Cechy powieści realistycznej w Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej

Największym osiągnięciem literatury drugiej połowy XIX w. jest powstanie powieści realistycznej. Największymi polskimi powieściami tego czasu są Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej i Lalka Bolesława Prusa.

Co to znaczy, że Nad Niemnem to powieść realistyczna?

W potocznym pojęciu znaczy to, że czytając odbieramy jej treść jako przekaz wydarzeń prawdziwych, a bohaterów traktujemy jako żywe, autentyczne postacie. Autorka umieściła akcję w konkretnym miejscu, na Litwie nad Niemnem, opisała krajobraz wiernie, poświęcając mu wiele miejsca w utworze. Można ustalić dość dokładnie czas akcji. Punktem odniesienia jest powstanie 1863 r., a bieżące wyda­rzenia toczą się 22-23 lata po nim (wspomina o tym Marta w I rozdziale powieści), latem, bo mowa jest o żniwach i dzieci przyjechały na wakacje.

Każdy świadomy czytelnik wie jednak, że postacie ukazane w utworze oraz zdarzenia z ich życia są fikcją literacką, doskonale naśladującą rzeczywistość, bo­haterowie są typowi dla przedstawionej rzeczywistości, a wydarzenia prawdopo­dobne, stąd złudzenie autentyczności.

Realizm bowiem jest to metoda twórcza, polegająca na przedstawieniu wybra­nych przez pisarza najbardziej istotnych cech rzeczywistości, zgodnie z obserwacją i poziomem wiedzy na jej temat.

Zgodnie z tymi założeniami umieściła Orzeszkowa w Nad Niemnem około 100 postaci, reprezentujących różne warstwy polskiego ziemiaństwa. Poznajemy pałacyki pani Andrzej owej w Osowcach i Teofila Różyca w Wołowszczyźnie. To najbogatsze ziemiaństwo. Należy też do tej grupy rodzina Darzeckich. Zagranicz­ne podróże, wykwintne stroje i powozy to wyznaczniki ich pozycji. Korczyn jest dworkiem średniozamożnego szlachcica, Olszynka Kirłów to bardzo niewielki mająteczek. Widzimy, jak ich właściciele ciężko muszą pracować, by zapewnić rodzinie godziwe życie i wykształcić dzieci. Zaścianek Bohatyrowicze zamieszku­je uboga szlachta. Jest to lud - żyją oni jak chłopi, ciężko pracują na chleb, tyle że są wolni, nie zaznali poddaństwa ani pańszczyzny. Ten panoramiczny obraz życia szlachty polskiej przypomina Pana Tadeusza i świadomie do niego nawiązuje. Obraz to statyczny, ozdobiony opisami przyrody, obyczajów, ludowymi pieśniami, le­gendami, tworzącymi mityczną historię tego skrawka ziem polskich.

Z przedstawionych w powieści grup społecznych wyodrębniają się postacie głównych bohaterów. Poznajemy ich losy w ciągu wielu lat (znowu odniesieniem jest rok 1863). Narrator wszechwiedzący, wszechobecny przekazuje nam ich my­śli, uczucia, a my razem z nim zaglądamy do ich serc, poznajemy ukryte pragnie­nia, marzenia, lęki, urazy. Postać narratora jest bardzo ważną cechą powieści dzie­więtnastowiecznej .

Na narrację składają się opisy miejsc, osób, zdarzeń, a także przeżyć wewnę­trznych bohaterów. W Nad Niemnem narracja zajmuje znaczącą pozycję. O boha­terach mówią też oni sami, a także inne postacie. Charakterystyczną formą wypo­wiedzi jest monolog wewnętrzny bohatera w mowie pozornie zależnej. Orzeszko­wa też stosuje tę formę. Przy pomocy wszystkich tych form wypowiedzi stara się autorka umotywować psychologicznie zachowanie postaci, uprawdopodobnić je. W Nad Niemnem ta motywacja jest jeszcze dość uproszczona, postacie dzielą się na dobre i złe, według stosunku do obowiązującego w tym środowisku systemu wartości. Bohaterowie nie są to postacie złożone, skomplikowane, ale są zróżnico­wane, wyraźne, charakterystyczne. Narrator stara się być obiektywny, ale trudno mu ukryć sympatię do Jana, Anzelma, Justyny. Wyraźnie ośmiesza panią Emilię i jej usiłowania, by być prowincjonalną żoną modną, śmieszna jest Teresa i Kirło. Mieszane uczucia budzą: p. Andrzejowa, która mimo swego wielkopaństwa zasłu­guje na szacunek, bo zdaje sobie sprawę ze swych błędów i Benedykt, bo także zrozumiał, że postępował niesłusznie i zmienił się po rozmowie z synem. Kryteria, według których Orzeszkowa wartościuje ludzi, to stosunek do pracy i patriotyzm.

Powieść jest utworem wielowątkowym. Na fabułę Nad Niemnem składa się przede wszystkim wątek mezaliansu w trzech wersjach, rozgrywających się w róż­nym czasie: jest to miłość Jana i Justyny, zakończona zaręczynami, niespełniona miłość Marty i Anzelma sprzed 20 lat, zerwana po popsuciu się stosunków między sąsiadami i legenda o Janie i Cecylii, przenosząca ten wątek w mityczną historię. Nie są to rozbudowane wątki, ale ilustrują problem, jak zmieniały się stosunki między warstwami ziemiaństwa.

Ważnym wątkiem jest też konflikt pokoleń, bo otwiera optymistyczną perspek­tywę na przyszłość. Wiąże się z nim szczęśliwie zakończony spór między Korczynem a Bohatyrowiczami.

Wspomniano już w tym wypracowaniu o związkach powieści Orzeszkowej z Panem Tadeuszem. Wyżej wymienione wątki tematyczne też znajdują swe odpo­wiedniki w epopei Mickiewicza. Ale podobieństwo jest głębsze i dotyczy nie tyle warstwy realistycznej, co ideowej, dydaktycznej wymowy utworu. Pan Tadeusz traktowany jest w zaścianku jak Biblia. Jan na nim uczył się czytać. Litwa, a szczególnie Niemen, litewska przyroda, a w niej dwie mogiły - przedmioty kul­tu, traktowane są w powieści jako sfera sacrum. Opisy przyrody w utworze są bardzo piękne, rozbudowane, poetyckie jak w epopei Mickiewicza. Zawsze panuje tu piękna pogoda. Już pierwsze zdania powieści o tym świadczą: „Wszystko na świecie jaśniało, kwitło, pachniało, śpiewało. Ciepło i radość lały się z błękitnego nieba i złotego słońca”.

Tak jak Mickiewicz, Orzeszkowa zwykłe rzeczy przedstawia jako bardzo pięk­ne np. „Wkrótce też znalazła się na ścieżce kręto biegnącej pomiędzy zbożem i mającej pozór wąskiego korytarzyka, którego ściany tworzyło żyto wysokie, gę­ste, jeszcze zielone, ale już w bujne kłosy wypływające i szafirowymi cętkami bła­watków usiane. Długi dzień letni zbliżał się do swego końca, w cichej i świetnej glorii pogody. Na całej przestrzeni niebieskiego sklepienia ani jednej chmurki, ani nawet jednego obłoczka nie było. Szafirowe w środku, bladło ono u skłonów, na zachodzie świecąc ogromną tarczą słoneczną, samotnie ku ciemnemu borowi pły­nącą”. Przykładów jest wiele. Prawie każdy rozdział zawiera jakieś opisy. Znie­chęcają one niecierpliwych czytelników, ale i podobają się wielu.

Oprócz sposobu opisywania przyrody łączy powieść Orzeszkowej z Panem Tadeuszem optymistyczna wymowa. Wszystkie wątki kończą się pomyślnie, mło­dzi się zaręczyli, spory zostały zażegnane, konflikty rozwiązane. Można zakoń­czyć powieść ogólnym „Kochajmy się!”

Po tragicznych przeżyciach powstania, po gorzkim smaku klęski i zawodu, które przeżyli starsi, należy się otrząsnąć. Nadzieja tkwi w młodych, w ich zapale, entu­zjazmie, idealizmie. Mają oni jasno wytyczoną drogę. Znaczą ją dwie mogiły sym­bolizujące związek z tradycją, szacunek dla historii i jej bohaterów oraz kult pracy, która może zapewnić niezależność, samodzielność i wolność. Młodzi wiedzą, że tylko razem i solidarnie, w zgodzie mogą budować przyszłość. Powieść ma wyra­źnie charakter dydaktyczny, moralizatorski, wskazuje sposób na życie dla społeczeństwa polskiego w końcu XIX w. Tworząc ten kodeks moralny, Orzeszkowa wyraźnie idealizuje jego nosicieli - Bohatyrowiczów. Jan, Anzelm, a także inni mieszkańcy zaścianka, zawsze byli wierni wyżej wymienionym wartościom i we­dług nich żyli. Są oni wreszcie idealnym ludem - tacy byliby chłopi polscy, gdyby byli wolni. To jeszcze jedno ideowe przesłanie powieści.

Czytelnicy od początku dostrzegali, że w utworze Orzeszkowej obok cech rea­listycznej powieści występują cechy epopei i wysoko go za to oceniali.

A jak oceniają tę powieść współcześni czytelnicy? Można się spotkać z głosa­mi narzekających na nadmierną opisowość i brak wartkiej akcji oraz uproszczoną konstrukcję postaci. Są jednakże i tacy, którzy umieją dostrzec piękno opisów, prostotę i godność postaci oraz uniwersalne wartości płynące z utworu. Myślę, że i dziś można, i warto zanurzyć się w tym pięknym, mądrym świecie, w którym mimo wszystko łatwiej było żyć niż dzisiaj, bo życie było mniej skomplikowane, bo człowiek miał wyraźne wskazówki, co dobre, co złe, jak żyć i postępować, by zasłużyć na szacunek otoczenia.

---