądowych (por. ustawa z dnia 23 czerwca 1973 r. o opłatach w sprawach karnych; Dz. U. 1983, Nr 49, poz. 223, ze zmianami; ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych; Dz. U. Nr 167, poz. 1398, ze zmianami). Do czasu wydania odpowiednich przepisów a także w razie pominięcia któregokolwiek wydatku, wysokość danego wydatku określi kwota przyznana przez sąd (art. 190 § 2).

Tymczasowe wykładanie kosztów sądowych przez Skarb Państwa nie oznacza jednak, że koszty postępowania w postępowaniu w sprawach nieletnich ponosi wyłącznie Skarb Państwa. Kodeks nieletnich wprowadza zasady ponoszenia kosztów postępowania przez rodziców nieletniego lub samego nieletniego, jeżeli może je pokryć, oraz przez osoby wnoszące środki odwoławcze (art.194 § 1). Ustawodawca wyklucza zasądzenie kosztów postępowania od rodziców nieletniego, osób zobowiązanych do alimentacji nieletniego i od samego nieletniego, jeżeli przeciwko zasądzeniu kosztów przemawiają względy słuszności (art. 194 § 1 in fine). Chodzi tu w pierwszym rzędzie o sytuacje, kiedy to rodzice nieletniego lub osoby alimentujące nieletniego stały się jednocześnie pokrzywdzonymi zachowaniem nieletniego.

Kodeks nieletnich przewiduje także możliwość uwzględniania przy zasądzaniu kosztów postępowania sytuacji materialnej osób, które mogłyby zostać zobowiązane do pokrycia tychże kosztów (art.194 § 2). Ustawodawca wychodzi z założenia, że zasądzanie kosztów od osób, które nie będą w stanie ich pokryć, jest bezcelowe, a nadto zwiększałoby koszty wymiaru sprawiedliwości o koszty wynikające z bezskutecznej egzekucji. Natomiast konieczność uwzględniania sytuacji materialnej przy ponoszeniu kosztów związanych z zaskarżaniem orzeczeń oraz przy podejmowaniu decyzji w przedmiocie zwolnienia od opłat, wynika z powinności zapewnienia możliwości realizowania przez uboższe strony ich uprawnień procesowych. Za niedopuszczalne uznaje bowiem ustawodawca utrudnianie wnoszenia środków zaskarżenia osobom o niższym statusie materialnym. W orzeczeniu kończącym postępowanie w konkretnej sprawie sąd zawsze rozstrzyga o kosztach postępowania (art.193 § 1).

Przepisy dotyczące kosztów postępowania w sprawach nieletnich zostały w Kodeksie nieletnich ujęte szczątkowo, zaś wiele istotnych zagadnień z tym związanych znajduje rozstrzygnięcie w przepisach art. 626 - 641 Kodeksu postępowania karnego. Dotyczy to m.in. zwrotu kosztów poniesionych na obronę nieletniego, jeżeli stwierdzono niewykazywanie przez nieletniego przejawów demoralizacji. Taka technika legislacyjna jest uzasadniona bardzo zbliżonym charakterem zagadnień kosztów postępowania na gruncie postępowania karnego i postępowania z nieletnimi.

VII

W projektowanych przepisach postępowania wykonawczego, stanowiącego Dział III, znalazły odzwierciedlenie światowe tendencje postępowania z nieletnimi - w szczególności Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 20.11.1989 r., ratyfikowana przez Polskę w 1991 r. (Dz. U. Nr 120, poz. 526), Reguły beijińskie (przyjęte przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 29.11.1985 r.), Wskazania rijadskie dotyczące zapobiegania przestępczości nieletnich (przyjęte przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 14.12.1990 r.), Reguły dotyczące ochrony nieletnich pozbawionych wolności (przyjęte 2.04.1991 r.), Zalecenia Nr R(87)20 w sprawie reakcji społecznych na przestępczość nieletnich (przyjęte 17.11.1987 r.) oraz Europejska Konwencja o wykonywaniu praw dzieci (przyjęta 25.01.1996 r. i ratyfikowana w 2000 roku - Dz. U. Nr 107, poz. 1128).

Przepisy Kodeksu nieletnich, dotyczące postępowania wykonawczego uzyskały wyraźnie charakter profilaktyczno-wychowawczy i probacyjny. Celem ich bowiem jest wdrożenie nieletniego na powrót do społeczeństwa tak, by w przyszłości jego funkcjonowanie wśród innych odbywało się bez zachowań naruszających prawo.

W każdym stadium wykonania, podczas stosowania każdego z orzekanych środków, brane są pod uwagę potrzeby wychowawcze, indywidualne cechy i predyspozycje osób objętych ustawą oraz możliwości realizacji procesu resocjalizacji i usamodzielniania w środowisku naturalnym. Przewidziane rozwiązania zmieniają i przekształcają w sposób zasadniczy dotychczasowy model postępowania z nieletnimi. Wskazują jednoznacznie na priorytety, którymi w swej pracy posługiwać się odtąd będą sędziowie, kuratorzy i pracownicy ośrodków, placówek, zakładów poprawczych, schronisk dla nieletnich oraz Policja.

Wyraźnie odstępuje się od represji i quasi-kary, mających ścisłe odniesienie do Kodeksu karnego, na korzyść konsekwentnego, racjonalnego wykonywania zadań wychowawczych, uwzględniających zindywidualizowane oddziaływania wobec wychowanka - według wskazań nauki i doświadczeń praktycznych w celu kształtowania odpowiedzialnych zachowań, harmonizujących z interesem społecznym.

Przy stosowaniu środków wychowawczych, uwzględniając istotny podział na nieletnich deklarujących wolę uczestnictwa w procesie resocjalizacji lub odmawiających uczestnictwa w readaptacji społecznej, nieletni traktowani są podmiotowo, aktywnie włączani w proces wychowawczy. Nie przeczy to konieczności stosowania adekwatnych metod reakcji na czasem bardzo drastyczne czyny zabronione. Ponieważ jednak przyszłość nieletniego jest w społeczeństwie, należy oddziaływać nań w sposób dający szansę na uchronienie go przed powrotem do zachowań nieakceptowanych z punktu widzenia prawa.

Wszystkie środki wobec osób objętych Kodeksem nieletnich spełniają preferencje wyznaczone przez akty prawa i standardy międzynarodowe. Dzięki takim właściwościom przepisów Kodeksu nieletnich proces postępowania wykonawczego wyraźnie został odformalizowany. Uległ również dejurydyzacji i deinstytucjonalizacji przed organami wymiaru sprawiedliwości, przez co na nowo określone zostały sposoby i zasady oddziaływań na przejawy antyspołecznych zachowań nieletnich.

Projektowane przepisy w części dotyczącej postępowania wykonawczego regulują szczegółowo następujące kwestie:

• traktowania nieletniego w sposób sprzyjający poszanowaniu godności oraz ochrony przed wszelką przemocą,

• praw nieletnich,

• bezzwłoczności wykonywania orzeczeń,

• określenia organów postępowania, podmiotów uczestniczących w wykonywaniu orzeczeń oraz zasady ich współdziałania i warunki korzystania ze środków zaskarżenia,

• nadzoru nad legalnością i prawidłowością wykonywania środków,

• zobowiązania nieletniego do określonych zachowań oraz powierzenie kuratorowi kontroli w określonym zakresie,

• określenia nadzoru kuratora sądowego i zakresu tej kontroli,

• wykonywania środków wychowawczych, przedłużanie i ich ustania z mocy prawa,

• zakresu zwierzchniego nadzoru i podmiotów, nad którymi Minister Sprawiedliwości wykonuje ten nadzór,

• delegacji do szczegółowych unormowań w drodze rozporządzenia dla ministrów do spraw polityki społecznej, zdrowia, spraw wewnętrznych,

• rodzajów zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich oraz szczegółową ich organizację i warunki pobytu w nich nieletnich,

• środków probacyjnych w formie warunkowego zwolnienia lub umieszczenia poza zakładem albo w hostelu, a w czasie ich stosowania sposoby roztaczania skutecznego nadzoru,

• korzystania z prawa do praktyk i posług religijnych,

• kontaktów nieletniego oraz korespondencji i warunków ograniczania,

• określenia obowiązków nieletniego oraz zakazów dotyczących niedozwolonych zachowań, praktyk lub posiadania zabronionych przedmiotów,

• ustalenia katalogu nagród i kar dyscyplinarnych oraz warunków ich przyznawania i stosowania,

• warunków postępowania z nieletnimi skazanymi prawomocnie na inne kary lub wykazującymi przejawy dalszej demoralizacji,

• środków zapewnienia bezpieczeństwa w ośrodkach, placówkach, zakładach poprawczych lub schroniskach dla nieletnich oraz warunków stosowania środków przymusu bezpośredniego, w tym współdziałania z Policją,

• zatrudniania nieletnich w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich oraz współpracy z OHP w tym zakresie,

• tworzenia funduszu wspomagającego proces usamodzielniania nieletniego,

• zwalniania i skreślenia nieletnich z ewidencji zakładu poprawczego i schroniska dla nieletnich.

Celem postępowania wykonawczego w sprawach nieletnich jest takie zastosowanie orzeczonych środków przewidzianych ustawą, aby zrealizowany został podstawowe założenie Kodeksu nieletnich, jakim jest wychowanie nieletniego. Służyć temu mają przepisy postępowania wykonawczego. Zostały one skonstruowane tak, aby zapewnić:

1. sprawność postępowania,

2. adekwatność metod wychowawczych i reakcji na przejawy niedostosowania społecznego,

3. wzmocnienie roli prawa poprzez niezwłoczne reagowanie sądu, nadanie rozszerzonych uprawnień w zakresie nadzoru nad nieletnimi i ich rodzinami kuratorom sądowym, nałożenie zobowiązań na nieletniego do naprawy wyrządzonej szkody.

W rozdziałach 22 w artykułach od 197 do 225 wskazuje się na zakres wykonywania orzeczonych środków, na bezzwłoczność ich wykonywania, sposoby i warunki wykonania orzeczeń i ich ustania z mocy prawa oraz na możliwości składania zażaleń na postanowienia i zarządzenia. Mając na uwadze sprawność wykonywania postanowień, zarządzeń i poleceń, określono organy postępowania wykonawczego i podmioty uczestniczące w wykonaniu orzeczeń. Powyższe uregulowanie pozwala ponadto na wzmocnienie funkcji instytucji działających na rzecz właściwego wychowania dzieci i młodzieży. Dyspozycja zawarta w przepisie art. 199 dotycząca wykonywania orzeczonych środków zwiększa funkcje gwarancyjne Kodeksu nieletnich i wskazuje na niezbywalne prawo nieletniego do poszanowania godności oraz na powinność jego podmiotowego traktowania. Wynika to zarówno z ducha niniejszej regulacji, jak również z uzasadnionej potrzeby realizacji międzynarodowych standardów wobec nieletnich. Natomiast zwiększenie gwarancji skutecznego prowadzenia oddziaływań wychowawczych daje przepis § 2 w art. 199 podkreślający podstawowy obowiązek spoczywający na nieletnim. W końcowym przepisie rozdziału 22, w art. 225 określona została procedura umieszczenia nieletnich w odpowiednich zakładach poprawczych, z uwzględnieniem rodzaju czynu zabronionego, realizowana przez uprawnioną jednostkę organizacyjną Ministerstwa Sprawiedliwości.

Rozdział 23 zawiera regulacje dotyczące wykonania orzeczenia umieszczenia w zakładzie poprawczym i kary pozbawienia wolności, stosowanego na podstawie art. 21. Zgodnie z założeniami przywołanej regulacji decyzja o ewentualnym umieszczeniu nieletniego w zakładzie karnym po pobycie w zakładzie poprawczym i po osiągnięciu 18 roku życia, zapadałaby po zapoznaniu się przez sąd z przebiegiem resocjalizacji nieletniego. Warunkiem odstąpienia od zarządzenia o umieszczeniu nieletniego w zakładzie karnym byłaby pozytywna prognoza kryminologiczna i ocena nieletniego z punktu widzenia stopnia jego demoralizacji (art. 226 § 3). W tym celu sąd gromadziłby materiał w szczególności w postaci aktualnej opinii psychologiczno-pedagogicznej, wysłuchiwałby strony, zapoznawałby się ze stanowiskiem dyrektora zakładu poprawczego (art. 227 § 1 i § 2). Na tej podstawie podejmowałby rozstrzygnięcie, czy zgodne z dobrem ogólnym i bezpieczeństwem publicznym jest, aby nieletni - mimo wcześniejszego orzeczenia kary pozbawienia wolności i umieszczenia w zakładzie poprawczym - po osiągnięciu 18 roku życia nie był w dalszym ciągu izolowany.

Przepisy ogólne obejmujące wykonywanie zwierzchniego nadzoru przez Ministra Sprawiedliwości oraz podstawowe delegacje dla ministrów zgodnie z ich właściwością regulujące szczegółowe zasady kierowania, przyjmowania, przenoszenia, zwalniania i pobytu nieletnich w domach pomocy społecznej, w publicznych zakładach opieki zdrowotnej, a także szczegółową organizację zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich oraz szczegółowe zasady pobytu nieletnich w policyjnych izbach dziecka zostały ustalone w rozdziale 24.

W dalszej kolejności uregulowane zostały w inny sposób niż dotychczasowy rodzaje zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich. Przewiduje się funkcjonowanie zakładów poprawczych zwykłych oraz czterech kategorii specjalnych zakładów poprawczych (art. 228): rewalidacyjnych, terapeutycznych, readaptacyjnych i o wzmożonym nadzorze wychowawczym. Schroniska dla nieletnich dzieli się na zwykłe i o wzmożonym nadzorze wychowawczym (art. 235 § 1), co wynika z potrzeb w zakresie stosowania tego środka tymczasowego.

Na nowo określono zasady postępowania wobec nieletnich umieszczonych w zakładach poprawczych, uwzględniając postawę i zachowanie nieletnich. Poprzez wprowadzenie nowego rodzaju zakładu poprawczego, tj. readaptacyjnego (art. 233) zrealizowany został postulat włączenia do wysoce specjalistycznego oddziaływania terapeutycznego nieletnich, którzy czynnie lub biernie odmawiają udziału w procesie wychowania, edukacji i terapii. Dzięki utworzeniu readaptacyjnego zakładu poprawczego w pozostałych rodzajach zakładów jakość pracy resocjalizacyjnej zyska na efektywności.

Znana już instytucja hostelu (art. 234) staje się formą probacji i niezbędnym ogniwem w procesie usamodzielnienia się nieletnich. Dotyczy to przypadków nieletnich nie posiadających możliwości powrotu do środowiska rodzinnego ze względu na generowanie przez to środowisko czynników patologicznych. Jednocześnie możliwość pobytu w hostelu dotyczy tych nieletnich, którzy swoim zachowaniem dają rękojmię, że poza zakładem poprawczym, w warunkach zbliżonych do życia na wolności, będą zachowywać się odpowiedzialnie, a w szczególności nie będą naruszać porządku prawnego.

Przepisy rozdziału 25 w artykułach od 240 do 258 określają cel wykonywanych środków (art. 240), czyli ponowne przystosowanie do uczciwego życia i wdrożenie do pracy społecznie użytecznej, sposoby, cel i zasady indywidualnych oddziaływań (art. 240 - 245), prawa nieletniego umieszczonego w ośrodku, placówce, zakładzie poprawczym i schronisku dla nieletnich i możliwość ich ograniczenia (art. 246), możliwość przerwania kontaktów nieletniego z uzasadnionych względów oraz gwarancje złożenia zażalenia na zarządzenie (art.247), warunki wysyłania, otrzymywania, kontrolowania i nie doręczania korespondencji nieletniemu (art. 248) oraz szczegółowy przepis zawarty w wymienionym artykule w § 4 dotyczący korespondencji, która nie podlega kontroli. Przepisy art. 249 stwarzają nieletniemu możliwość realizacji prawa do wolności sumienia i wyznania, zagwarantowanych w art. 53 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej oraz w art. 14 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Przypadki ograniczenia tych wolności są zbieżne z rozwiązaniami przewidzianymi w art. 104 Kodeksu karnego wykonawczego. Po raz pierwszy rozwiązuje się ustawowo kwestie obejmujące to, czego nieletniemu się zabrania i obowiązków nieletniego (art. 250).

Katalog nagród i stosowanych kar wprowadzają przepisy art. 251 - 254. Przy stosowaniu środka dyscyplinarnego zmodyfikowany został tryb postępowania względem nieletniego polegający na możliwości zastosowania jednocześnie dwóch środków dyscyplinarnych nie wykluczających się wzajemnie (art. 253 § 5) oraz w wypadku, kiedy dyrektor nie zgadza się z poleceniem sądu zastosowania określonego środka (art. 253 § 2). Przyjęte rozwiązania są odpowiedzią na praktykę, która wskazywała na potrzebę wprowadzenia takich unormowań w Kodeksie nieletnich.

Przepisy art. 255 regulują przekazywanie do depozytu pieniędzy i przedmiotów będących własnością nieletnich umieszczanych w ośrodku, placówce, zakładzie poprawczym lub schronisku dla nieletnich. W art. 256 - 258 Kodeks nieletnich przewiduje - podczas stosowania orzeczonych środków - sposób postępowania z nieletnim i określa procedury zawiadamiania w wypadkach prawomocnie skazanych na bezwzględną karę pozbawienia wolności, stwierdzenia wystąpienia kolejnych przejawów demoralizacji lub popełnienia kolejnego czynu zabronionego.

W rozdziale 26 uregulowane zostały (art. 259 - 266) warunki zapewnienia bezpieczeństwa i tryb postępowania w przypadku jego zagrożenia w ośrodkach, placówkach, zakładach poprawczych lub schroniskach dla nieletnich.

Ograniczenia konstytucyjnych wolności i praw wynikają w Kodeksie nieletnich z konieczności ochrony bezpieczeństwa osób tak nieletnich jak i zatrudnionych w wymienionych wyżej jednostkach, z konieczności zapewnienia porządku publicznego, zdrowia i życia. Przepisy te realizują zatem zasady ustanowione w art. 31 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej oraz w art. 37 Konwencji o Prawach dziecka. W myśl tych regulacji przewidziany został katalog sytuacji, kiedy mogą być stosowane środki przymusu bezpośredniego i to dopiero po wyczerpaniu środków o charakterze perswazyjnym. Określone zostały również szczegółowo sytuacje, kiedy można wezwać Policję, co jest niezbędne do przywrócenia bezpieczeństwa (art. 264 - 265). Do szczegółowego określenia warunków i sposobów użycia środków przymusu bezpośredniego, sposobów kontroli nad decyzjami o zastosowaniu tych środków z poszanowaniem praw i godności nieletniego oraz zakresu i trybu współdziałania z Policją w wypadku zagrożenia bezpieczeństwa ośrodków, placówek, zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich, wyodrębniono odpowiednio dwie delegacje dla Ministra Sprawiedliwości, a przy określaniu współdziałania z Policją w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw wewnętrznych (art. 266). Przewidziany przymus bezpośredni - jako dopuszczalny pod ściśle określonymi warunkami - stanowi konieczną gwarancję ochrony praw jednostki oraz bezpieczeństwa i porządku na terenie ośrodków, placówek, zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich. Praktyka wskazuje, że rozwiązania dotyczące stosowania środków przymusu bezpośredniego są nieodzowne dla uniknięcia eskalacji sytuacji skrajnych w państwie demokratycznym.

Przepisy Kodeksu nieletnich przewidziane w rozdziale 27 w art. 267 - 272 statuują ogólne zasady zatrudniania nieletnich umieszczonych w zakładach poprawczych lub schroniskach dla nieletnich. Zasady te stanowią spełnienie wymogów ustalonych regulacjami zawartymi w ustawie z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (Dz. U. 1998, Nr 21, poz. 94, ze zmianami). Warunkiem szczególnym wykonywania pracy przez nieletniego jest osiąganie zamierzonych celów wychowawczych (art. 268 § 1). Celem bowiem zatrudniania nieletnich przebywających w zakładach poprawczych nie jest i nie może być osiąganie zysków przez organizujących pracę nieletnich, ani też zdobywanie przez nieletnich środków do życia (które zapewnia im Państwo). Praca ma być dla nieletniego sposobem resocjalizacji: może w ten sposób być wdrażany do funkcjonowania w społeczeństwie jako odpowiedzialna za siebie i innych jednostka, co więcej - może uzyskać zawód i doświadczenia przydatne na rynku pracy. Dla wielu nieletnich pobyt w zakładzie poprawczym jest w praktyce jedyną szansą na uzyskanie wykształcenia w określonym zawodzie i zdobycie niezbędnych umiejętności i doświadczenia.

Została również uregulowana kwestia szkolenia i zatrudnienia we współpracy z Ochotniczymi Hufcami Pracy (art. 268 § 4), wypełniająca oczekiwania osób zajmujących się pracą z nieletnimi w zakładach poprawczych. Dzięki zatrudnieniu na zasadach określonych w Kodeksie pracy nieletni korzystają w pełni z uprawnień pracowniczych, w tym uprawnień z tytułu wypadków lub chorób zawodowych. Przysługujące nieletniemu wynagrodzenie przekazywane jest do depozytu (art. 272).

W rozdziale 28 w art. 273 - 276 zamieszczone zostały przepisy dotyczące zwalniania nieletnich z zakładów poprawczych oraz skreślenia z ewidencji zakładów poprawczych i odpowiednio ze schronisk dla nieletnich. Dotychczas przepisy te uregulowane były w rozporządzeniach. Nowym rozstrzygnięciem (zawartym w art. 274) przydatnym dla praktyki resocjalizacyjnej oraz nieodzownym w procesie usamodzielnienia jest możliwość udzielenia pomocy nieletniemu, którego status materialny i rodzinny nie pozwala na pełną samodzielność życiową i zawodową. Może on mieć zastosowanie zarówno wobec nieletniego zwalnianego z zakładu poprawczego, jak również wobec nieletniego umieszczonego w hostelu.

OCENA SKUTKÓW REGULACJI USTAWY - KODEKS NIELETNICH

1. Podmioty objęte ustawą - Kodeks nieletnich

Projekt dotyczy kompleksowego uregulowania spraw nieletnich oraz zasad funkcjonowania sądów, sędziów, kuratorów, pracowników rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych, pracowników ośrodków, placówek, zakładów poprawczych, schronisk dla nieletnich oraz Policji w zakresie stosowania Kodeksu nieletnich.

2. Cel wprowadzenia Kodeksu nieletnich

Projekt ma celu całościowe i jednolite uregulowanie zagadnień materialno-prawnych, postępowania w sprawach nieletnich i postępowania wykonawczego, co uzasadnia przyjęcie dla wprowadzanych przepisów nazwy Kodeks nieletnich.

3. Wpływ przedmiotowej regulacji na rynek pracy

Wprowadzenie niniejszych uregulowań nie wpłynie na konkurencyjność wewnętrzną i zewnętrzną gospodarki, sytuację i rozwój regionalny.

4. Konsultacje

W toku prac nad projektem jego zasadnicze założenia były konsultowane z sędziami rodzinnymi, dyrektorami zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich , Ministerstwem Spraw wewnętrznych i Administracji.

Projekt zostanie przedłożony do zaopiniowania Sądowi Najwyższemu, Krajowej Radzie Sądownictwa, Krajowej Radzie Kuratorów, Stowarzyszeniu Sędziów Rodzinnych, Stowarzyszeniu Sędziów Polskich „Iustitia”, Naczelnej Radzie Adwokackiej i Krajowej Radzie Radców Prawnych.

Przedmiotowa regulacja przewidziana jest do konsultacji zgodnie z obowiązującymi przepisami.

5. Opinia o zgodności projektu z prawem Unii Europejskiej

Przedmiot projektowanej regulacji nie jest objęty zakresem prawa Unii Europejskiej, aczkolwiek uwzględnia preferencje wyznaczone przez standardy międzynarodowe.

6. Skutki finansowe

Projekt ustawy - Kodeks nieletnich nie wywołuje dodatkowych skutków finansowych dla budżetu Państwa w rozumieniu art. 31 ustawy z dnia 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych (Dz. U. z 2003 r. Nr 15, poz. 148 ze zm.).

5.02.2007 r.

Przepisy wprowadzające Kodeks nieletnich

[projekt]

Rozdział I

Przepisy ogólne

Art. 1. Kodeks nieletnich wchodzi w życie z dniem.............................

Art. 2. § 1. Z dniem wejścia w życie Kodeksu nieletnich tracą moc dotychczasowe przepisy w kwestiach uregulowanych w tym Kodeksie, chyba że niniejsza ustawa stanowi inaczej.

§ 2. Z zastrzeżeniem przepisów niniejszej ustawy traci moc ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. z 1982 r. nr 35 poz.228, z późn. zm.)

Rozdział II

Przepis karny

Art. 3. § 1. Nauczyciel oraz kierujący szkołą lub placówką w rozumieniu przepisów ustawy o systemie oświaty, który mając wiarygodną wiadomość powziętą w związku z pełnionymi obowiązkami o przygotowaniu, usiłowaniu lub dokonaniu przez nieletniego czynu zabronionego wyczerpującego znamiona przestępstwa lub przestępstwa skarbowego, nie powiadamia organu powołanego do ścigania przestępstw lub przestępstw skarbowych,

podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

§ 2. Nie popełnia przestępstwa określonego w § 1, kto uzyskał wiarygodną informację, że organ powołany do ścigania przestępstw lub przestępstw skarbowych wie o przygotowywanym, usiłowanym lub dokonanym czynie zabronionym; sąd odstępuje od wymierzenia kary w stosunku do sprawcy, który zapobiegł popełnieniu przygotowywanego lub usiłowanego czynu zabronionego, określonego w § 1.

§ 3. Nie podlega karze sprawca czynu zabronionego określonego w § 1, który zaniechał zawiadomienia z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą jemu samemu lub osobie dla niego najbliższej.

Rozdział III

Zmiany w przepisach obowiązujących

Art. 4. W ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, z późn. zm.) wprowadza się następujące zmiany:

1) w art. 427 dotychczasową treść oznacza się jako § 1 i dodaje się § 2 w brzmieniu:

„§ 2. Jeżeli szkoda wyrządzona została przez małoletniego, któremu z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można, poszkodowany może, niezależnie od odpowiedzialności przewidzianej w paragrafie poprzedzającym, żądać jej naprawienia od zobowiązanego do pieczy nad osobą małoletniego z tytułu wykonywanej władzy rodzicielskiej.”;

2) po art. 428 dodaje się art. 428¹ w brzmieniu:

„Art. 428¹. Kto z tytułu wykonywanej władzy rodzicielskiej zobowiązany jest do pieczy nad osobą małoletniego, odpowiedzialny jest za szkodę wyrządzoną z winy małoletniego w okresie trwania obowiązku pieczy.”.

Art. 5. W ustawie z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. 2002, Nr 147, poz. 1231, z późn. zm.) wprowadza się następujące zmiany:

1) po art. 15 dodaje się art. 15¹ w brzmieniu:

„15¹. Kto wbrew przepisom ustawy podał lub sprzedał napój alkoholowy małoletniemu, odpowiedzialny jest za szkodę wyrządzoną przez małoletniego po spożyciu tego napoju, chyba ze szkoda nastąpiłaby także wtedy, gdyby nie sprzedał lub nie podał napoju alkoholowego. Odpowiedzialność ta nie wyłącza przewidzianej w przepisach odrębnych odpowiedzialności odszkodowawczej małoletniego lub osób zobowiązanych do wykonywania pieczy nad małoletnim.”;

2) art. 43 otrzymuje brzmienie:

„Art. 43. 1. Kto sprzedaje lub podaje napój alkoholowy w wypadkach, kiedy jest to zabronione, albo bez wymaganego zezwolenia lub wbrew jego warunkom,

podlega grzywnie.

1a. Kto sprzedaje lub podaje napój alkoholowy małoletniemu,

podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

2.  Karze określonej w ust 1 albo 1a podlega kierownik zakładu handlowego lub gastronomicznego, który nie dopełnia obowiązku nadzoru i przez to dopuszcza do popełnienia w tym zakładzie przestępstwa określonego w ust. 1 albo 1a.

3. W razie popełnienia przestępstwa określonego w ust. 1, 1a albo 2 można orzec przepadek napoju alkoholowego, chociażby nie był własnością sprawcy, można także orzec zakaz prowadzenia działalności gospodarczej polegającej na sprzedaży lub podawaniu napojów alkoholowych.

4. Orzekanie w sprawach o przestępstwa określone w ust. 1 - 2 następuje na podstawie przepisów o postępowaniu karnym.”.

Art. 6 . W ustawie z dnia 7 września 1991r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004r., Nr 256, poz. 2572, z późn. zm.) w art. 2 pkt 5) otrzymuje brzmienie:

„5) młodzieżowe ośrodki wychowawcze, młodzieżowe ośrodki socjoterapii, interwencyjne ośrodki resocjalizacyjne o charakterze tymczasowym, specjalne ośrodki szkolno - wychowawcze oraz specjalne ośrodki wychowawcze dla dzieci i młodzieży wymagających stosowania specjalnej organizacji nauki, metod pracy i wychowania, a także ośrodki umożliwiające dzieciom i młodzieży, o których mowa w art. 16 ust. 7, a także dzieciom i młodzieży upośledzonym umysłowo ze sprzężonymi niepełnosprawnościami, realizację odpowiednio obowiązku, o którym mowa w art. 14 ust. 3, obowiązku szkolnego i obowiązku nauki;”.

Art. 7. W ustawie z dnia 27 lipca 2001r - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z 2001r. nr.98 poz. 1070, z późn. zm.) wprowadza się następujące zmiany:

1) w art. 12 § 1 pkt 3 lit. b otrzymuje brzmienie:

„b) dotyczących przejawów demoralizacji nieletnich,”;

2) w art.16 § 1 otrzymuje brzmienie:

„ § 1. Sąd okręgowy dzieli się na wydziały:

1. cywilny - do rozpoznawania w pierwszej instancji spraw cywilnych i rodzinnych oraz do rozpoznawania w drugiej instancji spraw cywilnych i rodzinnych,

2. karny - do rozpoznawania spraw karnych w pierwszej i drugiej instancji oraz w drugiej instancji spraw nieletnich,

3) penitencjarny i do wykonywania nadzoru nad wykonywaniem orzeczeń karnych - do spraw penitencjarnych i nadzoru nad sądowym postępowaniem wykonawczym w sprawach z zakresu prawa karnego,

4) pracy (sąd pracy) - do spraw z zakresu prawa pracy oraz wydział ubezpieczeń społecznych (sąd ubezpieczeń społecznych) - do spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych,

5) gospodarczy (sąd gospodarczy) - do spraw gospodarczych.”;

3) po Rozdziale 7. dodaje się Rozdział 8. w brzmieniu:

„Rozdział 8.

Jednostki pomocnicze sądów

Art. 175 a. § 1. Rodzinny ośrodek diagnostyczno-konsultacyjny prowadzi działalność w zakresie diagnozy, poradnictwa i opieki specjalistycznej w sprawach małoletnich oraz w zakresie przeciwdziałania i zapobiegania demoralizacji nieletnich.

§ 2. Ośrodek kuratorski prowadzi działalność profilaktyczną, opiekuńczo-wychowawczą i resocjalizacyjno-terapeutyczną wobec osób małoletnich i nieletnich, zmierzając do zmiany ich postaw w kierunku społecznie pożądanym i dążąc do zapewnienia prawidłowego rozwoju ich osobowości.

§ 3. Minister Sprawiedliwości sprawuje zwierzchni nadzór nad rodzinnymi ośrodkami diagnostyczno-konsultacyjnymi oraz ośrodkami kuratorskimi.

§ 4. Minister Sprawiedliwości, w drodze zarządzenia, tworzy i znosi rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne.

§ 5. Minister Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, organizację i zakres działania rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych, w szczególności obejmujący diagnozowanie nieletnich i ich środowiska rodzinnego, poradnictwo i opiekę specjalistyczną nad nieletnimi, a także diagnozowanie i poradnictwo w zakresie przeciwdziałania demoralizacji oraz sposób wykonywania nadzoru nad rodzinnymi ośrodkami diagnostyczno-konsultacyjnymi, mając na względzie zapewnienie sprawności postępowania oraz przestrzeganie praw nieletnich i ich rodzin.

§ 6. Na wniosek prezesów sądów rejonowych prezesi sądów okręgowych tworzą i znoszą ośrodki kuratorskie.

§ 7. Minister Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, tryb i szczegółowe zasady tworzenia i znoszenia ośrodków kuratorskich, sposób wykonywania nadzoru nad ośrodkami kuratorskimi, ich organizację i zakres działania, mając w szczególności na względzie dobór właściwych metod wychowawczych w środowisku nieletniego.”.

Art. 8. W ustawie z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. Nr 64 poz.593 z późn. zm.) w art. 7 pkt 10 otrzymuje brzmienie:

„10) trudności w przystosowaniu do życia, a także w znalezieniu miejsca zamieszkania lub zatrudnienia, młodzieży opuszczającej placówki, zakłady poprawcze i schroniska dla nieletnich.”.

Rozdział IV

Przepisy przejściowe i końcowe

Art. 9. § 1. Jeżeli obowiązujące przepisy powołują się na przepisy ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu nieletnich.

§ 2. W razie wątpliwości, czy stosować prawo dotychczasowe, czy Kodeks nieletnich, stosuje się przepisy Kodeksu nieletnich.

Art. 10. § 1. Przepisy Kodeksu nieletnich stosuje się również do spraw wszczętych przed dniem jego wejścia w życie, chyba że przepisy niniejszej ustawy stanowią inaczej.

§ 2. Sprawy, w których przed dniem wejścia w życie Kodeksu nieletnich wydano postanowienie o wszczęciu postępowania albo nie wydając takiego postanowienia wydano postanowienie o wszczęciu postępowania wyjaśniającego, prowadzi się do wydania orzeczenia kończącego postępowanie sądowe przed sądem pierwszej instancji według przepisów dotychczas obowiązujących, chyba że zgodnie z przepisami Kodeksu nieletnich postępowanie należy umorzyć.

§ 3. Czynności dokonane w postępowaniu w sprawach nieletnich przed wejściem w życie Kodeksu nieletnich są skuteczne, jeżeli ich dokonano z zachowaniem przepisów dotychczas obowiązujących.

§ 4. Przepisy Kodeksu nieletnich stosuje się przy wykonywaniu orzeczeń, które stały się wykonalne przed wejściem w życie tego Kodeksu.

Art. 11. § 1. Do czasu wydania przepisów wykonawczych na podstawie przepisów Kodeksu nieletnich zachowują moc przepisy wykonawcze wydane przed dniem jego wejścia w życie, jeżeli nie są sprzeczne z przepisami Kodeksu nieletnich.

§ 2. Przepisy wykonawcze dotyczące przedmiotów uregulowanych w Kodeksie nieletnich, wydane na podstawie innych ustaw, stosuje się w postępowaniu w sprawach nieletnich, jeżeli nie są sprzeczne z przepisami Kodeksu nieletnich.

Art. 12. Ustawa wchodzi w życie z dniem .....................................................................

78

78

Zmiany wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz. U. z 1992 r. nr 24 poz.101; z 1995 r. nr 89 poz.443, z 1998 r. nr 106 poz.668, z 1999 r. nr 83 poz.931; z 2000 r. nr12 poz.136 , nr 50 poz.580 i nr 91 poz.1010; z 2002 r. nr 58, poz. 542; z 2003 r., nr 137, poz.1304, nr 223, poz.2217, z 2005 r., nr 169, poz.1413 oraz z 2006 r., Nr 220, poz. 1600.

Zmiany wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz. U. z 1971 r. Nr 27, poz. 252, z 1976 r. Nr 19, poz. 122, z 1982 r. Nr 11, poz. 81, Nr 19, poz. 147 i Nr 30, poz. 210, z 1984 r. Nr 45, poz. 242, z 1985 r. Nr 22, poz. 99, z 1989 r. Nr 3, poz. 11, z 1990 r. Nr 34, poz. 198, Nr 55, poz. 321 i Nr 79, poz. 464, z 1991 r. Nr 107, poz. 464 i Nr 115, poz. 496, z 1993 r. Nr 17, poz. 78, z 1994 r. Nr 27, poz. 96, Nr 85, poz. 388 i Nr 105, poz. 509, z 1995 r. Nr 83, poz. 417, z 1996 r. Nr 114, poz. 542, Nr 139, poz. 646 i Nr 149, poz. 703, z 1997 r. Nr 43, poz. 272, Nr 115, poz. 741, Nr 117, poz. 751 i Nr 157, poz. 1040, z 1998 r. Nr 106, poz. 668 i Nr 117, poz. 758, z 1999 r. Nr 52, poz. 532, z 2000 r. Nr 22, poz. 271, Nr 74, poz. 855 i 857, Nr 88, poz. 983 i Nr 114, poz. 1191, z 2001 r. Nr 11, poz. 91, Nr 71, poz. 733, Nr 130, poz. 1450 i Nr 145, poz. 1638, z 2002 r. Nr 113, poz. 984 i Nr 141, poz. 1176, z 2003 r. Nr 49, poz. 408, Nr 60, poz. 535, Nr 64, poz. 592 i Nr 124, poz. 1151, z 2004 r. Nr 91, poz. 870, Nr 96, poz. 959, Nr 162, poz. 1692, Nr 172, poz. 1804 i Nr 281, poz. 2783, z 2005 r. Nr 48, poz. 462, Nr 157, poz. 1316 i Nr 172, poz. 1438 oraz z 2006 r., Nr 133, poz. 935 i Nr 164, poz. 1166.

Zmiany tekstu jednolitego wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz. U. z 2002 r. Nr 167, poz. 1372, z 2003 r. Nr 80, poz. 719 i Nr 122, poz. 1143, z 2004 r. Nr 29, poz. 257, Nr 99, poz. 1001, Nr 152, poz. 1597 i Nr 273, poz. 2703, z 2005 r. Nr 23, poz. 186, Nr 132, poz. 1110, Nr 155, poz. 1298 i Nr 179, poz. 1485 oraz z 2006 r. Nr 170, poz. 1217, Nr 171, poz. 1225 i Nr 220, poz. 1600.

Zmiany tekstu jednolitego wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz. U. z 2004 r. Nr 273, poz. 2703 i Nr 281, poz. 2781, z 2005 r. Nr 17, poz. 141, Nr 94, poz. 788, Nr 122, poz. 1020, Nr 131, poz. 1091, Nr 167, poz. 1400 i Nr 249, poz. 2104 oraz z 2006 r. Nr 144, poz. 1043, Nr 208, poz. 1532 i Nr 227, poz. 1658.

Zmiany wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz. U. z 2001 r. Nr 154, poz. 1787, z 2002 r. Nr 153, poz. 1271, Nr 213, poz. 1802 i Nr 240, poz. 2052, z 2003 r. Nr 188, poz. 1838 i Nr 228, poz. 2256, z 2004 r. Nr 34, poz. 304, Nr 130, poz. 1376, Nr 185, poz. 1907 i Nr 273, poz. 2702 i 2703, z 2005 r. Nr 13, poz. 98, Nr 131, poz. 1102, Nr 167, poz. 1398, Nr 169, poz. 1410, 1413 i 1417, Nr 178, poz. 1479, Nr 249, poz. 2104 oraz z 2006 r., Nr 144, poz. 1044.

Zmiany wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz. U. z 2004 r. Nr 99, poz. 1001 i Nr 273, poz. 2703, z 2005 r. Nr 64, poz. 565, Nr 94, poz. 788, Nr 164, poz. 1366, Nr 175, poz. 1462, Nr 179, poz. 1487 i Nr 180, poz. 1493 oraz z 2006 r. Nr 144, poz. 1043, Nr 186, poz. 1380, Nr 249, poz. 1831 i Nr 251, poz. 1844.

Uzasadnienie projektu Ustawy - Przepisy wprowadzające ustawę Kodeks nieletnich

1. Wobec szczególnej formalnej rangi ustawy - Kodeks nieletnich, niezbędne stało się wprowadzenie jej w życie za pośrednictwem odrębnej ustawy - Przepisy wprowadzające ustawę Kodeks nieletnich. Podkreślenia wymaga, że wszystkie akty prawne, nazywane przez ustawodawcę kodeksami, jak Kodeks cywilny, Kodeks karny, Kodeks pracy czy ustawy dotyczące poszczególnych procedur, są wprowadzane do krajowego obrotu prawnego poprzez odrębne ustawy, zawierające między innymi przepisy wprowadzające i międzyczasowe.

2. Art. 1 zawiera datę wejścia w życie ustawy - Kodeks nieletnich, z uwzględnieniem koniecznego dla tak obszernego aktu prawnego vacatio legis.

3. Art. 2 zawiera przepisy derogując dotychczasowe przepisy dotyczące postępowania z nieletnimi, co jest przyjętym sposobem na jasne i niebudzące wątpliwości wskazanie na obowiązywanie nowego stanu prawnego. Potrzeba takiej regulacji wynika stąd, że oparcie się jedynie na klauzuli lex posterior derogat legi priori mogłoby niekiedy pozostawiać wątpliwości co do zakresu stosowania nowych i starych przepisów. Wskazana klauzula zawiera bowiem wyłączenia, jak np. wyłączenie derogacji przepisu szczególnego przez późniejszy przepis ogólny.

4. Art. 3 ustanawia nowy typ czynu zabronionego, stanowiącego przestępstwo - szczególny przypadek karalnego niezawiadomienia o czynie zabronionym wyczerpującym znamiona przestępstwa lub przestępstwa skarbowego. Ustawodawca przewiduje karę grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat 2 dla nauczyciela i kierującego szkołą lub placówką w rozumieniu przepisów ustawy o systemie oświaty, którzy zaniechają zawiadomienia właściwych organów o czynie zabronionym popełnionym przez nieletniego. Ograniczeniem tej odpowiedzialności jest wskazanie, że wiadomość o czynie zabronionym musi być wiarygodna i powzięta w związku z pełnionymi obowiązkami.

Potrzeba wprowadzenia tego rodzaju regulacji wynika z nasilającego się zjawiska demoralizacji nieletnich, przybierającego często postać popełniania przez nich czynów zabronionych. Doceniając możliwości wychowawczego oddziaływania nauczycieli i wychowawców na dzieci i młodzież, podkreślić trzeba, że możliwości te ustawodawca uznaje za wyczerpane w sytuacji, gdy nieletni dopuszcza się czynu zabronionego stanowiącego przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. Konieczna staje się wtedy ingerencja organów Państwa. Warunkiem skutecznej walki ze zjawiskiem demoralizacji nieletnich jest współpraca między organami wymiaru sprawiedliwości a podmiotami zajmującymi się kształceniem i wychowaniem dzieci i młodzieży. Wobec często ujawniającej się - przy okazji dramatycznych zdarzeń z udziałem nieletnich - nieefektywności dotychczasowych sposobów komunikowania się między szkołą a organami państwowymi, potrzeba penalizacji zaniechań w tym względzie ze strony nauczycieli i kierownictwa szkół staje się oczywista.

Określenie zakresu podmiotowego przepisu art. 3 § 1 jak i odesłanie do przepisów ustawy o systemie oświaty nie stwarzają sytuacji niedookreśloności znamion przestępstwa. Zarówno pojęcie „nauczyciela”, jak i „szkoły” czy „placówki” są zdefiniowane w ustawie z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. 2004r., nr 256, poz. 2572, ze zmianami).

Występek z art. 3 § 1 nie będzie miał miejsca, jeżeli brak zawiadomienia o czynie zabronionym popełnionym przez nieletniego wynikać będzie z wiarygodnej informacji, że organ powołany do ścigania przestępstw lub przestępstw skarbowych wie już o czynie. Jeżeli osoba zobowiązana do złożenia zawiadomienia zapobiegła przygotowywanemu lub usiłowanemu czynowi zabronionemu, sąd odstąpi wobec niej od wymierzenia kary (§ 2). Zaniechanie zawiadomienia o przestępstwie z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą danej osobie lub najbliższym wyłączać będzie podleganie karze (§ 3). Rozwiązania zawarte w art. 3 § 2 i 3 skorelowane są z regulacją art. 240 § 2 i 3 Kodeksu karnego, dotyczącą karalnego niezawiadomienia o czynach zabronionych, wyszczególnionych w art. 240 § 1 KK.

5. Art. 4 wprowadza zmiany do ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zmianami). Po art. 427, który otrzymuje oznaczenie „§ 1”, dodaje się paragraf 2, statuujący nowe zasady odpowiedzialności małoletnich i osób wykonujących nad nimi pieczę za szkody wyrządzone przez małoletniego.

Założeniem nowelizacji jest, aby odpowiedzialność osób obowiązanych z mocy ustawy do wykonywania pieczy nad małoletnim za szkody wyrządzone przez tego małoletniego była możliwie szeroka. Dotychczasowa regulacja art. 427 KC, ustanawiająca zasadę odpowiedzialności opartej na tzw. winie w nadzorze, okazała się niewystarczająca. Małoletni coraz częściej naruszają porządek prawny, powodując niekiedy poważne szkody, zaś uzyskanie odszkodowania od nich bądź od osób sprawujących nad nimi pieczę okazuje się niemożliwe. Szerszy zakres odpowiedzialności osób z mocy ustawy obowiązanych do wykonywania pieczy nad małoletnim, w tym przede wszystkim rodziców, ma z jednej strony ułatwić pokrzywdzonemu uzyskanie słusznej rekompensaty, z drugiej zaś może skłonić opiekunów małoletniego do wzmożonego nadzoru nad dzieckiem.

Analogiczne zadanie ma spełniać nowy art. 428¹ Kodeksu cywilnego, który przewiduje odpowiedzialność osoby zobowiązanej do pieczy nad dzieckiem z tytułu wykonywanej władzy rodzicielskiej. Wyłączenie tej odpowiedzialności może nastąpić jedynie wtedy, gdy zostanie wykazane, że szkoda nie powstała z winy małoletniego lub powstała poza okresem trwania obowiązku pieczy.

6. Art. 5 wprowadza zmiany w ustawie z dnia 26 października 1982 r. - o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. 2002, Nr 147, poz. 1231, ze zmianami). W nowym art. 15¹ ustanawia się odpowiedzialność sprzedawcy alkoholu i osoby podającej alkohol za szkodę, wyrządzoną przez małoletniego po spożyciu sprzedanego lub podanego wbrew zakazom ustawowym alkoholu. Odpowiedzialność ta nie wyłącza odpowiedzialności małoletniego i osób obowiązanych do wykonywania pieczy nad nim.

Potrzeba wprowadzenia art. 15¹ wynika z woli urealnienia odpowiedzialności osób, które wbrew zakazom ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi sprzedają lub podają małoletniemu napoje alkoholowe. Względy słuszności przemawiają za tym, aby osoba, która świadomie łamiąc zakaz ustawowy udostępniła alkohol małoletniemu, odpowiadała za szkodę wyrządzoną po spożyciu tego alkoholu.

Odpowiedzialność z art. 15¹ wyłącza okoliczność, że szkoda nastąpiłaby także wtedy, gdyby dana osoba nie sprzedała lub nie podała małoletniemu napoju alkoholowego. Ciężar udowodnienia tej okoliczności spocznie w ewentualnym procesie na sprzedawcy lub podającego alkohol.

Dążenie do urealnienia odpowiedzialności osób udostępniających małoletnim alkohol wbrew przepisom ustawy przemawiało również za wprowadzeniem kwalifikowanego w stosunku do występku z art. 43 ust. 1 typu czynu zabronionego. Według nowego art. 43 ust. 1a surowsza odpowiedzialność przewidziana została w wypadku sprzedaży lub podania napoju alkoholowego małoletniemu. Czyn taki podlegać będzie karze grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do roku. Wprowadzenie nowego art. 43 ust. 1a spowodowało konieczność stosowanej nowelizacji ust. 2, 3 i 4 tego przepisu.

7. Na skutek zmian wprowadzonych do systemu uregulowań dotyczących umieszczania nieletnich w placówkach resocjalizacyjnych w trybie natychmiastowym, ustawą z dnia 27 czerwca 2003r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 137, poz. 1304), art. 26 ustawy z dnia 26 października 1982r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, przewidujący wprawdzie jako środek zapobiegawczy młodzieżowy ośrodek wychowawczy i młodzieżowy ośrodek socjoterapii, w tym zakresie stał się przepisem martwym. Niemożność wykonania przez starostę postanowień sądów o umieszczaniu nieletnich w MOW - ach i MOS - ach we wspomnianym wyżej trybie wynika z braku placówki interwencyjnej, zezwalającej na doraźny pobyt nieletnich, wobec których toczy się postępowanie sądowe lub postępowanie to zostało zakończone, a nieletni oczekując na placówkę docelową wymagają odizolowania od dotychczasowego środowiska. Obecnie w placówkach opiekuńczo - wychowawczych pomocy społecznej, które w swym założeniu powinny być miejscem opieki nad dziećmi umieszczonymi poza rodziną własną ze względów opiekuńczych, a nie z powodu zaburzeń w zachowaniu, trudności wychowawczych, czy demoralizacji, przebywają zarówno małoletni ze spraw opiekuńczych, jak i nieletni sprawcy czynów karalnych. Celem unormowania tej sytuacji zachodzi konieczność stworzenia interwencyjnych ośrodków resocjalizacyjnych o charakterze tymczasowym, w których nieletni będą mogli oczekiwać na wykonanie postanowień sądów w warunkach zapewniających realizację programów resocjalizacyjnych i wzmożoną opiekę specjalistów. Temu celowi służy dokonana w art. 6 nowelizacja ustawy z dnia 7 września 1991r. o systemie oświaty (dz. U. z 2004r., Nr 256, poz. 2572, ze zmianami).

8. Art. 7 wprowadza niezbędne zmiany do ustawy z dnia 27 lipca 2001r - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 2001r. nr.98 poz. 1070). Zmiany te konieczne są wobec istotnej reformy postępowania z nieletnimi i wyeliminowania z nomenklatury ustawy - Kodeks nieletnich pojęcia „środka poprawczego” oraz rezygnacji z pojęcia „czynu karalnego” i zmodyfikowania znaczenia pojęcia „demoralizacji”.

Postępowanie z nieletnimi zostało zbudowane w oparciu o model postępowania karnego, z uwzględnieniem pewnych zmian wynikających ze specyfiki tego rodzaju spraw. Wskazuje na to m.in. podobieństwo wielu przepisów dotyczących postępowania z nieletnimi do przepisów Kodeksu postępowania karnego, jak też istniejące w Kodeksie nieletnim odesłania do Kodeksu postępowania karnego. Ustawodawca w zupełności zrezygnował z posługiwania się w postępowaniu z nieletnimi procedurą cywilną, traktując ją jako nieprzydatną dla rozpoznawania tego rodzaju spraw. Z tego też powodu konieczna stała się zmiana w zakresie kompetencji wydziałów sądów okręgowych do rozpoznawania w drugiej instancji spraw nieletnich. W miejsce dotychczasowego podziału właściwości w sprawach nieletnich między wydziały cywilne (środki zaskarżenia w sprawach z postępowania opiekuńczo-wychowawczego) i wydziały karne (środki zaskarżenia w sprawach z postępowania poprawczego), wprowadzono jednolitą zasadę rozpoznawania spraw w drugiej instancji przez wydziały karne sądów okręgowych.

Należy podkreślić, że zmiany w tym zakresie nie wpłyną zauważalnie na obciążenie wydziałów karnych sądów okręgowych. Z danych statystycznych Ministerstwa Sprawiedliwości wynika, że w roku 2005 wydziały cywilne sądów okręgowych rozpoznały 384 apelacje w sprawach nieletnich i 1.185 zażaleń w tych sprawach. Wobec sieci 45 sądów okręgowych średnio do każdego sądu okręgowego przez cały rok 2005 wpłynęło 8,53 apelacji w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym (średniomiesięcznie - 0,71 apelacji) i 26,33 zażaleń (2,2 miesięcznie). Przekazanie tak znikomej ilości spraw wydziałowi karnemu nie może w żaden istotny sposób rzutować na szybkość postępowania drugoinstancyjnego.

Do ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych zostaje dodany rozdział 8, zatytułowany „Jednostki pomocnicze sądu”. Stanowi on o rodzinnych ośrodkach diagnostyczno-konsultacyjnych i ośrodkach kuratorskich. Dotychczas regulacje dotyczące tych jednostek znajdowały się w ustawie z 26 października 1982 r. - o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. Nr 35, poz. 228, ze zmianami). Zwrócić uwagę trzeba jednak, że oba wymienione podmioty zajmują się nie tylko nieletnimi, ale również małoletnimi (rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne i ośrodki kuratorskie) oraz rodziną przeżywającą kryzys (rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne). Współpracują w tym zakresie z sądami, właściwym więc miejscem dla dotyczącej ich regulacji jest ustawa - Prawo o ustroju sądów powszechnych.

9. Art. 8 dostosowuje do regulacji Kodeksu nieletnich przepisy ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. 2004 nr 64 poz.593; zmiana: Dz.U. 2004 nr 99 poz.1001), uwzględniając konieczność stosownej pomocy dla osób opuszczających placówki, w których pozostawały umieszczone na podstawie przepisów dotyczących nieletnich. Taka pomoc ma na celu ułatwienie nieletniemu powrotu do społeczeństwa.

10. Art. 9 wskazuje, iż powołania na ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich w aktualnie obowiązujących przepisach odnosić należy do Kodeksu nieletnich. Pozwoli to uniknąć wątpliwości, co do obowiązywania przepisów, zapewnienie spójności systemu prawa, wyeliminowanie ewentualnych luk w prawie. Temu samemu celowi służy wskazanie, że w razie wątpliwości co do stosowania przepisów stosuje się Kodeks nieletnich.

11. Art. 10 zawiera przepisy międzyczasowe. Zapewniają one ciągłość w postępowaniach w sprawach nieletnich toczących się w chwili wejścia w życie Kodeksu nieletnich. Zasadą jest, że Kodeks nieletnich ma zastosowanie od chwili wejścia w życie do wszystkich, również już prowadzonych postępowań (§ 1). Przepisy obowiązujące dotychczas stosuje się jednak aż do zakończenia sprawy w pierwszej instancji do postępowań, w których przed dniem wejścia w życie Kodeksu nieletnich wydano postanowienie o wszczęciu postępowania albo nie wydając takiego postanowienia wydano postanowienie o wszczęciu postępowania wyjaśniającego (§ 2). Czynności dokonane zgodnie z obowiązującymi przepisami są uznawane za ważne i skuteczne na gruncie Kodeksu nieletnich (§ 3). Wykonywanie orzeczeń zapadłych pod rządami uprzednio obowiązującego prawa winno odbywać się już w oparciu o nowe przepisy (§ 4), co ma szczególne znaczenie wobec niekiedy wieloletnich postępowań wykonawczych.

12. Art. 11. ma na celu zapobieżenie sytuacji, w której wykonanie Kodeksu nieletnich byłoby niemożliwe z powodu braku aktów wykonawczych. Do czasu wydania tychże przepisów zastosowanie mieć będą dotychczas obowiązujące rozporządzenia.

13. Wprowadzenie ustawy nie wywołuje dodatkowych skutków finansowych dla budżetu Państwa w rozumieniu art. 31 ustawy z dnia 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych (Dz. U. z 2003 r. Nr 15, poz. 148 ze zm.). Nie spowoduje również skutków na rynku pracy w sferze konkurencyjności wewnętrznej i zewnętrznej gospodarki oraz pozostanie bez wpływu na sytuację i rozwój regionalny.

Przedmiot proponowanej regulacji nie jest objęty zakresem prawa Unii Europejskiej.

Projekt ustawy będzie konsultowany z sądami powszechnymi, Sądem Najwyższym, Krajowa Radą Sądownictwa, Krajową Radą Kuratorów, Stowarzyszeniem Sędziów Rodzinnych, Stowarzyszeniem Sędziów Polskich Iustitia, Naczelną Radą Adwokacką i Krajową Radą Radców Prawnych.

---