Dr hab. Magdalena Marszał-Wiśniewska, prof. SWPS

Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej

PSYCHOLOGIA RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH

Wykłady (30 godzin)

II rok, semestr zimowy, rok akademicki 2001/2002 - studia stacjonarne

Ogólna tematyka wykładów:

Różnice indywidualne w zakresie temperamentu, zdolności i inteligencji: podstawowe koncepcje, geneza różnic indywidualnych i ich rola w wyjaśnianiu funkcjonowania człowieka. Podstawy psychologii różnic indywidualnych obejmują wiedzę na temat struktury i funkcjonalnego znaczenia temperamentu i inteligencji, a także teoretycznych założeń standardowych metod diagnozy temperamentu i inteligencji.

Cel wykładu:

Ogólnym celem wykładu jest zapoznanie studentów z podstawowymi koncepcjami, problemami i pojęciami psychologii różnic indywidualnych.

Forma realizacji:

Zajęcia będą prowadzone w formie klasycznego wykładu uniwersyteckiego. Wiedza na temat poszczególnych zagadnień będzie ilustrowana wynikami badań empirycznych.

Warunki zaliczenia:

Zaliczenie zajęć wymaga zdania egzaminu testowego. Podstawą będzie całość wiedzy zawartej w lekturach obowiązkowych, a także prezentowanej w trakcie wykładu.

Szczegółowy program zajęć:

Wykład 1. Przedmiot psychologii różnic indywidualnych i jego diagnoza

- pojęcie różnic inter- i intraindywidualnych; ich powszechność;

- czasowe i przestrzenne różnice intraindywidualne;

- geneza różnic indywidualnych - klasyfikacja koncepcji ze względu na uznawane źródła

różnic; współczynnik odziedziczalności jako wskaźnik wkładu czynników genetycznych w

powstawanie różnic indywidualnych; wpływ czynników środowiskowych na wariancję

fenotypu;

- różnice między psychologią osobowości a psychologią różnic indywidualnych;

Wykład 2. Wprowadzenie w problematykę temperamentu

- pojęcie temperamentu; od jednej cechy do ilu?;

- stałość - zmienność zachowań a stałość- zmienność właściwości temperamentu; pojęcie stałości koherentnej temperamentu;

- kontrowersje wokół zakresu pojęcia temperamentu oraz transsytuacyjnej stałości temperamentu.

Wykład 3. Od Hipokratesa do Pawłowa. Przegląd koncepcji typologicznych

temperamentu

- konstytucjonalne koncepcje temperamentu na przykładzie koncepcji Kretschmera i Sheldona; założenia, badania, krytyka, obrona, konkluzje;

- typologia Pawłowa - podejście dedukcyjne: podstawowe założenia; cechy układu

nerwowego i metody ich diagnozy; typ układu nerwowego - pojęcie wyjaśniające;

temperament - pojęcie opisowe.

Wykład 4. Rozwój i schyłek szkoły Pawłowa

- wkład uczniów Pawłowa do teorii i badań cech układu nerwowego;

- neopawłowowskie modyfikacje podstawowych cech UN; modyfikacje mechanizmów fizjologicznych;

- postulaty metodologiczne i rozszerzenie metod diagnozy

- badania nad stylem działania i efektywnością funkcjonowania w różnych sytuacjach (adaptacja biologiczna, sytuacja monotonii, sytuacje życiowe o różnej wartości stymulacyjnej).

Wykład 5. Właściwości temperamentu nawiązujące do teorii aktywacji.

- wymiar ekstrawersji - introwersji i neurotyzmu w teorii Eysencka (definicje wymiaru ekstra-introwersji i neurotyzmu oraz ich charakterystyki psychologiczne, psychofizjologiczne podstawy E-I, związki z koncepcją Pawłowa, biologizm koncepcji Eysencka, zmiany w teorii Eysencka proponowane przez Gray'a.

- lęk;

- impulsywność;

- poszukiwanie doznań;

- wzmacnianie-tłumienie stymulacji.

Wykład 6. Opisowe teorie temperamentu

- pierwsze badania psychometryczne nad temperamentem (Heymans i Wiersma);

- czynnikowe teorie temperamentu;

- interakcyjna koncepcja temperamentu A. Thomasa i S. Chesss (problem przewidywania stylów behawioralnych, geneza zaburzeń w zachowaniu; czynnik A, trzy najczęściej spotykane układy cech temperamentu).

Wykład 7. Behawioralno-genetyczna teoria temperamentu Bussa i Plomina

- źródła teorii Bussa i Plomina;

- podstawowe temperamenty - EAS (emocjonalność, aktywność, towarzyskość);

- biologiczne mechanizmy EAS;

- metody pomiaru EAS.

Wykład 8. Regulacyjna Teoria Temperamentu J. Strelaua

- źródła RTT;

- poziom energetyczny zachowania i jego związek z zapotrzebowaniem na stymulację;

- aktywność - regulator dopływu stymulacji;

- czasowa charakterystyka zachowania;

- fizjologiczne podłoże temperamentu;

- temperament a zachowanie według RTT.

Wykład 9. Temperament a osobowość

- podstawowe relacje między temperamentem a osobowością;

- dane empiryczne dotyczące relacji między temperamentem a formowaniem się pewnych wymiarów osobowości (temperament a poszukiwanie doznań, potrzeba osiągnięć, poziom aspiracji, wzór A, poziom samooceny; siła woli).

- temperament a „Wielka Piątka”

Wykład 10. Temperament a system regulacji stymulacji

- temperament jako element systemu regulacji stymulacji na podstawie transakcyjnego modelu temperamentu A. Eliasza;

- potrzeba regulacji stymulacji; nabywanie umiejętności regulacji stymulacji; ograniczenia w regulacji stymulacji;

- aktywna i bierna regulacja stymulacji na poziomie zachowania i mechanizmów

fizjologicznych;

- stałość - zmienność przestrzenna a stałość - zmienność czasowa dynamiki zachowań; stałość koherentna.

Wykład 11. Inteligencja i zdolności: zagadnienia ogólne

- podstawowe pojęcia z zakresu psychologii zdolności; zdolności a temperament;

- zdolności specyficzne; ich podziały i kryteria podziałów; rodzaje uzdolnień specjalnych;

- inteligencja a zdolności; pojęcia inteligencji; teoretyczne uzasadnienie koncepcji inteligencji A, B, C.

Wykład 12. Teorie inteligencji - analiza porównawcza

- strukturalne teorie inteligencji ( teorie hierarchiczne i czynników równorzędnych, wady i zalety koncepcji strukturalnych);

- rozwojowe teorie inteligencji na podstawie teorii Piageta;

- teorie oparte na koncepcji działania.

Wykład 13. Nowe kierunki w badaniach nad inteligencją

- Triarchiczna Koncepcja Inteligencji R. J. Sternberga (nowe podejście do problematyki inteligencji, zalety i ograniczenia nowego podejścia).

- próba pogodzenia podejścia procesualnego z podejściem dyspozycyjnym (badania Edwarda

Nęcki).

Wykład 14. Trudności z pomiarem inteligencji

- testy inteligencji; ich rozwój i rodzaje; trafność testów inteligencji;

- iloraz inteligencji jako miara różnic indywidualnych w poziomie inteligencji;

- krytyczna analiza testów inteligencji jako narzędzi diagnozy i prognozy;

- kontrowersje związane ze stosowaniem testów inteligencji; społeczne konsekwencje testowego pomiaru inteligencji.

Wykład 15. Style poznawcze

- pojęcie stylu poznawczego; wymiary stylów poznawczych; różnice indywidualne w zakresie preferencji poznawczych;

- determinanty stylów poznawczych: reaktywność a style poznawcze.

Literatura obowiązkowa do egzaminu:

Eliasz, A. (1992). Rola interakcji temperamentu i środowiska w rozwoju człowieka. [W:] A. Eliasz i M. Marszał-Wiśniewska (red.), Temperament a rozwój młodzieży (str. 11-27). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.(znajdziesz w „Materiałach dydaktycznych dla studentów SWPS” pt.: ”Psychologia różnic indywidualnych”).

Strelau, J. (1992). Temperament i inteligencja (Część I: Temperament (str. 7-82)). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Strelau, J. (1997). Inteligencja człowieka. Warszawa: Wydawnictwo Żak.

Strelau, J. (1998). Temperament jako moderator zjawisk związanych ze stresem. [W:] J. Strelau, Psychologia temperamentu (str. 388-418). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Literatura uzupełniająca:

Marszał-Wiśniewska, M. (1992). Temperament a kontrola wolicjonalna u młodzieży. W A. Eliasz i M. Marszał-Wiśniewska (red.), Temperament a rozwój młodzieży (str. 53-74). Warszawa: Instytut Psychologii, Polska Akademia Nauk.

Nęcka, E. (1994). Inteligencja i procesy poznawcze (str. 45-56). Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” (znajdziesz w „Materiałach dydaktycznych dla studentów SWPS” pt.: ”Psychologia różnic indywidualnych”).

Nęcka, E. (2000). Pobudzenie intelektu. Zarys formalnej teorii inteligencji (str. 15 - 49 oraz 156- 194). Kraków: UNIVERSITAS.

Strelau, J. (1995). Regulacyjna teoria temperamentu: z perspektywy 20 lat badań. Kolokwia Psychologiczne, 5. 9-21 (znajdziesz w „Materiałach dydaktycznych dla studentów SWPS” pt.: ”Psychologia różnic indywidualnych”).

Wykład 1. (1)

Psychologia różnic indywidualnych traktuje

o różnicach między jednostkami należącymi

do określonej populacji.

Różnice interindywidualne (międzyosobnicze) to

różnice w obrębie określonej cechy lub zachowania

pomiędzy jednostkami tego samego gatunku.

Różnice intraindywidualne (wewnątrzosobnicze) to różnice w zakresie określonej cechy (zachowania) u tej samej jednostki.

Psychologia różnicowa = psychologia różnic indywidualnych + psychologia różnic grupowych.

Wykład 1.(2)

V_P = V_G + V_E

V_P - wariancja fenotypowa (phenotypic variance)

V_G - wariancja genetyczna (genetic variance)

V_E - wariancja środowiskowa (environmental

variance)

Współczynnik odziedziczalności to część wariancji

fenotypowej (całkowitej), którą można przypisać

wariancji genetycznej.

V_G

h² = ********

V_G + V_E

V_G

h² = ******

V_P

h² - współczynnik odziedziczalności

Wykład 1.(3)

V_G = V_A + V_NA

V_G - wariancja genetyczna

V_A - wariancja genetyczna addytywna

V_NA - wariancja genetyczna nieaddytywna

Wariancja genetyczna addytywna obejmuje tę cześć

wyposażenia dziedzicznego, która „odtwarza się w

identycznej postaci”, czyli przyczynia się do

podobieństwa dziecka do rodziców. Addytywna

wartość genetyczna jest sumą przeciętnych efektów

działania obu alleli (każde z rodziców przekazuje

potomkowi tylko jeden allel).

Nieaddytywna wartość genetyczna jest wynikiem

interakcji genetycznej, która przejawia się w postaci

dominacji i epistazy.

Wykład 1.(4)

Dominacja to interakcja dwóch alleli zajmujących

jednakowe położenie (locus) w chromosomie.

Zjawisko dominacji polega na tym, że allel

dominujący wywiera silniejszy wpływ na daną cechę

niż drugi allel z tej samej pary.

Epistaza to interakcja między allelami zajmującymi

różne położenie w chromosomach. Epistaza to

tłumienie cechy uwarunkowanej przez określony gen

w wyniku współdziałania genów dominujących z

różnych par alleli.

Wykład 1.(5)

Odziedziczalność w wąskim rozumieniu

(narrow-sense heritability) to ta część wariancji

fenotypowej, za którą odpowiada wariancja genetyczna addytywna.

V_A

h²_N = *****

V_P

V_A - wariancja genetyczna addytywna

V_P - wariancja fenotypowa

Wykład 1.(6)

Odziedziczalność w szerokim rozumieniu

(broad-sense heritability) to ta część wariancji

fenotypowej, za którą odpowiada wariancja genetyczna addytywna i nieaddytywna.

V_A + V _NA

h²_B= *********

V_P

V_A - wariancja genetyczna addytywna

V_NA - wariancja genetyczna nieaddytywna

V_P - wariancja fenotypowa

V_A + V_D + V_EP

h²_B = **************

V_P

V_A - wariancja genetyczna addytywna

V_D - wariancja dominacji

V _EP - wariancja epistazy

V_P - wariancja fenotypowa

Wykład 1.(7)

Wskaźnik odziedziczalności wg. Falconera

h² = 2(r_mz - r_dz)

r_mz - interkorelacja dla bliźniąt monozygotycznych

wychowywanych razem (r - współczynnik

korelacji Pearsona)

r_dz - interkorelacja dla bliźniąt dyzygotycznych

wychowywanych razem

Wykład 2. (1)

1. Temperament przejawia się w formalnej charakterystyce zachowania. Cechy formalne zachowania to cechy niezależne od kierunku i treści zachowania.

2. Cechy formalne zachowania można opisać w

kategoriach energetycznych i czasowych.

3. Pod względem formalnych charakterystyk

zachowania istnieją względnie stałe różnice

indywidualne (cechy temperamentu).

4. Cechy temperamentu są pierwotnie biologicznie

zdeterminowane.

Wykład 2. (2)

Kontrowersje wokół temperamentu dotyczą:

1. zakresu pojęcia temperamentu;

2. transsytuacyjnej stałości temperamentu.

Wykład 2. (3)

Zakres pojęcia temperamentu

Dynamika wyłącznie emocji vs wszystkich rodzajów zachowań?

1. stanowisko wąskie - zawężające pojęcie temperamentu do dynamiki emocji (Goldsmith)

2. stanowisko szerokie - obejmujące dynamikę szeroko rozumianych zachowań [emocjonalnych, poznawczych, motorycznych] (Strelau, Eliasz)

Wyłącznie formalne właściwości zachowań vs formalne i treściowe?

1. H. Eysenck, Thurstune;

2. Strelau, Eliasz

Ile cech?

Wykład 2. (4)

Thurstone

• aktywność

• wigor fizyczny

• impulsywność

• dominatywność

• zrównoważenie

• towarzyskość

• refleksyjność

Wykład 2. (5)

Guilford i Zimmerman

• ogólna aktywność

• powściągliwość

• górowanie

• towarzyskość

• stałość emocjonalna

• życzliwość

• rozwaga

• stosunki międzyludzkie

• męskość

• bezstronność

Wykład 2. (6)

Thomas i Chess

• aktywność

• rytmiczność

• zbliżenie - wycofanie się

• zdolności przystosowawcze

• siła reakcji

• próg czułości

• jakość nastroju

• roztargnienie

• koncentracja uwagi i wytrwałość

Wykład 2. (7)

Ujmowanie temperamentu w kategoriach wyłącznie opisowych vs opisowych i wyjaśniających?

1. opisowe koncepcje temperamentu (Thurstone, Guilford, Thomas i Chess)

2. wyjaśniające koncepcje temperamentu (Eysenck, Zuckerman)

Wykład 2. (8)

Transsytuacyjna stałość temperamentu

1. Transsytuacyjna stałość - warunek konieczny cech temperamentu (Hagekull);

2. Transsytuacyjne różnice w dynamice zachowań są przejściowe, nietrwałe [mają charakter procesualny] (Strelau);

3. Relacyjne ujęcie temperamentu (James-Roberts i Wolke);

4. Stałość koherentna [trwałe transsytuacjne niespójności dynamiki zachowań stałe w czasie] (Eliasz);

5. Temperament jest sytuacyjny (Gerstmann; stanowisko skrajne, nieaktualne).

Wykład 3. (1)

W typologiach temperamentu (osobowości) zasadą grupowania jednostek były określone cechy biologiczne (struktury i funkcje fizjologiczne organizmu), którym wtórnie podporządkowywano właściwości zachowania uwarunkowane tymi cechami biologicznymi.

Konstytucjonalne typologie temperamentu wiązały cechy temperamentu (traktowane jako dziedziczne lub wrodzone) z budową ciała.

E. Kretschmer (1921)

W. H. Sheldon (1942)

K. Conrad (1941; 1963)

Wykład 3. (2)

Typologia E. Kretschmera

1. Istnieje zbieżność między budową ciała a

skłonnością do pewnych chorób psychicznych;

2. Ludzie normalni o danym typie budowy ciała

mają określone właściwości psychiczne i

odpowiednie skłonności do chorób psychicznych;

3. Cztery typy budowy ciała:

• leptosomatyk (gr. leptós - wątły; soma - ciało)

• pyknik (gr. pyknós - gruby, gęsty)

• atletyk (gr. athlon - zapas)

• dysplastyk (gr. dys -źle; plastós - ukształtowany);

4. Cztery podstawowe właściwości psychiczne:

• psychastezja (wrażliwość psychiczna na bodźce)

• nastrój (zabarwienie uczuciowe przeżyć psychicznych)

• tempo psychiczne (szybkość przebiegu procesów psychicznych)

• psychomotoryka (ogólne tempo ruchów i specjalne sposoby poruszania się).

Wykład 3. (3)

5. Typy temperamentu:

• schizotymik (od schizofrenii); budowa ciała leptosomatyczna

• cyklotymik (od psychozy cyklicznej; cyklofrenii); budowa ciała pykniczna

• iksotymik (gr. ixos - lepki); budowa ciała atletyczna; skłonność do padaczki)

6. Różnica między zdrowiem i chorobą jest różnicą

ilościową;

7. Typ temperamentu i typ budowy ciała

uwarunkowane są chemizmem krwi, a więc zależą

od pewnych właściwości układu hormonalnego.

Wykład 3. (4)

Typologia W. H. Sheldona

1. Somatotyp (typ budowy ciała) można scharakteryzować uwzględniając trzy podstawowe komponenty budowy ciała:

• endomorfię (narządy wewnętrzne),

• mezomorfię (tkanka mięśniowa),

• ektomorfię (skóra i tkanka nerwowa).

2. Cztery typy budowy ciała:

Cechy endo-morficzne	Cechy mezo- morficzne	Cechy ekto- morficzne	Typ budowy ciała
7	1	1	Endomorficzny
1	7	1	Mezomorficzny
1	1	7	Ektomorficzny
4	4	4	Mieszany

Wykład 3. (5)

3. Trzy składniki (grupy cech temperamentu):

• wiscerotonia (łac. viscera - wnętrzności)

• somatotonia (gr. soma - ciało)

• cerebrotonia (łac. cerebrum - mózg).

4. Typy temperamentu:

Składnik wiscerotonia	Składnik somatotonia	Składnik cerebrotonia	Typ temperamentu
7	1	1	wiscerotonik
1	7	1	somatotonik
1	1	7	cerebrotonik
4	4	4	pośredni

5. Brak próby wyjaśnienia związku między budową

ciała a typem temperamentu.

Wykład 3.(6)

Zarzuty wobec typologii konstytucjonalnych:

1. Ignorowanie roli środowiska i warunków społecznych w kształtowaniu cech psychicznych;

2. Traktowanie takich cech jak tolerancja, czy kultura jedzenia jako cech dziedzicznych;

3. Nieuzasadnione twierdzenie, że osoby zdrowe noszą w sobie zalążki chorób psychicznych;

4. Nieprawdziwa teza, że różnica między zdrowiem i chorobą jest wyłącznie różnicą ilościową;

5. Brak dowodów empirycznych na to, że istnieje zbieżność między budową ciała a określonymi cechami temperamentu;

6. Błędy metodologiczne w przeprowadzonych badaniach;

7. Koszty społeczne. Typologie te stały się podstawą naukową rasizmu.

Wykład 3.(7)

Typologia układu nerwowego wg I. P. Pawłowa

1. Zasada nerwizmu - zachowanie człowieka i zwierząt wyższych zależy przede wszystkim od czynności ośrodkowego układu nerwowego (OUN);

2. Podstawowe właściwości OUN są odpowiedzialne za różnice indywidualne w warunkowaniu (badania psów), a ogólniej w zachowaniu się zwierząt i człowieka;

3. Różnice między jednostkami sprowadzają się do kombinacji ograniczonej liczby właściwości OUN;

4. Podstawowe właściwości OUN to:

• siła procesu pobudzenia,

• siła procesu hamowania,

• równowaga procesów nerwowych,

• ruchliwość procesów nerwowych.

Wykład 3.(8)

5. Siła procesu pobudzenia (najważniejsza właściwość) to zdolność komórki nerwowej do pracy. Przejawia się ona w wydolności funkcjonalnej, tj. w zdolności komórek nerwowych do wytrzymywania długotrwałego lub krótkotrwałego, ale silnego pobudzenia bez przechodzenia w stan hamowania ochronnego. Wskaźnikiem siły procesu pobudzenia jest moment pojawienia się hamowania ochronnego (zmniejszenie lub zanik reakcji na silne lub długotrwałe bodźce).

Hamowanie ochronne (bezwarunkowe, wrodzone) chroni komórkę nerwową przed dalszym szkodliwym działaniem silnego lub długotrwałego bodźca (czyli zużyciem i wyczerpaniem).

Wykład 3.(9)

6. Siła procesu hamowania (właściwość drugorzędna) to funkcjonalna wydolność układu nerwowego w zakresie hamowania warunkowego, wyuczonego. Przejawia się w zdolności do wytwarzania warunkowych reakcji hamulcowych (wygasanie, różnicowanie, opóźnianie). Na poziomie zachowania przejawia się w sytuacjach, gdy mamy do czynienia z zakazami, powstrzymywaniem się od pewnych czynności (np. brak falstartu).

Wykład 3.(10)

7. Równowaga procesów nerwowych to stosunek

między siłą procesu pobudzenia i siłą procesu

hamowania. Relacja między siłą obu tych

procesów decyduje o tym, czy mamy do czynienia

z jednostką zrównoważoną, czy z jednostką

niezrównoważoną (siła jednego procesu dominuje

nad siłą drugiego).

8. Ruchliwość procesów nerwowych to szybkość

zmiany jednego procesu nerwowego na drugi.

Przejawia się w zdolności do zmiany zachowania

się odpowiednio do zmieniających się bodźców

(sytuacji). Miarą tej właściwości jest szybkość

przejścia od jednej czynności do drugiej, od stanu

bierności w stan czynny i przeciwnie.

Wykład 3.(11)

9. Odpowiednia kombinacja właściwości układu

nerwowego tworzy typ układu nerwowego (typ

wyższej czynności nerwowej).

10. Cztery podstawowe typy układu nerwowego:

- typ silny, zrównoważony, ruchliwy (sangwinik)

- typ silny, zrównoważony, powolny (flegmatyk)

- typ silny, niezrównoważony, z przewagą

pobudzenia (choleryk)

- typ słaby.

11. Typ układu nerwowego jest wrodzony i mało

podatny na zmiany pod wpływem oddziaływań

środowiskowych i wychowawczych.

12. Typ układu nerwowego stanowi podstawę

fizjologiczną temperament. Temperament to

pojęcie opisowe; typ układu nerwowego - to

pojęcie wyjaśniające.

Wykład 4. (1)

Neopawłowiści:

1. Ośrodek moskiewski

- psychofizjologowie: B. M. Tiepłow,

V. D. Niebilicyn;

- badanie właściwości procesów nerwowych

(ich natury, współzależności między nimi, ich

diagnozy).

2. Ośrodek uralski (w Permie na Uralu)

- zespół psychologów pod kierunkiem V. S. Mierlina;

- badanie związku między właściwościami UN

a różnymi formami działalności człowieka.

Wykład 4. (2)

Główne modyfikacje wprowadzone przez Tiepłowa

i Niebilicyna:

1. Wprowadzenie pojęcia wrażliwości układu

nerwowego. Wrażliwość UN pozostaje w

odwrotnej zależności do siły procesu pobudzenia,

rozumianej przez Pawłowa jako funkcjonalna

wydolność, tj. jako zdolność komórek nerwowych

do pracy. Wydolność komórek nerwowych i ich

wrażliwość - to dwa aspekty jednej właściwości

UN, tj. siły procesu pobudzenia. Konsekwencje

metodologiczne - nowe metody diagnozy siły UN

(badanie progu wrażliwości zmysłowej).

2. Wyróżnienie w pojęciu ruchliwości wg Pawłowa

dwóch cech niezależnych, tj. ruchliwości w

węższym rozumieniu, zgodnym z rozumieniem

Pawłowa i labilności UN.

Wykład 4. (3)

Ruchliwość w węższy rozumieniu to zdolność procesu nerwowego do przechodzenia z jednego stanu w drugi. Jej wskaźnikiem jest tzw. „przeróbka”, czyli szybkość przekształcenia sygnałowego znaczenia pary bodźców (bodźca dodatniego w hamulcowy i bodźca hamulcowego w dodatni).

Labilność UN to szybkość powstawania i zaniku procesów nerwowych.

Wykład 4. (4)

3. Przypisanie pojęciu równowagi procesów

nerwowych szerszego i bardziej ogólnego

znaczenia. Równowaga procesów nerwowych nie

stanowi samodzielnej cechy UN, tak jak siła,

ruchliwość czy labilność. Pojęcie równowagi

obejmuje zarówno siłę, ruchliwość czy labilność

procesów nerwowych. Każdą z wymienionych

właściwości można bowiem scharakteryzować pod

względem równowagi, tzn. stosunku procesu

pobudzenia i hamowania.

4. Wyodrębnienia dwóch dodatkowych właściwości

UN. tj. dynamiczności i aktywowalności.

Wykład 4. (5)

Dynamiczność to łatwość i szybkość, z jaką w UN powstają procesy pobudzenia i hamowania w czasie tworzenia się związków czasowych. Wskaźnik dynamiczności - szybkość wytwarzania się odruchów dodatnich (dynamiczność procesu pobudzenia) i ujemnych [hamulcowych] (dynamiczność procesu hamowania). Brak jednoznacznych danych wskazujących na niezależność tej cechy od innych właściwości UN, przede wszystkim siły procesów pobudzenia i hamowania.

Aktywowalność to właściwość UN przejawiająca się we wskaźnikach EEG (amplituda, częstotliwość, sumaryczna energia fal alfa, indeks alfa, sumaryczna energia rytmu theta). Aktywowalność odnosi się do stałych i wrodzonych różnic indywidualnych w poziomie aktywacji, której podłożem fizjologicznym są funkcje aktywacyjne układu siatkowatego. Wątpliwość - jak ta cecha ma się do innych cech UN, zwłaszcza siły procesu pobudzenia?

Wykład 4. (6)

5. Nowe postulaty metodologiczne (myślenie

typologiczne ustąpiło miejsca myśleniu w

kategoriach cech z koncentracją na

mechanizmach psychofizjologicznych leżących u

podstaw tych cech).

Wykład 4. (7)

Związek między właściwościami UN a różnymi formami działalności człowieka

1. Punkt wyjścia - tezy Pawłowa:

- podstawowe cechy UN odgrywają istotną rolę w

zachowaniu się zwierząt i spełniają istotne funkcje

w procesie przystosowania się osobników do

wymagań środowiska;

- trudne warunki (sytuacje) zakłócają równowagę

między organizmem a środowiskiem. Od typu UN

zależy czy ta równowaga zostanie zachwiana, czy

też nie. Jednostki o silnym typie UN radzą sobie w

sytuacjach trudnych lepiej niż jednostki o słabym

typie UN.

- rozwinięcie powyższych myśli przez Niebilicyna

(1966) - znaczenie typu UN w zachowaniu

człowieka ujawnia się szczególnie w sytuacjach

trudnych [stresowych] (zachwianie równowagi

między organizmem a środowiskiem).

Wykład 4. (8)

2. Badania empiryczne:

- Mierlin (1955): u uczniów z silnym UN oceny

niedostateczne pełnią rolę mobilizującą do nauki,

podczas gdy u uczniów o słabym UN podobne

oceny wywołują zniechęcenie do nauki oraz

pojawienie się zachowań świadczących o

hamowaniu ochronnym.

- współpracownicy Mierlina - w czasie zawodów

sportowcy o silnym UN uzyskują lepsze wyniki

aniżeli sportowcy o słabym UN. W sytuacji

treningu nie ma różnic między sportowcami o

silnym i słabym UN.

- Guriewicz, Matwiejew (1970) - w sytuacji

awaryjnej (symulowana awaria siłowni

elektrycznej) operatorzy o silnym UN działają

efektywnie, podczas gdy operatorzy o słabym UN

ulegają zaburzeniom (zaburzenia pamięci,

percepcji, myślenia).

Wykład 4. (9)

3. Badania nad stylem działania

Styl działania to sposób działania (wykonywania czynności) uwarunkowany głównie typem UN.

- Klimow (1959) - ruchliwość procesów nerwowych

nie wpływa na wydajność pracy tkaczek. Tkaczki

„ruchliwe” różnią się od tkaczek „nieruchliwych”

stylem działania. Tkaczki „ruchliwe” wykonują

swoją pracę szybko, bo są zwinne. Tkaczki

„nieruchliwe” („powolne”) zużywają dużo czasu na

czynności orientacyjne i zapobiegawcze i w ten

sposób chronią się przed nieregularnością w

pracy.

- Kopytkowa (1964) - badania związku wydajności

operatora z ich siłą UN (operatorzy o słabym UN

wykonują istotnie więcej czynności kontrolujących

i zapobiegawczych w porównaniu z operatorami o

silnym UN, u których dominują czynności

wykonawcze.

- badania nad stylem działania prowadzone w

zespole J. Strelaua

Wykład 5. (1)

Koncepcje temperamentu nawiązujące do teorii aktywacji

1. Koncepcje te odwołują się do różnych struktur

i funkcji UN odpowiedzialnych za poziom

aktywacji;

2. Źródła:

- koncepcja Pawłowa (siła UN; wydolność

organizmu interpretowana w kategoriach

pobudzenia korowego oraz zjawisko hamowania

ochronnego);

- prawa Yerkesa i Dodsona o zależności między

poziomem pobudzenia (motywacji) a poziomem

wykonania (efektywnością reakcji);

- dane empiryczne wskazujące, że za

charakterystykę energetyczną człowieka

odpowiedzialne są ośrodki nerwowe mieszczące

się głównie w tworze siatkowatym.

Wykład 5. (2)

3. Generalnie koncepcje te opierają się na

następujących tezach:

- pod względem poziomu aktywacji (pobudzenia)

zachodzą stałe różnice indywidualne (niektóre

jednostki mają z reguły wyższy poziom

aktywacji, a inne - niższy);

- aktywowalność (Gray, 1964) to cecha, od której

zależą różnice indywidualne w poziomie

aktywacji. Jednostki różnią się poziomem

aktywowalności, tj. chroniczną tendencją do

utrzymywania podwyższonego lub obniżonego

poziomu aktywacji.

4. Koncepcje te koncentrują się na dwóch

kategoriach wymiarów (właściwości):

a) przejawiających się w działaniu, aktywności

behawioralnej:

- ekstrawersja - introwersja (H. Eysenck);

- impulsywność (H. Eysenck i S. Eysenck;

E. S. Barratt, J. A. Gray);

- poszukiwanie doznań (M. Zuckerman);

- wzmacnianie - tłumienie stymulacji

(A. Petrie).

b) przejawiających się w funkcjonowaniu

emocjonalnym:

- neurotyczność (H. Eysenck);

- lęk (K. W. Spencer, J. A. Gray,

C. D. Spielberger).

Wykład 5. (3)

Teoria osobowości H. J. Eysencka

(biologiczna teoria PEN Eysencka)

1. Hans Jürgen Eysenck rozwijał swoją teorię przez

niemal 50 lat;

2. Źródła historyczne jego teorii;

- typologia Hipokratesa-Galena;

- termin „ekstrawersja - introwersja”

zapożyczony od Junga;

- przyczynowe podejście do temperamentu,

zgodnie z koncepcją Grossa (neurofizjologiczna

interpretacja funkcji pierwotnej - wtórnej);

- badania Hymansa i Wiersmy, w których

podejście psychometryczne łączone było z

badaniami laboratoryjnymi.

3. Pomimo modyfikacji teorii, jej zasadnicze

elementy pozostały niezmienne:

- temperament ma podłoże biologiczne;

- cechy temperamentu mają charakter

uniwersalny;

- strukturę temperamentu można opisać za

pomocą kilku niezależnych czynników

nadrzędnych (ekstrawersji [E], neurotyczności

[N] i psychotyczności [P]).

Wykład 5. (4)

Wg Eysencka (1970) osobowość to „względnie trwała organizacja charakteru, temperamentu, intelektu i właściwości fizycznych, które determinują specyficzne sposoby przystosowania się do otoczenia”

- temperament to pozapoznawcze aspekty

osobowości (Eysenck i Eysenck, 1985);

- pojęcia „osobowość” i „temperament” są

bliskoznaczne (Eysenck, 1994). Eysenck używał ich

zamiennie;

- z temperamentem należy utożsamiać biologiczne

aspekty osobowości (Eysenck, 1994);

- temperament determinuje „charakterystyczny

sposób zachowania się jednostki, szczególnie wobec

innych ludzi” (Eysenck, 1994).

Wykład 5. (5)

Model struktury osobowości

Można wyróżnić trzy poziomy organizacji osobowości:

1) poziom konstruktów teoretycznych (genotyp)

[L1];

2) poziom zjawisk, które można zaobserwować w

warunkach laboratoryjnych (eksperymentach

psychologii ogólnej) [L2];

3) poziom cech będących wynikiem interakcji

genotypu i środowiska. Są to cechy pierwotne (np.

impulsywność, beztroska, aktywność) oraz cechy

ogólne (neurotyzm, ekstra-introwersja,

psychotyzm) [L3].

Wykład 5. (6)

Argumenty przemawiające za wpływem czynników biologicznych (genotypu) na trzy podstawowe wymiary osobowości (Eysenck, 1994)

1. wymiary te wyłaniają się ze wszystkich

wielowymiarowych badań nad osobowością;

2. stwierdza się je we wszystkich, nawet całkowicie

różnych kulturach;

3. natężenie E, N i P jest u poszczególnych jednostek

bardzo podobne w ciągu całego życia, mimo

różnorodnych i bogatych doświadczeń

indywidualnych;

4. badania genetyczne potwierdzają istnienie trzech

wymiarów zdeterminowanych biologicznie.

Wykład 5. (7)

Wymiar ekstrawersji

1. Ekstrawersja w przeciwieństwie do introwersji

składa się z takich cech, jak towarzyskość, żywość,

aktywność, asertywność i poszukiwanie doznań.

2. Fizjologiczne podstawy ekstrawersji:

a) teoria hamowania (wcześniejsza);

b) teoria aktywacji.

Wykład 5. (8)

3. Teoria hamowania:

- źródła: pojęcie hamowania reaktywnego wg Hulla

(1943) oraz teoria pobudzenia i hamowania wg

Pawłowa (1951 -1952).

- postulaty:

1. jednostki różnią się pod względem szybkości

i siły, z jaką pojawia się w nich pobudzenie

i hamowanie, oraz pod względem szybkości, z jaką hamowanie zanika;

2. predyspozycję do ekstrawertywnych wzorów zachowania mają jednostki, u których potencjał pobudzeniowy jest słaby i tworzy się powoli, hamowanie reaktywne zaś pojawia się szybko i z dużą siłą oraz zanika powoli;

3. predyspozycję do introwertywnych wzorów zachowania mają jednostki, u których potencjał pobudzeniowy jest silny i tworzy się szybko, hamowanie reaktywne zaś rozwija się powoli, jest słabe oraz zanika szybko;

4. na wymiarze równowagi procesów pobudzenia/hamowania korowego ekstrawertycy lokują się na biegunie hamowania, zaś introwertycy - na biegunie pobudzenia;

Wykład 5. (9)

5. Postulat lekowy: leki uspokajające, zwiększając poziom hamowania i obniżając poziom pobudzenia, prowadzą do ujawniania ekstrawertywnych wzorów zachowań. Leki pobudzające, zmniejszając poziom hamowania i podwyższając poziom hamowania prowadzą do ujawnienia introwertywnych wzorów zachowań.

Wykład 5. (10)

4. Teoria aktywacji:

- źródło: odkrycia Moruzziego i Magouna [1949] (układ siatkowaty pnia mózgu produkuje niespecyficzną aktywację zwaną pobudzeniem korowym, której wyrazem są spontaniczne potencjały elektryczne mózgu rejestrowane w zapisie EEG);

- za różnice indywidualne w E-I odpowiedzialny jest wstępujący układ siatkowaty aktywujący (ARAS - ascending reticular activating system), który reguluje poziom aktywacji kory (pobudzenia korowego) w odpowiedzi na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne. ARAS powoduje wyższy poziom pobudzenia korowego u introwertyków niż u ekstrawertyków (introwertycy mają chronicznie wyższy poziom pobudzenia korowego)

Wykład 5. (11)

5. Dane empiryczne dotyczące funkcjonalnej roli

ekstrawersji:

- warunkowanie przebiega generalnie łatwiej

u introwertyków niż u ekstrawertyków;

- w warunkach eksperymentalnych, w których

wartość stymulacyjna bodźca (sytuacji) jest

wysoka, ekstrawertycy funkcjonują sprawniej niż

introwertycy;

- ekstrawertycy wybierają takie formy aktywności

zawodowej, kierunki studiów i sposoby spędzania

wolnego czasu, które zapewniają im liczne

kontakty społeczne; introwertycy - wybierają

formy aktywności ograniczające ich kontakty

społeczne;

- ekstrawertycy są bardziej aktywni seksualnie niż

introwertycy;

- introwertycy mają generalnie wyższe osiągnięcia

w nauce niż ekstrawertycy.

Wykład 5. (12)

Wymiar neurotyczności

1. Neurotyczność (emocjonalność) złożona jest z takich cech, jak lęk, przygnębienie, poczucie winy, niska samoocena i napięcie. Przeciwieństwem neurotyczności jest zrównoważenie emocjonalne.

2. Fizjologiczne podstawy neurotyczności:

- wersja wcześniejsza - różnice indywidualne w zakresie N są zdeterminowane funkcjonowaniem AUN (reaktywność UN współczulnego jest wyższa u neurotyków niż u osób zrównoważonych emocjonalnie; u tych pierwszych jest dominacja układu sympatycznego nad parasympatycznym);

- wersja późniejsza - różnice indywidualne w zakresie N warunkuje tzw. „mózg trzewiowy” (układ limbiczny oraz podwzgórze) i AUN (wyższa reaktywność układu limbicznego u neurotyków).

Wykład 5. (13)

Wymiar psychotyczności

1. Wymiar psychotyczności jest bezpośrednio

powiązany z patologią.

2. Jeden biegun P opisują takie cechy, jak altruizm, empatia, uspołecznienie. Biegun przeciwny - zespoły psychotyczne, takie jak przestępczość, psychopatia i schizofrenia.

3. Fizjologiczne podstawy psychotyczności niejasne.

Wykład 5. (14)

Wyniki badań nad zależnością między E-I i N a skłonnością do chorób i reagowaniem na stres.

Wykład 6. (1)

Interakcyjna teoria temperamentu Thomasa i Chess

Interakcyjna, bo:

Normalny rozwój, jak i wiele zaburzeń zachowania zależą od interakcji (1) temperamentu i innych cech jednostkowych oraz (2) środowiska (głównie wymogów i oczekiwań społecznych)

The New York Longitudinal Study (NYLS)

Wykład 6. (2)

Geneza teorii

1. Obserwacje kliniczne (już w pierwszych tygodniach

życia istnieją różnice indywidualne między dziećmi);

2. Wyniki wcześniejszych badań

- istnienie indywidualnych wzorów zachowań w

niemowlęctwie wykazali Gesell i Ames (1937)

oraz Escalona (1968);

- istnienie indywidualnych różnic u noworodków

w zakresie reakcji fizjologicznych i biochemicznych

wykazali Richmond i Lustman (1955) oraz Williams

(1956);

3. Ewolucyjne pojęcie dobroci dopasowania (goodness

of fit) wprowadzone przez Hendersona i Dubasa.

Wykład 6. (3)

Założenia:

1. Dzieci przejawiają różnice indywidualne w zakresie

temperamentu;

2. Temperament odgrywa ważną rolę w rozwoju,

zarówno normalnym, jak i zaburzonym.

Wykład 6. (4)

Temperament jest pojęciem fenomenologicznym i nie wynikają z niego żadne implikacje dotyczące etiologii czy niezmienności. Odnosi się do tego, jak dziecko się zachowuje, czyli do stylu zachowania.

Wykład 6. (5)

Dziewięć kategorii temperamentu:

1. Poziom aktywności - motoryczny aspekt zachowania oraz proporcja okresów aktywności i braku aktywności w ciągu doby;

2. Rytmiczność (Regularność) - stopień regularności funkcji biologicznych (np. snu i czuwania);

3. Zbliżanie się - wycofywanie - pierwotna reakcja na nowy bodziec (zabawkę, osobę). Zbliżanie się - reakcja pozytywna na poziomie emocji i/lub aktywności motorycznej. Wycofywanie się - reakcja negatywna;

4. Łatwość przystosowania - łatwość, z jaką zachowanie dziecka można zmienić w pożądanym kierunku;

5. Próg reagowania - siła bodźca potrzebna do wywołania zauważalnej reakcji;

6. Siła reakcji - poziom energetyczny reakcji niezależnie od jej jakości lub kierunku;

7. Jakość nastroju - proporcja emocji pozytywnych do negatywnych;

Wykład 6. (6)

8. Podatność na roztargnienie - skuteczność, z jaką bodźce zewnętrzne odwracają uwagę dziecka od tego, co w danym momencie robi;

9. Zasięg uwagi i wytrwałość - najdłuższy czas poświęcony bez przerwy danemu rodzajowi aktywności oraz zdolność kontynuowania aktywności mimo działania bodźców rozpraszających.

Wykład 6. (7)

Temperament łatwy (40% próby):

- regularność,

- zbliżanie się,

- Łatwość przystosowania,

- niewielka lub umiarkowana siła reakcji,

- przewaga pozytywnych nastrojów.

Temperament trudny (10% próby):

- nieregularność,

- wycofywanie się,

- trudność przystosowania,

- duża siła reakcji,

- przewaga negatywnych nastrojów.

Temperament wolno rozgrzewający się (15% próby):

- wycofywanie jako reakcja na nowe bodźce,

- trudność przystosowania,

- przewaga negatywnych nastrojów,

ale

- średnia regularność,

- niewielka siła reakcji.

Wykład 6. (8)

Trudny temperament sam w sobie nie prowadzi do zaburzeń zachowania.

Niedopasowanie temperamentu dziecka do wymagań otoczenia może prowadzić do zaburzeń zachowania.

Wykład 7. (1)

Behawioralno-genetyczna teoria temperamentu

Bussa i Plomina

- teoria wyjaśniająca (odwołuje się do genetyki

zachowania);

- teoria wielowymiarowa;

- obejmuje całokształt zachowania (nie tylko

emocje);

- początkowo była skoncentrowana na populacji

dziecięcej.

Wykład 7. (2)

Źródła teorii:

1. Podejście porównawcze Diamonda;

„cztery podstawowe temperamenty (lękliwy,

agresywny, towarzyski, impulsywny) występują

zarówno u człowieka, jak i u wyższych ssaków”

2. Definicja temperamentu Allporta (aspekt

emocjonalny i konstytucjonalny);

3. Pionierskie badania Eysencka w dziedzinie genetyki

zachowania;

4. Badania Bussa nad ludzką agresją:

5. Badania Plomina w dziedzinie genetyki zachowania

Wykład 7. (3)

Temperament to obecne od wczesnego dzieciństwa,

odziedziczone cechy osobowości

Cecha zachowania jest cechą temperamentalną jeśli zarówno:

1. występuje od wczesnego dzieciństwa (2 pierwsze lata

życia);

2. różnice indywidualne w zakresie tej cechy są w

dużym stopniu uwarunkowane genetycznie

Wykład 7. (4)

Trzy podstawowe cechy temperamentu (EAS):

E - emocjonalność (emotionality)

A - aktywność (activity)

S - towarzyskość (sociability)

Trzy podstawowe temperamenty (temperament = cecha

temperamentalna)

Wykład 7. (5)

Korelacje dla bliźniąt MZ i DZ w skalach EAS:

Emocjonalność Aktywność Towarzyskość

MZ DZ MZ DZ MZ DZ

0,63 0,12 0,62 -0,13 0,53 -0,03

Wykład 8. (1)

Regulacyjna Teoria Temperamentu J. Strelaua

Postulaty:

1. Temperament przejawia się w formalnej charakterystyce zachowania.

2. Cechy formalne zachowania można opisać w kategoriach energetycznych i czasowych.

3. Pod względem formalnych charakterystyk zachowania istnieją względnie stałe różnice indywidualne.

4. Różnice indywidualne w temperamencie są powszechne, tzn. odnoszą się do wszelkich zachowań i reakcji.

5. Cechy temperamentalne obecne są od wczesnego niemowlęctwa.

6. Temperament występuje zarówno u człowieka, jak i u zwierząt.

Wykład 8. (2)

7. Temperament w swej pierwotnej formie jest wynikiem ewolucji biologicznej, stąd czynnik genetyczny, jak i określone mechanizmy fizjologiczne i biochemiczne współdeterminują różnice indywidualne w temperamencie.

8. Cechy temperamentanle, choć względnie stałe, podlegają w ontogenezie powolnym zmianom (pod wpływem zmian rozwojowych oraz interakcji genotypu i środowiska).

9. Rola temperamentu w regulacji stosunków ze światem ujawnia się głównie w sytuacjach i/lub zachowaniach ekstremalnych.

Wykład 8. (3)

Temperament - zespół podstawowych, względnie stałych czasowo cech osobowości, które manifestują się w formalnej charakterystyce zachowania (parametrach energetycznych i czasowych). Cechy te występują we wczesnym dzieciństwie i są wspólne dla człowieka i zwierząt. Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy fizjologiczne, temperament podlega zmianom zachodzącym pod wpływem dojrzewania (i starzenia się) oraz niektórych czynników środowiskowych.

Wykład 8. (4)

Cechy temperamentu:

1. Żwawość

Tendencja do szybkiego reagowania, do utrzymywania wysokiego tempa aktywności i do łatwej zmiany jednego zachowania (reakcji) w inne, odpowiednio do zmian otoczenia.

2. Perseweratywność

Tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowań po zaprzestaniu działania bodźca (sytuacji), który to zachowanie wywołał.

3. Wrażliwość sensoryczna

Zdolność reagowania na bodźce zmysłowe o małej wartości stymulacyjnej.

4. Reaktywność emocjonalna

Tendencja do intensywnego reagowania na bodźce wywołujące emocje, wyrażająca się w dużej wrażliwości emocjonalnej i niskiej odporności emocjonalnej.

Wykład 8. (5)

5. Wytrzymałość

Zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach długotrwałej lub wysoko stymulującej aktywności oraz w warunkach silnej stymulacji zewnętrznej.

6. Aktywność

Tendencja do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej lub do zachowań dostarczających stymulacji zewnętrznej.

Wykład 8. (6)

Efektywność regulacji stymulacji - dopasowanie dopływającej stymulacji do indywidualnych możliwości ich przetwarzania.

Efektywna regulacja stymulacji:

Duża wytrzymałość i niska reaktywność emocjonalna oraz duża aktywność.

Mała wytrzymałość i wysoka reaktywność emocjonalna oraz mała aktywność.

Nieefektywna regulacja stymulacji:

Duża wytrzymałość i niska reaktywność emocjonalna oraz mała aktywność (struktura z tendencją do niedostymulowania).

Mała wytrzymałość i wysoka reaktywność emocjonalna oraz duża aktywność (struktura z tendencją do przestymulowania).

Wykład 9. (1)

Wielka Piątka (Big Five):

Ekstrawersja (Extraversion)

Ugodowość (Agreeableness)

Sumienność (Conscientiousness)

Neutotyczność ( Neuroticism)

Otwartość na doświadczenie (Openess to Exprerience)

OCEAN

Wykład 9 (2)

Najważniejsze różnice indywidualne między ludźmi zostały zakodowane w języku.

Te właściwości lub cechy, które były ważne ze względu na przetrwanie jednostki zostały odzwierciedlone w języku.

Im istotniejsza jest dana właściwość, czy różnica indywidualna, tym bogatszą ma ona reprezentację leksykalną.

Wykład 9. (3)

	Nurty
	leksykograficzny	kwestionariuszowy (psychometryczny)	Oparty na swobodnych opisach
główni przedstawi-ciele	L. Golberg (USA), W. Hofstee, F. Brokken i B. De Raad (Holandia), A. Angleitner, F. Ostendorf i O. John (Niemcy)	P. Costa i R. McCrae (USA), G. Boyle, P. Noller, H. Law i A. Comrey (USA), S. Conn i N. Ramanaiah (USA)	C. Halverson (USA), G. Kohnstamm (Holandia), I. Mervielde (Belgia)
stosunek do hipotezy leksykalnej	oparty bezpośred-nio na hipotezie leksykalnej	oparty pośrednio na hipotezie leksykal-nej	oparty bez-pośrednio na hipotezie leksykalnej
rodzaj danych	słownik (głównie przymiotniki)	kwestionariusze osobowości i temperamentu (zdania)	swobodne opisy (przymiotniki i zdania)

Wykład 9. (4)

	Nurty
	leksykograficzny	kwestionariuszowy (psychometryczny)	oparty na swobodnych opisach
założenia	1) nazwy cech odnoszą się do samych cech bez względu na ich niekiedy odmien-ne używanie w języku mówio-nym i pisanym. 2) nazwy cech mają określone i stabil-ne znaczenie. 3) pojedyncze termi-ny stanowią lep-szy punkt wyjścia tworzenia takso-nomii osobowości niż zadania	1) diagnoza osobo-wości w oparciu o pozycje kwestiona-riuszowe (zdania) jest bardziej precy-zyjna (kontekst sytuacyjny i moty-wacyjny, lepsze odzwierciedlenie potocznego języka, możliwość badania dzieci) niż diagnoza oparta na pojedyn-czych terminach (przymiotnikach)	1) wyróżnione w sposób spon-taniczny opisy są dla ich auto-rów znaczące ze względu na charakterystykę osobowości. 2) liczba opisów jest proporcjo-nalna do waż-ności danej cechy. 3) swo-bodne opisy odzwierciedlają wpływ czyn-ników kulturo-wych na różne aspekty osobo-wości.
dorobek empirycz-ny	najbogatszy		Najuboższy

Wykład 9. (5)

	Nurty
	leksykograficzny	kwestionariuszowy (psychometryczny)	oparty na swobodnych opisach
procedura	sporządzenie listy najbardziej repre-zentatywnych określeń (przy-miotników) odnoszących się do cech osobo-wości człowieka zawartych w słowniku danego języka a następnie wykorzystanie ich do badań z zasto-sowaniem analizy czynnikowej	analiza już istnie-jących kwestio-nariuszy (np. analiza skupień) w celu stworzenia nowych, wykorzys-tanych następnie w badaniach z zasto-sowaniem analizy czynnikowej	zebranie swobodnych opisów osobo-wości ludzi (np. opisów osobowości dzieci dokona-nych przez rodziców), któ-re po odpo-wiedniej klasy-fikacji służą jako zestaw pozycji testo-wych do badań z zastosowa-niem analizy czynnikowej
efekt w postaci opraco-wanych narzędzi badaw-czych	skale przymiotnikowe (np. Skala Goldberga)	kwestionariusze osobowości (NEO-PI; NEO-FFI Costy i McCrae)	skale przymiot-nikowe i/lub kwestionariu-sze (w trakcie realizacji)

Wykład 9. (6)

Ograniczenia:

- mała trafność ekologiczna list słownikowych (hasła

zawarte w słowniku nie odzwierciedlają ich ważności

i częstości używania);

- ograniczona możliwość stosowania list słownikowych

w badaniach różnych grup wiekowych (w tym dzieci);

- brak zgodności, co do wymiarów leżących u podstaw

istniejących kwestionariuszy do badania osobowości

i temperamentu dzieci wykorzystywanych w nurcie

psychometrycznym;

- mała dbałość o specyficzność kulturową danych

wyjściowych (podejście etic).

Wykład 9. (7)

Cele badań:

1. ustalenie podstawowych wymiarów służących do

opisu struktury temperamentu i osobowości dzieci na

podstawie swobodnych opisów dokonywanych przez

rodziców;

2. przeprowadzenie międzykulturowych porównań

w zakresie wymiarów stosowanych do opisu dzieci

w wieku 3 - 12 lat;

3. konstrukcja serii technik do pomiaru temperamentu

i osobowości dzieci w wieku od 3 do 12 lat.

Wykład 9. (8)

Ogólny schemat procedury badawczej

Zbieranie od rodziców „swobodnych opisów" ich dzieci

Traskrypcja i kategoryzacja „swobodnych opisów"

Konstrukacja homogenicznych wiązek opisów (clusterów) w ramach kategorii

Utworzenie dwóch zestawów pozycji testowych (zdań i przymiotników)

Analiza czynnikowa danych

Ocena teoretycznej i prognostycznej trafności skonstruowanych narzędzi

Porównania miedzykulturowe

Wykład 9. (9)

1. Zdecydowana większość opisów mieściła się

w pięciu kategoriach odpowiadających modelowi

„Wielkiej Piątki”.

Niemcy - 85,1% Polska - 81,4%; USA - 84,4%.

Belgia - 77,0% Chiny - 85,2%;

Grecja - 81,0

Holandia - 76,3%

Brak istotnych różnic między krajami.

2. Najwięcej opisów należało do kategorii Ekstrawersji

(25,9% - 29,5%);

Brak istotnych różnic między krajami.

3. Drugie miejsce pod względem ilości opisów

zajmowały te należące do kategorii Ugodowości

(17,4% - 25,5 %), i Otwartości na doświadczenia

(11,1% do 21,2%).

Ugodowość: Grecja > Chiny;

Otwartość na doświadczenia:

Niemcy i USA > pozostałe kraje

4. Sumienność: Chiny > wszystkie pozostałe kraje.

negatywne opisy: chłopcy > dziewczynki

pozytywne opisy: chłopcy < dziewczynki

Brak efektu interakcji płci dziecka z badanym krajem

Wykład 9. (10)

5. dominowały opisy pozytywne;

USA > Chiny

6. wystąpiły różnice między badanymi grupami

wiekowymi dzieci w częstości opisów używanych

przez ich rodziców.

Ugodowość (zwłaszcza subk. Posłuszeństwo):

Częstość negatywnych opisów malała wraz z wiekiem dzieci

Sumienność (zwłaszcza subk. Staranność i Pilność):

Częstość negatywnych opisów wzrastała wraz z wiekiem dzieci

efekt interakcji grupy wiekowej dzieci z badanym krajem (Chiny: częstość negatywnych opisów malała począwszy od grupy sześciolatków)

Wykład 9. (11)

Fakty

1. duża liczba przeprowadzonych badań, zwłaszcza

w ramach nurtu I i II (różne kraje, obszary językowe,

kultury);

2. rozwiązanie pięcioczynnikowe.

Konsens badaczy dotyczy jedynie liczby uzyskanych czynników. Nie ma takiej zgodności, jeśli chodzi o treść wyodrębnionych wymiarów głównych, jak również klasyfikację podwymiarów wchodzących w skład pięciu czynników.

Wykład 9. (12)

Kontrowersje dotyczą:

1. hipotezy leksykalnej

- pojedyncze terminy nie oddają złożoności osobowości

człowieka i jego zachowania (Block, 1995);

- większej ważności cechy nie zawsze odpowiada

większa liczba synonimów w danym języku (krytyka

przesłanki dotyczącej synonimów; Lanning, 1994).

2. przydatności modelu

- ograniczenie - statyczne ujęcie osobowości

- opis czy wyjaśnianie zachowania?

- nie uwzględnianie systemu osobistej narracji;

„psychologia obcego”

3. dominującej roli analizy czynnikowej w rozwoju

modelu

- arbitralność wielu etapów analizy czynnikowej

4. głoszonej niezależności (ortogonalności) pięciu

czynników.

- część danych empirycznych wskazuje na korelacje

między czynnikami (0,3 - 0,5)

Wykład 9. (13)

Kierunki dalszych badań:

1. pogłębienie analiz na poziomie pośrednim

(podwymiarów, subkatgorii),

2. większa koncentracja na aspektach rozwojowych,

3. rozszerzenie badań i porównań międzykulturowych

na poziomie podwymiarów (subkategorii).

Wykład 10. (1)

Transakcyjny model temperamentu A. Eliasza

1. Temperament jest elementem złożonego systemu regulacji stymulacji. Elementami tego systemu są: temperament, osobowość i środowisko.

2. Pomiędzy elementami tego złożonego systemu istnieją transakcyjne zależności. Oznacza to, że wszystkie elementy oddziałują na siebie i poprzez to podlegają zmianom. Zmiana jednego elementu wywołuje zmiany relacji z pozostałymi.

3. Nie można zakładać niezależności jednego z elementów systemu od pozostałych i od całości systemu. Przyczyn względnej stałości cech można poszukiwać we wzajemnym powiązaniu np. temperamentu z innymi elementami złożonego systemu regulacji stymulacji.

4. Środowisko może mieć wpływ na temperament i może go zmieniać. Zmiany temperamentu mogą przebiegać w czasie pod wpływem zwykłych oddziaływań środowiska.

Wykład 10. (2)

5. Temperament jest koherentnie stały, czyli istnieją transsytuacyjne niespójności temperamentu, względnie stałe w czasie.

6. Temperament to zbiór mechanizmów regulacji stymulacji, które determinują dynamikę zachowań w obrębie klas sytuacji we względnie stały sposób (koherentnie stały).

7. Podstawowymi wymiarami temperamentu są: reaktywność i aktywność.

8. Przyjęcie założenia o stałości koherentnej temperamentu pozwala uwzględniać nie tylko podstawy biologiczne temperamentu, ale i rolę środowiska w jego kształtowaniu.

9. Dwie składowe temperamentu: biologiczna i środowiskowa.

Wykład 10. (3)

10. Regulacja stymulacji (korygowanie poziomu stymulacji wg standardu stymulacji, jakim jest utrzymanie optimum stymulacji) jest umiejętnością nabywaną w toku uczenia się,

11. Regulacja stymulacji może przebiegać na wielu poziomach: fizjologicznym, poziomie mechanizmów temperamentalnych, a także na poziomie osobowościowym.

12. Regulacja stymulacji może przebiegać wg:

- sprzężenia zwrotnego dodatniego (bierna),

- sprzężenia zwrotnego ujemnego (dodatnia).

13. Środowisko społeczne często utrudnia nabycie właściwych sposobów regulacji stymulacji poprzez wymagania niedostosowane do możliwości człowieka. Oddziaływania społeczne mogą doprowadzić do wewnętrznych niespójności (np. małej potrzebie stymulacji odpowiada rozwój takich właściwości podmiotu, które wiążą się z dostarczaniem sobie przez podmiot dużej dawki stymulacji).

14. Mechanizm fizjologiczny reaktywności określa nie tylko wielkość potrzeby stymulacji, lecz także proces uczenia się regulacji stymulacji

---