5. Proza- przesunięcia w obsadzie ról tradycyjnie kobiecych i męskich w pozytywizmie i Młodej Polsce
Już po powstaniu styczniowym zaczął się rodzić nowy wizerunek kobiety, pragnącej udziału w politycznych i gospodarczych wydarzeniach kraju, żądającej równouprawnienia i odpowiedniego przygotowania do samodzielnego życia. Emancypacja wiązała się także ze zmianami w sferze uczuć i erotyki. Tak też zaczyna postrzegać się kobietę dopiero na przełomie wieków. Młoda Polska stworzyła niejednolity, pełen paradoksów wizerunek kobiety, a miłość stała się jedną z dróg ucieczki od dekadenckich nastrojów końca stulecia.
W literaturze można odnaleźć co najmniej kilka typów kobiet. Problem złudnej emancypacji pojawił się w Emancypantkach Bolesława Prusa. Powieść uświadamia społeczeństwu gorzką prawdę o braku perspektyw dla kobiet, usiłujących wyzwolić się z tradycyjnych zależności narzuconych im przez patriarchalny model rodziny. Udawało się to tylko nielicznym.
EMANCYPANTKI- powieść tematycznie związana jest z ruchem emancypacyjnym lat 70' XIX wieku, wspieranym przez pozytywistów, budzącym jednak wielkie kontrowersje. Wg Prusa niektóre założenia emancypantek były niewłaściwe. Akcja powieści rozgrywa się w Warszawie i prowincjonalnym mieście zwanym Iksinowem. W tomie I opisane są osoby związane z najlepszą w Warszawie pensją Pani Latter. Egzystencja tej szkoły jest zagrożona, gdyż brak jej wystarczających środków finansowych. Dorosłe dzieci Pani Latter ( Helena i Kazimierz Norscy) wychowywane są przez matkę „po Pańsku” domagają się w swoim egoizmie coraz to większych sum na swoje zachcianki ( Kazimierz na hazard) Załamana Pani Latter udaje się po pomoc do Mielnickiego, który to chce pojąć ją za żonę. Mielnicki przynosi jej prezenty w postaci butelek wina, ta upaja się nimi coraz bardziej, aż do tego stopnia, że ciężko jest jej znieść szarą, trudną rzeczywistość. Jadąc do majątku Mielnickiego wpada do rzeki i tonie nie próbując się ratować. Nie można stwierdzić czy było to samobójstwo czy nie. Wydawać się może, że Pani Latter wzorcowo realizuje główne hasło emancypacji: stała się kobietą w pełni samodzielną i kieruje własną instytucją. Prus jednak chciał wykazać, ze realizując swoje własne i marzenia prowadzać szkołę dla dziewcząt, zaniedbała swoje własne dzieci, nie zapewniając im właściwego wychowania, a więc nie spełniła się jako matka. Jej następczyni, Pani Malinowska wykazała więcej energii i przedsiębiorczości, ale za to musiała zrezygnować z małżeństwa, zatracając całkowicie swą kobiecość. Losy pozostałych bohaterek również nie ukazują emancypacji w pozytywnym świetle. Nieatrakcyjna nauczycielka, wojująca feministka Pani Klara Howard afiszowała się wrogością do mężczyzn, organizowała spotkania dotyczące emancypacji, na których postulowała idee wykształcenia, pracy i równych praw dla kobiet, ale tylko do momentu, gdy nie zwrócił na nią uwagi pierwszy lepszy mężczyzna, plenipotent Mydełko. Gdy ten tylko wykazał zainteresowanie, ta wyszła za niego, porzucając wszelkie zasady kobiety niezależnej. Ada Solska, bogata lecz nieatrakcyjna kobieta, podjęła co prawda studia przyrodnicze, ale autor sugeruje, że hodowanie mchów i porostów miało jej zastąpić instynkt macierzyński. Piękna Helena traktuje ewentualne małżeństwo jako transakcję handlową, w której jej „kapitałem” jest uroda. W sumie wyglada na to, że Prus chciał wykazać, ile zła przynieść mogą hasła emancypacyjne. Profesor Dębicki, bohater powieści, mówi wprost, że powołaniem kobiety jest macierzyństwo i pielęgnowanie życia rodzinnego. Wśród tych i innych osób gubi się :geniusz uczucia” Madzia Brzeska- główna bohaterka powieści, wrażliwa na nieszczęścia, otaczająca miłością i zrozumieniem wszystkich ludzi, niezdolna -nauczona smutnym doświadczeniem swoich bliskich - do podjęcia jakiejkolwiek decyzji życiowej. Odrzuca oświadczyny bogatego arystokraty Solskiego(brata Ady) ,po róznych perypetiach życiowych, często nieudanych prób, podobnie jak Izabela Łęcka w Lalce, idzie do klasztoru)
Jednymi z pierwszych polskich emancypantek były Maria Konopnicka i Eliza Orzeszkowa (patrz: zag. Nr 3), które zdecydowały się na porzucenie mężów i samodzielne życie. Orzeszkowa stanęła też na czele Organizacji Kobiet Polskich w Warszawie ( 1907)
Przeciwieństwem opisanych wyżej kobiet, były kobiety w typie Pani Dulskiej Moralność Pani Dulskiej , których świat zaczynał się i kończył na własnej rodzinie, hołdujące utartym zasadom drobnomieszczańskiego stylu życia.
Najbardziej intrygował jednak wizerunek femme fatale, kobiety tajemniczej i zmysłowej, jak postać Racheli z Wesela , ale jednocześnie nieosiągalnej i niebezpiecznej dla mężczyzny, który by jej zapragnął (RACHELA W scenie siedemnastej aktu I pojawia się Żyd, który zapowiada przybycie swojej córki Racheli na wesele. Mówi o niej tak: Mówi, że ją muzyka bierze, / za mąż jej nie biorą jeszcze; / może ją przy poczcie umieszcze: / moja córka, to kobita, a jest panna modern, całkiem / jak gwiazda”, „Jakie tylko książki są, to czyta, / a i ciasto gniecie wałkiem, / była w Wiedniu na operze, / w domu sama sobie pierze -/ no, zna cały Przybyszewski, / a włosy nosi w półkole, / jak włoscy w obrazach anieli. Tak więc już ojciec dostrzega, że Rachela jest zupełnie inna niż kobiety w jej wieku. Wcale nie chce wyjść za mąż, jest nowoczesna, zna sztukę, bywa w świecie, kocha literaturę, posługuje się językiem francuskim. No i rzeczywiście po chwili pojawia się Rachela i już od początku sprawia wrażenie kobiety, której życie kręci się wokół sztuki. W bardzo poetycki sposób porównuje chatę bronowicką do arki przymierza, jest wrażliwa na światła, dźwięki, kolory. Rachelą niewątpliwie zainteresowany jest Poeta, który porównuje ją z Galateą, grecką boginią morską. Okazuje się, że Rachela jest bardzo wyemancypowana, wprost mówi o wolnej miłości, związku bez zobowiązań, nie pragnie założenia rodziny, marzy o szczęściu, które kojarzy z niezależnością. Rachela bardzo podkreśla swoją odmienność, mówi wyraźnie, że różni się od kultury ojca: Interesujące, co? / Wyzysk, handel, ja i on - ? Ale też ojciec niczego jej nie zabrania, pozwala realizować marzenia. Największą wartość stanowi dla niej poezja, choć jak sama przyznaje, nigdy nie pisała wierszy, bo nie lubi marnej poezji. Natomiast wszystko kojarzy jej się z poezją: ale za to, kędy spojrzę, to widzę / poezję żywą zaklętą, / tę świętą. Dla Poety Rachela jest tajemnicą, wyzwaniem, pociąga go poetyczna natura kobiety i niezależność tak głośno manifestowana. Wraz z nim Rachela wpada na pomysł zaproszenia duchów na wesele. Jednak przed pojawieniem się chochoła i innych zjaw, Rachela znika gdzieś w mroku nocy. Jej nie pokazuje się żaden duch. Najprawdopodobniej Wyspiański wprowadził postać Racheli właśnie po to, aby uzasadnić pojawienie się owych niespodziewanych gości na weselu, a poza tym bohaterka ta wyraźnie różni się od innych kobiet, jest nieprzeciętna, niepospolita i tym samym stanowi pewne urozmaicenie akcji)
Kobiety młodopolskie zaczęły kusić mężczyzn, prowokować, wabić. Demoniczne, niszczycielskie wizje rodzą kobiety wampiry, demony, modliszki, ale oprócz tych wszystkich wyrafinowanych wyobrażeń, pojawiały się także proste dziewczęta z ludu, piękne dziewczyny góralskie.
BIESY - Maria Komornicka
Powieść, która zamiast fabuły przynosi zarys wewnętrznej autobiografii Komornickiej. Jej tematem jest poszukiwanie przyczyn „inności” osobowości samotnej, niezrozumianej przez otocznie, wyalienowanej ze społeczeństwa. Biesy stanowią próbę opisania chaosu świadomości dekadenckiej i można je uznać za swego rodzaju „spowiedź dziecięcia wieku”;)
We fragmentarycznej kompozycji, wykorzystując stylistykę pełną egzaltacji, autorka starała się wyeksponować ból istnienia, lęki, wewnętrzne rozdarcie osoby niepogodzonej ze sobą i ze światem, uprawiającej subiektywne dociekania psychologiczne ( „Umiałam tylko tworzyć i niszczyć. Kochać nie umiałam” - wyznawała bohaterka powieści, będąca porte parole autorki)
ANTY-MADONNA - SYNAGOGA SZATANA I EMISARIUSZKA NATURY
Identyfikacja erotyzmu z grzechem wprowadza w sedno perypetii młodopolskiej kobiety fatalnej
Mizoginizm (nienawiść do płci przeciwnje0 można uznać za najbardziej wyrazisty objaw modernistycznego naturowstrętu
W słowniku Schopenhauera natura i kobieta to synonimy
Ucieczka przed kobietą połączona z fascynacją wyrażała lęk przed naturą. Natura była upostaciowana w niezależnej, pięknej, wyzwolonej i powabnej kobiecie (kariera literacka prostytutki)
Antagonizm płci: od zawsze mężczyznę kojarzono z tym, co jasne, pozytywne aspekty kosmosu ( życie, dzień, słońce, aktywność, siła, władczość, otwartość, dobroć, itd.), kobieta natomiast odgrywała rolę ambiwalentną - płodnośc i macierzyństwo zaliczano do kategorii sakralnych, negatywne aspekty świata: śmierć, noc, księżyc, słabość, podporządkowanie, tajemnica, zło, itd.)
W doświadczeniu erotycznym rodzą się najostrzejsze napięcia między wymaganiami etyki, wzorami kultury a dynamiką irracjonalnych pragnień, instynktów, popędów. Kobieta fatalna wciąga mężczyzn w konflikt pomiędzy etosem a erosem.
Erotyzm był dwojako wartościowany:
doświadczenie wyzwalające, jeśli kochankowie odczuwają kulturę i moralność jaki system represyjny
degradacja i zniszczenie, jeśli kochankowie uznają obnażenie egzystencji z kulturowej odzieży za grzech. Zabójczy dla istoty społeczeństwa
Najwybitniejsi filozofowie mizogizmu (Tołstoj, Weininger) w centrum swojego światopoglądu przeciwstawiali chaos ciała i żądzy ładowi i harmonii ducha. Postulowali likwidację miłości płciowej, głosili wyzwolenie od natury, cielesności, instynktów.
Weininger ( będę dalej używała skrótu W. ) nawoływał do wyemancypowania kobiety nie od męskiej dominacji, lecz od kobiecości
Według W. wzorem kobiety jest prostytutka i stręczycielka, których cechy posiada każda kobieta. Kobiecość jest przeciwieństwem Dantejskiej Beatrycze. Istnienie kobiet jest ontologicznym błędem. Pisze, że „kobiety nie mają ani istnienia, ani jestestwa”.
W. utożsamia mężczyznę z absolutem, kobietę z nicością. Kobieta to quasi-byt, który chce zaistnieć kosztem idei uobecnionej w mężczyźnie. Celem rozwoju jest przezwyciężenie nicości, triumf męskiej zasady, kulturotwórczej, logosu nad biosem.
Chuć Przybyszewskiego - panerotyczny żywioł; dzielił świat na 2 strefy: południową (dobro, idea, prawa, ład moralny) i północną (zło, szatan, perwersyjne rozkosze). W procesie hominizacji (proces powstania gatunku człowiek rozumny Homo sapiens) chuć rozszczepiła się na dwa bieguny: świadomy mózg, który wytwarza pojęcia, idee, jest podmiotem kultury, przystosowuje człowieka do życia w świecie zewnętrznym, oraz irracjonalną duszę, dynamiczny strumień nieświadomego.
Artysta przedstawiając niszczącą siłę miłości i obraz złej kobiety pokazuje zemstę natury-chuci nad kulturą ( seks = grzech).
W kulturze płeć (chuć) objawia się jako protest, bunt, grzech.
Konflikt chuci i etosu
Przybyszewski jako satanista: interesował się postacią szatana i tradycją wyznań wyklętych, wierzył w istnienie diabła. Jako autor Dzieci szatana całkowicie odwracał relacje między dobrem a złem. Przybyszewski mówił, że nie zło jest brakiem dobra, lecz dobro brakiem zła.
Wg P. szatan kocha zło, nienawidzi dobra i kocha kobietę.
W. pisze, że to pragnienie seksualne mężczyzny stwarza kobiecość. Gdyby nie czuli popędu, kobiety nie miały, po co istnieć, ich Zycie byłoby bezużyteczne. Odwrotnie myśli P. - to kobieta wyznacza mężczyźnie rolę, ona też niszczy go, gdy ten pragnie uciec od nakazów Płci w świat idei.
P: W kobiecie górę bierze Lucyfer, czarny bóg, który jest jedyna prawda egzystencji, personifikacją nieokiełznanej witalności
W micie chuci miłosne idealizacje funkcjonują jaki iluzje i kłamstwa, sztuczne konstrukcje, które usiłują pogodzić najniższe wymagania ciała z najwyższą półką moralności
„Artyści duszy” demaskują prawdę o chuci-miłości. Ukazują kobietę zła, niszczącą czyli prawdziwą, bez sztucznych masek i upiększeń, czyli paradoksalnie dobra, bo odsłaniającą przed mężczyzną rzeczywistość głęboką, której nigdy nie poznałby w świecie stereotypów i obłudy
Miłość chuci cechuje tragiczne niespełnienie. Albo kochankowie poddają swe uczucia prawom życia społecznego (wtedy umierają w nudzie, kostnieją w schemacie), albo mężczyzna zafascynowany kobietą, usposobieniem natury, szuka rozkoszy poza granicami moralności i w tym niezaspokojonym poszukiwaniu doświadczeń dociera do „nocy delirium”, gdzie czeka go dezintegracja i śmierć
Mamy także inny rodzaj kobiety fatalnej - piękną i okrutną hedonistkę, która skazuje kochanków na wyrafinowane męczarnie kończące się śmiercią. Jej okrucieństwo nie wyraża uległości wobec natury, przeciwnie jej perwersyjność jest sprzeciwem wobec „naturalnych obowiązków”.
Typem bohaterki mitu chuci jest anty-madonna, która przybiera różne maski, np. czarodziejki-czarownicy, Ewy, Astarte. Potęga płci podkreśla słabość mężczyzny, który próbuje uciec przed chucią w sferę sacrum, co mu się niestety nie udaje.
W poezji młodopolskiej Astarte bywa symboliczna maską nimfomanii, kobiecości utożsamionej z seksem i miłością-pożeraniem. Jest także wzorem kochanki, która fascynuje partnera miłością-grzechem i prowadzi ze świata obłudnych form do prapierwotnemu istnieniu.
Postać Ewy podkreśla konflikt między chucią a nadzieja na zbawienie.
Kasprowicz Dies irae - opozycja między chucią, domeną złego boga a słabością chrześcijańskiego. W utworze Ewa uosabia zło moralne, jest symbolem ludzkości, także personifikuje seksualizm, amoralną wolę życia. Jest „matką grzechu”, ale także boginią kosmosu. Kasprowicz pokazuje pochód ludzkości jako kłębowisko seksualnego pożądania i walki o byt. Na tle tej totalnej orgii kopulacja Ewy z szatanem przypomina miłość podczas sabatu. Jednak centralną i najbardziej aktywna postacią nie jest szatan, lecz Ewa. Ona ożywia i uwodzi szatana. Góruje nad chaosem. Inne postacie, w tym Adam i Chrystus są bezradne, czuja rozpacz. Jedynie Ewa bawi się nekrofilskim widowiskiem. Ból, zniszczenie i grzech są dla niej źródłem rozkoszy.
Czasami moderniści wiązali postać Ewy z inicjacja seksualną - narodzinami grzechu
Postać Anty-Madonny zyskuje popularność w wieku śmierci Boga.
Np. Salome z Hymnów Kasprowicza, leśniczanka z opowiadania Tetmajera Triumf, Przybyszewski De profundis (każde zbliżenie zawiera znamiona gwałtu, animalistyczno-wampirystyczny seks)
U Micińskiego znajdziemy także obrazy rozkosznego snu, igraszki na łonie natury; rozkosz bywa pozorna, a śpiący staje się przedmiotem sadystycznych praktyk.
Reymont Wampir - czarownica Daiasy ma władzę nad Zenonem. W doskonały sposób przedstawiony proces ubezwłasnowolnienia mężczyzny. Zenon staje się niewolnikiem Disy; czarownice to też kobiety demoniczne
Maryja jest patronką życia osobowego dążącego do przezwyciężenia grzechu i śmierci.
Czasem pojawia się zasada: rodzę wiec zabijam
Salome od Kasprowicza mogłaby powiedzieć: „kocham, cierpię i niszczę, więc jestem”
Nekrofilia świadczy o nienasyconym pożądaniu