Program literacki i społeczny polskiego pozytywizmu na tle historii narodu i w kontekście filozofii zachodnioeuropejskich.
1. Filozofie:
a) A. Comte - filozofia pozytywna:
- ma sens praktyczny - ma służyć poprawie życia, badać przedmioty rzeczywiste i rzeczy dostępne rozumem.
- cel filozofii - uzyskać wiedzę pewną.
- wzorem postępowania filozofa są nauki przyrodnicze i ich metody (eksperyment i obserwacja).
- przedmiotem badań mogą być tylko fakty fizyczne, a nie psychiczne, gdyż o psychice wiedzy pewnej nie ma.
b) H. Spencer - ewolucjonizm:
Rzeczywistość podlega stałej zmianie w jednym kierunku i wg jednego prawa. Ta ewolucja to rozwój i postęp ludzkości.
c) H. Taine - determinizm:
Człowiek jest zawsze zdeterminowany (określony) przez wiele czynników, a najważniejsze to:
- rasa (jakie cechy dziedziczy),
- środowisko (gdzie się wychowuje),
- moment dziejowy (w jakiej chwili historycznej żyje).
d) J. S. Mill - utylitaryzm:
Użyteczność wszelkich dzieł. Działanie człowieka winno przynosić pożytek społeczeństwu, nauczać, wykazywać, krzewić ideały moralne. Tylko takie działanie ma sens.
2. Sytuacja historyczna:
1864 - upadło Powstanie Styczniowe, uwłaszczenie chłopów w zaborze rosyjskim. Klęska zrywu niepodległościowego wywołała zniechęcenie wobec romantycznych metod walki, sprowokowała młode pokolenie do innych sposobów walki z zaborcą. Na społeczeństwo spadły represje po powstaniu, powstał nowy kształt gospodarki rolnej. Szlachta ziemiańska coraz częściej poszukiwała zarobku, wykorzystywała swoje wykształcenie i tak powstawała warstwa inteligencji.
3. Program społeczny i literacki:
Praca i ziemia. Te ideały miały zastąpić walkę zbrojną. Ziemia to ojczyzna, opieka nad nią to swoista walka z zaborcą, patriotyzm, czynne oczekiwanie na wolność. Praca organiczna - praca nad wszystkimi warstwami społecznymi, gdyż tylko one razem jako jeden organizm są w stanie stawić czynny opór zaborcy. Praca u podstaw - oświecenie i reformowanie klas niższych i najbiedniejszych ludu i biedoty miejskiej, one bowiem - podstawy - są najbardziej zaniedbane, one nie czyją się częścią narodu, bo jedyne, co czują, to głód i niesprawiedliwość. Hasła emancypacji kobiet i równouprawnienia Żydów. Czynniki te warunkują rozwój publicystyki i dominację prozy, a zanik liryki w pozytywizmie.