5758


Pars pro toto - (łac. część zamiast całości), figura retoryczna, odmiana synekdochy, polegająca na zastąpieniu nazwy przedmiotu przez nazwę jego części, np. własny kąt zamiast własny dom , dach nad głową zamiast dom, ma węższy zakres logiczny, wg niej wprowadzana jest synekdocha (odmiana metonimii oparta zwłaszcza na zależnościach ilościowych i zakresowych między zjawiskami, których nazwy zostały użyte jedna zamiast drugiej).

Totum pro parte - (łac. całość zamiast części) - figura retoryczna, odmiana synekdochy, polegająca na zastąpieniu nazwy części przez nazwę całości np. policja zamiast kilku policjantów (ma szerszy zakres logiczny).

Hypallage - z gr. odmiana, zmiana, rozbieżność między zależnościami składniowo-gramatycznymi a związkami logicznymi, spowodowana przeniesieniem określenia odnoszącego się do jednego składnika wypowiedzi na inny składnik tej wypowiedzi, np. gramatycznym powiązaniem epitetu z innym rzeczownikiem niż ten, do którego taki epitet w naturalny sposób się odnosi; wprowadzenie h. wiąże się często z przekształceniami w gramatycznej i syntaktycznej konstrukcji zdania. H. wprowadza słowo w nowy kontekst co często rodzi konstrukcje metaforyczne. H. mona traktować jako rodzaj metonimii.

„I głazy ostre, krwawiące pod nogą” -> „krwawiące” logicznie odnosi się do nogi.

Oksymoron - związek frazeologiczny obejmujący dwa opozycyjne znaczeniowo wyrazy, najczęściej rzeczownik i określający go epitet, rzeczownik i czasownik lub czasownik i przysłówek; w związku z tym dochodzi do metaforycznego przekształcenia znaczeń obu słów; dającego efekt paradoksu: „i mrozem pałam, i ogniami leję…”. Prowokująca nielogiczność o. sprzyja wydobyciu sensów skomplikowanych, odpowiadających dialektycznej złożoności stanów rzeczy, przeżyć czy myśli.

Hiperbola - przedstawienie jakiegoś zjawiska wyolbrzymiające jego wygląd, znaczenie, działanie i oddziaływanie; jedna z figur retorycznych, nie jest jednak wyspecjalizowanym chwytem stylistycznym, ale raczej efektem współdziałania innych tropów i figur, doboru słownictwa, intonacji; bywa znakiem silnego zaangażowania emocjonalnego mówcy/ poety i ma wywoływać podobną reakcję u odbiorcy. Hiperboliczność na pocz. XX wieku była jednym z powszechnych znamion stylu poetyckiego (inaczej przesadnia).

Litota - 1) zastąpienie jakiegoś określenia odpowiadającym mu zaprzeczonym określeniem antonimicznym (zamiast cichy - niegłośny, pracowity - nieleniwy). L. osłabia dobitność mowy i podobnie jak eufemizm łagodzi ostrość sądów.

2) przeciwieństwo hiperboli, minimalizujące wyobrażenie jakiegoś zjawiska, neutralizacja wyrazistości przedstawienia, zamierzona skromność oratorska (np. przyznanie się wobec słuchaczy do niedostatków swojej elokwencji w porównaniu z wagą i zasięgiem tematu. L. zaliczono do tropów lub figur retorycznych, czasem traktowana jako jedna z odmian ironii.

Porównanie - uwydatnienie właściwości opisywanego zjawiska przez wskazanie na jego podobieństwo do innego zjawiska. P. jest dwuczłonową konstrukcją semantyczną sprzęgniętą wewnętrznie za pomocą wyrażeń: jak, jako, jak gdyby, na kształt, podobny, niby itp. Oba człony odznaczają się przy tym pewną wspólną cechą semantyczną, motywującą porównanie i stanowiącą jego logiczną podstawę tzw. tertium comparationis. W wyniku p. zjawisko, o którym mowa, zostaje zinterpretowane przez pryzmat zjawiska, z którym je zestawiono. Wspólnota znaczeniowa może by łatwo uchwytna lub p. narzuca ją arbitralnie, zmuszając odbiorcę do odkrywania nieoczekiwanych podobieństw (zwłaszcza w poezji XX w.). P. może występować w postaci prostej (dwa wyrazy) lub szeroko rozbudowanej. Dla poezji epickiej charakterystyczne jest porównanie homeryckie, w którym drugi człon, porównujący, zostaje rozwinięty do rozmiaru samodzielnego obrazu lub dygresyjnego epizodu. P. zalicza się do figur retorycznych.

Epitet - wyraz pełniący w tekście funkcję określającą wobec rzeczownika, najczęściej odniesiony doń przymiotnik - e. przymiotnikowy (twarde głazy), imiesłów - e. imiesłowowy (tańczący jastrząb), lub też połączony przez apozycję inny rzeczownik - e. rzeczownikowy (wieża gigant). E. określa właściwości przedmiotu, stosunek mówiącego do tego przedmiotu. Postać e., jego funkcje i sposób użycia w tekście są ważnymi współczynnikami charakterystyki stylu. Wg. antycznej retoryki e. to figura retoryczna przydająca plastyczności przedstawieniu świata oraz wspaniałości i bogactwa wysłowieniu - funkcje takie spełniał epitet zdobniczy, często skonwencjonalizowany w obrębie epoki/stylu, lub utarty na tyle, że stał się obiegowym poetyzmem (perłowe zęby, złote włosy). Odmiana e. zdobniczego jest e. złożony, powstały z kombinacji dwóch wyrazów (częsty w poezji klasycystycznej, ukształtowany na wzorach antycznych, homeryckich (zbożosiejny). Najbardziej skonwencjonalizowaną formą jest epitet stały, tworzący stały związek frazeologiczny z wyrazem (prędkonogi Achilles, gromowładny Zeus). Epitet tworzący z określonym wyrazem związek metaforyczny to e. metaforyczny (skrzydlata myśl). Rodzajem epitetu metaforycznego jest oksymoron i epitet metonimiczny (białe sady).

Peryfraza - zastąpienie nazwy jakiegoś zjawiska przez bardziej lub mniej rozbudowane jego opisanie; figura retoryczna; sposób wzbogacania i rozwijania tematu, osiągania ozdobności stylu i niezwykłości wysłowienia, pozwala wyeliminować wyrażenia pospolite lub proste, zastępując je rozwiniętymi i wyszukanymi przedstawieniami obrazowymi, metaforycznymi. Niekiedy p. stawała się kluczowym chwytem wyróżniającym mowę artystycznie kształtowaną, przekazywała interpretacje i oceny przedstawionego świata; dawniej rodzaj poetyckiej zagadki. W stylu gazetowej publicystyki i propagandy, jako kanonizowana formuła umowna, przedstawieniowy stereotyp, służy wpajaniu i automatyzowaniu pożądanych nastawień i ocen.

Enumeracja - enumeratio/ wyliczenie; odmiana distributio (przedstawienie pewnej całości tematycznej w postaci rozczłonkowanej na odrębne i indywidualnie nacechowane elementy), polegająca na kolejnym wymienianiu i ewentualnym opisywaniu wszystkich składników pewnego wskazanego w wypowiedzi zespołu; jedna z figur retorycznych, jeden ze składników mowy (zapowiedz kolejnych punktów do rozpatrzenia lub rekapitulacja przedstawionych argumentów.

Koncept - wyszukany pomysł determinujący zawartość myślową oraz budowę utworu lub jego fragmentu i nadający im zamierzoną sztuczność poetycką, przeciwstawioną stylowi potocznemu i naturalnemu tokowi zwykłej opowieści. Jako zasada literackiej konstrukcji k. wykorzystuje analogie i kontrasty w sferze stylistyki, semantyki, kompozycji oraz wszelkie efekty mające na celu zdziwienie i zaskoczenie odbiorcy; eksponowany przez barokowe style lit.

Eufemizm - wyraz lub zwrot używany do zastąpienia określonego słowa, które z jakichś względów (estetycznych, kulturowych…) nie może być bezpośrednio wprowadzone do wypowiedzi. E. osłabia silne zabarwienie emocjonalne zastępowanego wyrazu, łagodzi znaczeniową dosadność słowa lub eliminuje wulgaryzmy, wyrazy rubaszne, trywialne : niemądry - głupi, zejść z tego świata - umrzeć.

Diafora - powtórzenie słowa skojarzone ze zmianą jego znaczenia. Pierwsze użycie aktualizuje wówczas inne składniki znaczeniowe niż drugie („Człowieku, bądźże człowiekiem!”).Najsłabsze różnice znaczeniowe występują przy odmianie diafory zwanej dylogią - zwrot tautologiczny zbudowany na powtórzeniu (prawo jest prawem). Skrajnym wypadkiem d. jest gra słów wywołana zestawieniem homonimów. Więzi znaczeniowe między jednakowo brzmiącymi wyrazami są wówczas całkowicie zerwane. D. zalicza się do figur retorycznych.

Hypotypoza - obrazowy sposób przedstawienia słownego, apelujący szczególnie do wyobrażeń wizualnych, unaoczniający i aktualizujący treść wypowiedzi m.in. przez stosowanie praesens historicum. Hipotypozę zaliczamy do figur retorycznych (inaczej demonstratio, ilustratio…).

Prozopopeja - wprowadzenie w obręb wypowiedzi słów cudzych, będących jawnym tworem autorskiej imaginacji, a tylko pozornym cytatem (słowa przypisane osobom, które nie mogłyby naprawdę zabrać głosy w danej sprawie, lub upersonifikowanym pojęciom, zjawiskom i przedmiotom); figura retoryczna wspierająca argumentację mówcy kreującego w obrębie własnego przemówienia fikcyjne postaci.

Adynaton - l. mnoga - adynata; rzeczy niemożliwe, motywy nonsensowne w utworach fabularnych, zwł. w folklorystycznych opowieściach humorystycznych, przedstawiające wydarzenia kłócące się z normalnym doświadczeniem i poczuciem zdrowego rozsądku. Częsty element literatury sowizdrzalskiej.

Mimesis - naśladowanie rzeczywistości w sztuce; jedna z podstawowych kategorii antycznej estetyki określająca relację między dziełem a światem wobec niego zewnętrznym. Początkowo przez mimesis rozumiano wyrażanie uczuć i przeżyć w muzyce oraz tańcu (teoria pitagorejska), następnie wzorowanie działań twórcy na sposobach działania przyrody (Demokryt), wreszcie naśladowanie wyglądów w malarstwie i poezji (Platon). Najbardziej rozwiniętą teorię mimesis stworzył Arystoteles: rozróżnienie na sztuki uzupełniające przyrodę nowymi formami i sztuki naśladujące to, co przyroda ukształtowała, czyli tzw. sztuki mimetyczne (malarstwo, rzeźba, poezja, częściowo muzyka). Wg Arystotelesa naśladowanie nie było tożsame z biernym kopiowaniem świata, lecz obok momentu odtwarzania zawierało również moment odgrywania rzeczywistości w sztuce, swobodnego jej przedstawiania.

Tezy Arystotelesa:

  1. twórca naśladując przyrodę może ją przedstawiać nie tylko taką, jaka jest, ale też piękniejszą lub brzydszą od istniejącej.

  2. Twórca powinien przedstawiać jedynie te rzeczy i zdarzenia, które mają ogólnie znaczenie i są typowe (zbliża ją to do filozofii; inaczej historia, która ukazuje fakty indywidualne).

  3. Zadaniem twórcy jest przedstawiać nie to, zaszło faktycznie, lecz to, co możliwe - na mocy prawdopodobieństwa i konieczności.

  4. W przedstawieniu mniej ważne są poszczególne odtwarzane rzeczy i zjawiska niż ich kompozycja, dzięki której tworzą nową całość.

Tezy te wskazują, że kategoria mimesis u Arystotelesa obejmowała nie tylko relację odwzorowania, jaka występuje między światem przedstawionym dzieła a rzeczywistością zewnętrzną, lecz także tę właściwość przedstawienia, którą dzisiejsza teoria lit. określa jako fikcję literacką (rozumienie to różni się od naturalistycznej koncepcji naśladowania rzeczywistości w obrazie literackim, ale stanowi punkt wyjścia do współczesnych teoretycznych dociekań nad zjawiskami mimetyzmu.

Świat przedstawiony - jeden z głównych składników treści dzieła, całokształt zaprezentowanych w nim zjawisk (stanów rzeczy, procesów, działań ludzkich), będący przedmiotowym korelatem semantycznej warstwy wypowiedzi lit.: sfera fikcyjnych desygnatów konstytuowana przez znaczenia słów, zdań i większych odcinków tekstu, narastająca wraz z jego rozwojem i organizująca się wedle określonych założeń kompozycyjnych. Budulcem świata przedstawionego jest wyzyskany przez autora materiał tematyczny, który podlega zabiegom selekcji, interpretacji i konstrukcji zgodnie z konkretnym zamysłem artystycznym, koncepcją teoriopoznawczą i intencją ideologiczną. Elementarnymi jednostkami konstrukcyjnymi ś.p. są motywy; ich różnorodne kombinacje tworzą całości jak: postać literacka, fabuła, sytuacja liryczna; motywy dynamiczne kształtują czasowy wymiar świata przedstawionego, motywy statyczne jego wymiar przestrzenny. Centralnym składnikiem świata przedstawionego, zapewniającym mu wewnętrzną koherencję, jest temat. Świat przedstawiony stanowi zasadniczy wykładnik funkcji poznawczej dzieła. Będąc konstrukcją literacką poddaną działaniu założeń konwencjonalnych, obowiązujących w danym gatunku lit., jest odpowiednikiem jakiejś rzeczywistości ludzkiej: psychologicznej, społ., historycznej. W tym zakresie podpadać może pod kryteria prawdy i prawdopodobieństwa (szczeg. epika) i dramatycznych (dramat). O świecie przedstawionym, którego elementy lub ich układ (następstwo w czasie, związki przyczynowo-skutkowe, motywacja zdarzeń i zachowań postaci) zgodne są ze społecznie utwierdzonymi stereotypami poznawczymi, mówi się, że ma charakter realistyczny (odwrotnie świat przedstawiony noszący znamiona fantastyczności - w opozycji do utrwalonego społecznie sposobu pojmowania rzeczywistości i rządzących nią praw). Niekiedy świat przedstawiony wskazuje na treści bezpośrednio w dziele nie zakomunikowane ( w wypadku alegorii, symbolu). Każdy rodzaj świata przedstawionego stanowi układ nie w pełni dookreślony, wzywający odbiorcę do precyzacji i dopełnień. Termin wprowadzony przez Romana Ingardena.

Opis - jeden z dwu podstawowych (obok opowiadania) elementów narracji, w liryce jeden z komponentów monologu lirycznego. Przedstawia pozazdarzeniowe składniki świata przedstawionego, tło wydarzeń, wygląd postaci…, ukazuje składniki i właściwości danego przedmiotu ich statyczności i często w usytuowaniu przestrzennym.

Sytuacja narracyjna - przedstawiona w utworze literackim sytuacja komunikacyjna: okoliczności, w których znajduje się w utworze epickim narrator rozwijający swą opowieść. Stopień jawności s. n. w dziele może być różny - od niezauważalności (w powieści realistycznej) do manifestacyjnej pierwszoplanowości (poemat dygresyjny). Jest szczególnie wyraźna, gdy czytelnik poznaje narratora w trakcie formowania się opowieści (w narracji w pierwszej osobie). Rozróżnia się s.n. pisaną (narrator prowadzi narrację epistolarną, dziennikową, pamiętnikarską…) oraz ustną, gdy obserwujemy narratora w trakcie wypowiadania relacji (gawęda, monolog wypowiedziany, skaz). Jednym z elementów s. n. jest stosunek opowiadającego do bohaterów i przedstawionych zdarzeń.

Epika - jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich obejmujący utwory, w których:

  1. świat przedstawiony ma charakter fabularny.

  2. podmiot literacki jest w zasadzie usytuowany na zewnątrz świata przedstawionego.

  3. podstawową formę wypowiedzi stanowi narracja.

  4. utwór epicki jest strukturą dwupłaszczyznową (w przeciwieństwie do liryki i dramatu). Jedną płaszczyznę tworzy sytuacja narracyjna (ośrodkiem jest narrator), drugą opowiadana fabułą obejmująca dziej przedstawianych postaci. W klasycznych typach epiki rozdział między podmiotem narracji a światem bohaterów był normą (kanonizowanym odchyleniem była narracja w 1 os. - pamiętnik). Obydwie płaszczyzny egzystują w odrębnych porządkach czasowych:

  1. fabuła epicka ukazuje życie postaci działających w określonym środowisku społecznym, na tle wydarzeń historycznych, pośród realiów obyczajowych, prezentuje ich przeżycia, postawy, myśli… Epika dopuszcza zróżnicowane typy ukształtowania fabularnego (motywy, różna zawartość kompozycji. W dużych formach epickich na fabułę składają się wątki oraz epizody, towarzyszy im rozbudowane tło wydarzeń. W krótkich formach epickich na ogół schematy fabuły jednowątkowej, z niewielką liczbą postaci.

  2. postaci główne, uboczne, epizodyczne.

  3. wzory fabuły epickiej:

  • zamiar poznawczy twórcy wyrażony poprzez fabułę, charakterystykę i sposoby prezentacji bohatera (epika ma wyższą niż inne rodzaje zdolność spełniania funkcji poznawczej).

  • świat przedstawiony jest zrelatywizowany względem narratora, który prezentuje go z jakiegoś punktu widzenia (wpływ dystansu czasowego, perspektywy epistemologicznej i przyjętych zasad wartościowania). Klasyczne formy epiki preferowały narratora ukrytego poza światem przedstawionym, zachowującego obiektywny dystans wobec postaci i zdarzeń. W krańcowych wypadkach sytuacja narracyjna może wysuwać się na pierwszy plan (kompozycja sternowska).

  • Epika może się zbliżać do liryki (sytuacja narracyjna wyłącznym przedmiotem prezentacji, likwidacja odrębnego świata przedstawionego) lub do dramatu (całkowite rozpłynięcie się sytuacji narracyjnej w świecie przedstawionych bohaterów).

  • Dwupłaszczyznowe ukształtowanie językowe - narracja (w formie opowiadania lub opisu) i podrzędne wypowiedzi postaci (przynoszą element różnorodności stylistycznej).

    • Gatunki epickie -

    1. Najbardziej pierwotne: mity, podania, baśnie.

    2. Ze względu na kryterium formy przekazu:

      1. Epika wierszowana: epos, poemat epicki, poemat dygresyjny, poemat heroikomiczny, powieść poetycka, ballada.

      2. epiki prozaiczna: nowela, powieść, opowiadanie, kronika, żywot, pamiętnik.

    3. Ze względu na rozmiar utworów: duże formy epickie: epos, powieść:

      1. duże formy epickie: epos, powieść

      2. krótkie formy epickie: anegdota, nowela, opowiadanie, ballada, powieść poetycka.

    4. Ze względu na stosunek świata przedstawionego dzieła do czasu, który został w nim zobrazowany:

      1. epika współczesna (świat przedstawiony odsyła do zjawisk pozostających w polu bezpośredniego doświadczenia społecznego pisarza, egzystujących w tym samym co i on czasie): np. powieść społeczno-obyczajowa.

      2. epika historyczna (świat przedstawiony zbudowany jest z elementów pochodzących z rzeczywistości historycznej, którą twórca mógł znać tylko z pośrednich świadectw: zabytków, źródeł pisanych, podań żyjących w tradycji…): np. powieść historyczna.

      3. epika fantastyczna (świat przedstawiony ulokowany jest w czasie nie mającym historycznych odpowiedników: w legendarnej przeszłości lub w wyobrażanej przyszłości): np. baśń, science fiction.

    Epos - epopeja, poemat epicki (w innym znaczeniu poemat epicki to utwór o mniej lub bardziej rozbudowanej fabule, pozbawionej sytuacji epizodycznych, skupionej na głównym wątku) podstawowy i dominujący aż do powstania powieści gatunek epicki, gr. słowo, opowieść, obejmuje rozbudowane utwory, zazwyczaj wierszowane, ukazujące dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów, w tle wydarzenia przełomowe dla danej społeczności narodowej. Źródłem eposu były mity, podania i baśnie utrwalające np. pamięć o doniosłych postaciach i zdarzeniach, wyznawane wartości i wierzenia religijne. Fazę pośrednią między tymi formami a eposem stanowią typy ludowej narracji oralnej o charakterze pieśniowym (Gilgamesz w Babilonii, Mahabharata i Ramajana w Indiach). Podstawowe znaczenie ma epos starożytnej Grecji (IX-VIII w. p.n.e., ukształtowany na gruncie kultury jońskiej) - epos homerycki:

    Wzorzec Homera (Iliada i Odyseja) naśladowany w twórczości cyklików, w literaturze rzymskiej np. Wergiliusz (Eneida) i Lukian (Farsalia).

    Średniowiecze - epos rycerski i epos ludowy związane z podaniami lokalnymi (Beowulf, cykl o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu, Słowo o wyprawie Igora…). Boska Komedia - poemat narodowy.

    Epos renesansowy odnowił tradycje antyczne:

    Od XVIII wieku miejsce eposu zajęła powieść. W wieku XIX cechy gatunku zachował Pan Tadeusz Mickiewicza.

    Epos a powieść nowoczesna i postmodernistyczna (dominanta epistemologiczna i ontologiczna) - na podstawie M. Bachtin, Epos i powieść, B. McHale, Od powieści modernistycznej do postmodernistycznej: zmiana dominanty.

    3 podstawowe właściwości odróżniające powieść od innych gatunków:

    1) stylistyczna trójwymiarowość powieści (urzeczywistnia się w niej wielojęzyczna świadomość, języki wzajemnie się oświetlają);

    2) radykalna zmiana współrzędnych czasowych obrazu literackiego w powieści;

    3) nowa dziedzina konstrukcji obrazu literackiego (maksymalny kontakt z otwartą teraźniejszością).

    Cechy 2 i 3 zostały przez Bachtina porównane z eposem.

    Epos - cechy konstytutywne gatunku:

    1) przedmiotem eposu jest epicka przeszłość narodu, „absolutna przeszłość” - świat eposu to bohaterska przeszłość narodu, świat „początków”, świat ojców. Z tego wynika postawa autorska - pełna szacunku. Słowo epickie jest odległe od słowa współczesnego o współczesnym i do współczesnych, jest zgodne z tradycją (nadawca i słuchacz w jednym czasie i na jednym poziomie hierarchii wartości, świat przedstawiony istnieje w zupełnie innym poziomie czasu i wartości, jest oddzielony dystansem epickim).

    Przedstawienie zdarzenia na jednym poziomie czasu i wartości (autor/słuchacz/czytelnik/akcja) oznacza wyjście ze świata eposu do świata powieści!

    2) źródłem eposu jest ustna tradycja narodowa, nie doświadczenie, swobodne zmyślenie, fikcja. Epicką przeszłość, odgrodzoną nieprzekraczalnie od czasów późniejszych, zachowuje i przekazuje narodowa legenda → jest wyłączną podstawą eposu! Świat epicki nie dopuszcza oceny z indywidualnego punktu widzenia (nie można go np. analizować), ale wymaga szacunku. Tradycja odgradza świat eposu od osobistego doświadczenia - jest gotowy, niezmienny, można go tylko przyjąć. Słowo epickie nie daje się oddzielić od swojego przedmiotu.

    3) świat epicki oddziela od współczesności (czasu śpiewaka/ autora/ słuchaczy) absolutny dystans epicki - określany przez absolutną przeszłość i niekwestionowaną tradycję, wiąże się z obiektywnością. Dystans epicki wyklucza możliwość zmiany i aktywności.

    EPOS

    POWIEŚĆ

    • Umieszczenie świata przedstawionego w absolutnej przeszłości szczytnych początków narodu (kategoria wartościująca - w przeszłości wszystko było dobre). Przeszłość jest zamknięta jak okrąg.

    • W świecie epickim nie ma miejsca na niezakończoności, niezdecydowania, problematyczności, brak przejść w stronę przyszłości (bo przeszłość nie potrzebuje kontynuacji) - świat epicki jest zamknięty.

    • Pamięć a nie poznanie! (tradycyjny obraz przeszłości jest święty)

    • Czas eposu nie sytuuje się w rzeczywistym procesie historycznym, nie wchodzi w relacje z teraźniejszością i przyszłością. Ognisko sensu tylko w przeszłości - rzeczywistość współczesna rzeczywistością „niższej” rangi, jest przemijająca, płynna.

    • Znamienne jest proroctwo (nie dotyczy czasu czytelnika).

    • Epos jest gatunkiem określonym, rzeczywistym, zastanym przez nas, całkowicie gotowym, zastygłym i prawie martwym.

    • Formalny początek jest nieistotny, zamknięta i zakończona jest absolutna przeszłość.

    • Bohater w pełni uzewnętrzniony, nie może przekroczyć raz danej tożsamości, bohater pozbawiony inicjatywy ideologicznej (w świecie epickim jeden jednolity światopogląd)

    • Określają ją: doświadczenie, poznanie i praktyka (przyszłość)

    • Familiaryzacja, śmiech - źródła powieści w ludowym śmiechu (teraźniejszość przedmiotem śmiechu, nowe podejście do słowa - niski język współczesności, bezpośrednie przedstawianie i wyśmiewanie, parodiowanie, trawestowanie wysokich gatunków i podniosłych obrazów narodowego mitu - „uwspółcześnienie” „absolutnej przeszłości”), w gatunkach seriokomicznych (dialogi sokratyczne, rzymska satyra, satyra menippejska):

    - likwidacja dystansu poprzez element śmiechu

    - minimalna rola pamięci i tradycji (wyśmiewa się, by zapomnieć)

    - obnażenie przedmiotu

    • autor, czytelnicy i bohaterowie na tej samej płaszczyźnie czasowej. Autor i świat w tym samym wymiarze wartości i czasu!

    • Powieść styka się z żywiołem niezakończone teraźniejszości (to nie pozwala gatunkowi skostnieć) - możliwość wykorzystania elementów autobiograficznych, aluzje do nich, polemiki etc. - przezwyciężenie dystansu epickiego!!!

    • Zmiana czasowego modelu świata - teraźniejszość domaga się dalszego ciągu, zmierza ku przeszłości, nie wyklucza odwołań do przeszłości. Obraz zyskuje aktualność.

    • Ważne jest przewidywanie (pragnie wpływać na przyszłość).

    • Cechą charakterystyczną powieści jest jej nieustanna reinterpretacja → gatunek krytyczny i samokrytyczny.

    • Brak wewnętrznego zamknięcia prowadzi do wzmocnienia postulatów zewn. i formalnego zakończenia i kompletności.

    • Zaciekawienie dalszym ciągiem (możliwe wyłącznie w sferze bliskości i kontaktu, brak dystansu! - w powieści można odnaleźć siebie).

    • Obecność kategorii niewiedzy i metod wykorzystywania nadmiaru informacji.

    • Powieść wykracza często poza granice artystyczno-literackie.

    • Przebudowa literackiego obrazu człowieka - familiaryzacja jego obrazu, badanie, odkrywanie tkwiących w nim sprzeczności - obraz stał się dynamiczny, człowiek uzyskuje inicjatywę ideologiczną i językową.

    • U podstaw powieści tkwi osobiste doświadczenie i swobodna twórcza fantazja.

    • POWIEŚĆ JEST ZMIENNOŚCIĄ - to gatunek nieustannie poszukujący, badający i rewidujący sam siebie, jest gatunkiem wciąż niegotowym, nie ma kanonu.

    • Postulaty twórców powieści:

    1. powieść nie powinna być „poetyczna”

    2. bohater nie powinien być „postacią heroiczną”, powinien łączyć cechy pozytywne i negatywne

    3. bohater winien być ukazany jako istota rozwijająca się (nie ktoś gotowy i niezmienny)

    4. powieść powinna być dla świata współczesnego tym, czym epos był dla świata starożytnego

    Powieść nowoczesna

    Powieść postmodernistyczna

    Dominanta powieści modernistycznej jest EPISTEMOLOGICZNA - rozwinięcie strategii, które na I plan wysuwają pytania: czym jestem?, co pozostaje do poznania?, kto poznaje? Jakie są granice poznania? (teksty modernistyczne starają się często rozwiązać jakąś zagadkę kryminalną).

    Epistemologia - teoria poznania, rozważa naturę takich pojęć jak: prawda, przekonanie, sąd, spostrzeganie, wiedza czy uzasadnienie; zajmuje się możliwościami, granicami i zasięgiem poznania ludzkiego oraz jego prawdziwością.

    Absalomie, Absalomie Faulknera - tekst wiąże czytelnika z własnymi problemami, zwielokrotnianie i zmienianie perspektyw, strategia „formy utrudnionej”(przemieszanie chronologii).

    W innych powieściach modernistycznych: konwencje ograniczonego punktu widzenia/ zmiany punktu widzenia, obsesyjna precyzja w opisie przedmiotów,, monolog wewnętrzny postaci, która popada w chorobę umysłową, motyw karnawałowy - przyjęcie zbierające wszystkie postaci powieści w jednym miejscu itd.

    Modernizm cechuje ponadto: opozycyjność wobec społecznych norm komunikacyjnych i antymieszczańskość.

    Powieść modernistyczna charakteryzuje się:

    • albumowym charakterem scen (między dwoma rozdziałami nie zachodzi związek przyczynowo-skutkowy, a kolejne rozdziały stanowią epizody z życia bohatera);

    • synkretyzmem poetyk ( stosowaniem w jednym utworze technik pisarskich - symbolizmu, naturalizmu, impresjonizmu);

    • indywidualizacją języka postaci (każdy bohater mówi językiem charakterystycznym dla swego pochodzenia i wykształcenia);

    • wielogłosem narracyjnym oraz zakończeniem otwartym (czytelnik nie zna końca losów bohatera, nie wie , jakie skutki wywołało podjęcie takiej, a nie innej decyzji),

    • odchodzi od realistycznej wizji rzeczywistości - lustra przechadzającego się po gościńcu;

    • okazuje świat przez pryzmat odczuć narratora lub bohatera, jest niespójna, ma kompozycję otwartą, zawiera liczne dygresje, epizody, impresjonistyczne opisy;

    • emocjonalne podejście autora do opisywanych zdarzeń. np. "Ludzie bezdomni". (z internetu)

    Dominanta ONTOLOGICZNA - pytania „postpoznawcze”: Który to świat?, co jest w nim do zrobienia?, skupiają się na ontologii samego tekstu lub projektowanego świata, czym jest świat? Jak zbudowane są światy? Czym się różnią?

    Ontologia - metafizyka, tara się odpowiadać na pytania o strukturę rzeczywistości i problematykę związaną z pojęciami bytu, istoty, istnienia i jego sposobów, przedmiotu i jego własności, przyczynowości, czasu, przestrzeni, konieczności i możliwości. Zadaniem jest dociekanie natury wszystkiego, cokolwiek istnieje, czyli "tego, co jest", zarówno w sferze realnej - przedmioty, zdarzenia, fakty - jak też wyabstrahowanej - pojęcia, kategorie, terminy.

    Dom schadzek Robbe-Grilleta

    Motyw „terra nostra” - typ „ponadświatowej tożsamości, wzorem gatunek science-fiction, postaci należące do odmiennych światów fikcji, wiele sprzecznych i wykluczających się światów, fikcji, zaprzeczanie dobrze znanym fakntom itd.

    Podstawowe wyznaczniki literatury postmodernistycznej (za Janem Zomkowskim - z internetu), to:

    • Intertekstualność (tekst odsyła do innych tekstów poprzez cytaty, aluzje, zapożyczenia),

    • Eklektyzm (w utworze koegzystują różne gatunki, style, elementy literatury wysokoartystycznej i popularnej)

    • Demonstracyjna "literackość" dzieła (demaskowanie fikcjonalności anegdoty, odsłanianie pisarskiego warsztatu, autotematyzm),

    • Traktowanie dzieła jako produktu nieskrępowanej wyobraźni artysty (stąd irracjonalizm, chaos, łamanie rozmaitych tabu),

    • Traktowanie dzieła jako gry, zabawy z odbiorcą, efektu ludycznych działań twórcy).

    Poemat - dawniej wszelki utwór poetycki, obecnie utwór wierszowany okazałych rozmiarów, o dowolnym w zasadzie charakterze gatunkowym (epicki, zawierający pierwiastki narracyjne)

    Odmiany:

    Poemat heroikomiczny - gatunek epicki obejmujący utwory będące parodiami eposu bohaterskiego. W starożytności Batrachomachia. Bujny rozwój w XVI-XVIII wieku (Boileau Pulpit, Krasicki Monachomachia, Antymonachomachia, Myszeid)

    Poemat dydaktyczny - dłuższy utwór wierszowany o charakterze rozprawy pouczającej, nasycony elementami opisowymi, zawierający niekiedy samodzielne epizody fabularne. Pierwowzorem Prace i dnie Hezjoda, z epoki aleksandryjskiej Fajnomena Aratosa, Wergiliusz Georgiki, Owidiusz Sztuka kochania. W Polsce Traktat moralny i Traktat poetycki Miłosza.

    Od XVIII wieku obejmuje poemat opisowy, w którym świat przedstawiony konstytuowany jest głównie przez motywy statyczne; zasadniczą formą wypowiedzi jest opis, tematyka obejmuje najczęściej zjawiska przyrody, życie wiejskie, krajobrazy, zabytki kultury - opisowość łączy się z dydaktyzmem, elementami dyskursu filozoficznego i tendencją panegiryczną: Georgiki, Ogrody Dellile'a, Sofiówka Trembeckiego).

    Poemat dygresyjny - gatunek poezji narracyjnej łączący elementy epickie z lirycznymi i dyskursywnymi, ukształtowany w okresie romantyzmu; kompozycja fragmentaryczna, złożona z luźnych epizodów spojonych wątkiem podróży bohatera, na planie pierwszym postać narratora, który nie troszczy się o ciągłość fabuły, lecz przerywa ją w dowolnych momentach by snuć dygresje (Beniowski Słowackiego, Kwiaty polskie Tuwima).

    Poemat filozoficzny - wierszowany traktat będący wykładem doktryny filozoficznej, naukowej, światopoglądowej (Ksenofanes z Kolofonu, Empedokles, Lukrecjusza De rerum natura).

    Powieść - od XVIII wieku podstawowy gatunek epicki czasów nowożytnych. Głównymi elementami strukturalnymi p. są: narracja i jej przedmiot (świat przedstawiony - bohaterowie, wydarzenia przebiegające w czasie i przestrzeni i tworzące układ fabularny).

    Ze względu na sposób konstruowania bohatera wyróżnia się powieść psychologiczną (uwaga skupia się na życiu wewnętrznym postaci i procesie poznawania i postrzegania świata - Proust, Nałkowska) oraz powieść behawiorystyczną (bohater ukazany tylko w reakcjach zewnętrznych - Hemingway).

    Odmiany według budowy fabuły: powieść sensacyjna, kryminalna…

    Odmiany według sposobów rozpowszechniania: powieść w odcinkach, radiowa.

    Odmiany według stosunku fabuły do przyjętych z góry założeń: tendencyjna, zbliżająca się do przypowieści i powiastki filozoficznej).

    Inne kryteria: przedstawione środowisko (kryteria tematyczne: marynistyczne, chłopskie), miejsce akcji, typ adresata (popularna dla masowego odbiorcy, brukowa…).

    Powieść autobiograficzna - fabuła osnuta na wydarzeniach z życia autora, bohater stanowi literacką transformację osoby twórcy.

    Powieść biograficzna - przedmiotem jest życie osoby historycznej, artysty itp.; opowiada zwykle o autentycznych wydarzeniach, ale wprowadza wypowiedzi bohatera nie mające potwierdzenia w dokumentach, kształtuje życiorys bohatera, by się układał w zamkniętą i wyraźnie zarysowaną fabułę. Formą pośrednią między biografią a powieścią biograficzną jest biografia zbeletryzowana (Mickiewicz Jastruna).

    Powieść brukowa - adresowana do najmniej wybrednej publiczności, często przyjmuje postać tzw. powieści z życia wyższych sfer, wyzyskuje wątki sensacyjne lub zbliża się do pornografii.

    Powieść fantastyczna - świat przedstawiony jest odmienny od tego, co w naje kulturze uznaje się za rzeczywiste, ale w troku narracji światu temu przypisuje się realny byt (twórczość Poego); wykorzystuje wątki baśniowe, folklorystyczne oraz przewidywania naukow-techniczne.

    Powieść gotycka - romans grozy (z poł. XVIII i pocz. XIX wieku, lit. angielska) przedstawiający niezwykłe wydarzenia, dziejące się zazwyczaj w średniowieczu, w gotyckim zamku, przy udziale istoto nadprzyrodzonych (Walpole, Zamek Otranto). Oddziałała na kształtowanie się powieści fantastycznej i sensacyjnej.

    Powieść grozy - o bujnej fabule i jaskrawych efektach, działa poprzez budzenie strachu w czytelniku. Współcześnie jedna z postaci powieści sensacyjnej.

    Powieść historyczna - powieść, w której świat przedstawiony umieszczony został w epoce traktowanej nie jako współczesna, jako zamknięty okres dziejów. W przeciwieństwie do romansu historycznego i pseudohistorycznego ( historia nieobowiązującym tłem dla przygód bohaterów) powieść historyczna dąży do respektowania prawdy historycznej, oddania właściwości epoki i jej problemów. Losy postaci prawdziwych lub fikcyjnych wkomponowane są w tok wydarzeń historycznych.

    Często przypisuje się jej określone funkcje ideologiczne (Trylogia), niekiedy przeszłość stanowi kostium, służący zarysowaniu współcześnie istotnych spraw. Powieść historyczna jest zazwyczaj wierna formom ukształtowanym przez realizm:

    W prozie współczesnej próby jej modernizacji, zbliżenia do eseju lub stosowania nowych technik narracyjnych. W pewnych wypadkach p.h. stanowi rekonstrukcję mitu (Józef i jego bracia Manna), może stosować całkowitą archaizację, przytoczenia lub wykorzystywać język współczesny.

    tzw. powieść walterskotowska - łączy wątki romantyczne z rozbudowanym obrazem wydarzeń i obyczajów epoki (Rob Roy, Waverley); wpłynęła na rozwój powieści historycznej w 1 poł. XIX wieku.

    Powieść kryminalna - jedna z głównych odmian współczesnej powieści rozrywkowej, posiada spoistą, wyraziście zarysowaną i dynamiczną akcję, rozwijającą się w porządku poszukiwań, które prowadzą do odkrycia sprawcy przestępstwa (A. Conan Doyle, A. Christie). Ukształtowana w XIX wieku. Typem p.k. jest „powieść czarna”, w której na pierwszy plan wysuwa się relacja o działaniach przestępców.

    Powieść łotrzykowska - romans łotrzykowski/ powieść pikarejska, gatunek prozy narracyjnej ukształtowany w XVI wieku w lit. hiszpańskiej:

    Powieść o artyście - przedstawiająca dojrzewanie artysty, problematykę moralną, w jaką jest uwikłany, lub powieść obyczajowa i życiu środowiska artystycznego; ukształtowana przez romantyzm, szczytowy punkt rozwoju na przełomie XIX i XX wieku (W Polsce Próchno W. Berenta).

    Powieść podróżnicza - na fabułę składają się przygody w czasie podróży, najczęściej do krajów egzotycznych, adresowana zazwyczaj do młodzieży (W 80 dni dookoła świata Verne'a, elementy w Robinsonie Crusoe Defoe i Przygodach Guliwera Swifta), w czasach nowożytnych bliska powieści sensacyjnej. Wywodziła się z opisów i dzienników podróży.

    Powieść poetycka - gatunek poezji narracyjnej, ukształtowany w romantyzmie, łączy elementy epickie i liryczne - rozbudowany utwór wierszowany zawierający fabułę nasyconą elementami dramatycznymi, silne zsubiektywizowanie opowiadania i opisu. Narrator nie unika wynurzeń na temat własnych przeżyć, zwroty do czytelnika jawnie komentujące postawę bohatera, mały dystans między postacią a narratorem. Fabuła luźna, pełna niedomówień i zagadkowości, obfitość spięć, luk, zakłóceń chronologii (inwersja czasowa fabuły) - fragmentaryczna kompozycja. Za twórcę gatunku uznaje się W. Scotta (inni: Byron - orientalna sceneria, typ bohatera byronicznego, Malczewski - Maria, Mickiewicz - Konrad Wallenrod, Goszczyński -Zamek kaniowski).

    Powieść polifoniczna - według Bachtina powieść, w której narrator opowiada o bohaterach tak, że przyznaje im zaawansowaną autonomię, respektuje właściwości ich indywidualnego języka, nie poddaje jednoznacznej ocenie wypowiedzi i poczynań postaci, ogranicza się do konfrontacji ich rozmaitych stanowisk. W efekcie czytelnik musi ogarniać wielość głosów różnorodnych i często sprzecznych, nie może się utożsamiać z narratorem czy z którąś z postaci. Przeciwieństwem powieść homofoniczna, w której dominuje jeden głos określający perspektywę rozumienia postaci i oceny. Pierwszym wielkim przedstawicielem powieści polifonicznej był (wg Bachtina) Dostojewski.

    Powieść psychologiczna - zakłada przedstawienie życia wewnętrznego postaci, koncentruje uwagę na jej przeżyciach, wyobrażeniach, procesie odczuwania. W XX wieku p.p. izolowała świat wewnętrzny człowieka od czynników determinujących i skupiała się na jego analizie. P.p. udoskonaliła mowę pozornie zależną, w jej obrębie ukształtował się monolog wewnętrzny. P.p. przedstawia intymną sferę życia bohatera (analizy, opisy, proces myślenia i odczuwania postaci ukazanej w chaosie i nieforemności - Ulisses Joyce'a). Wpływ freudyzmu i psychologii głębi.

    Powieść sensacyjna - fabułą obfituje w niezwykłe wydarzenia i niespodziewane zwroty akcji, bohater zazwyczaj nie jest zindywidualizowany. Najistotniejsza jest dynamika umotywowanego przebiegu akcji.

    Powieść społeczno-obyczajowa - podstawowa odmiana powieści realistycznej (powieści Balzaka, Anna Karenina Tołstoja, Lalka Prusa):

    Powieść tendencyjna - powieść z tezą, świat przedstawiony i sposób rozwijania narracji podporządkowane przyjętym przez autora założeniom ideologicznym lub politycznym:

    Powieść w listach - powieść epistolarna, występowała zwłaszcza w XVIII i na początku XIX wieku (Goethe, Rousseau), funkcje narracyjne pełnią listy bohaterów, tworzące całość o wyraziście zarysowanych konturach. Narracja może pochodzić od jednej postaci relacjonującej swoje przygody lub składać się z listów wielu postaci. P.e. ma charakter analityczny i refleksyjny.

    Powieść utopijna - gatunek literatury dydaktycznej, nazwa pochodzi od tytułu dzieła Morusa (idealny obraz egalitarnej społeczności żyjącej na wyspie Utopia). Utwory tego gatunku prezentują wzorowe zorganizowane społeczeństwa, projekty sprawiedliwych ustrojów państwowych.

    Powieść z kluczem - pierwowzorami bohaterów są konkretne osoby, które mają zostać rozpoznane przez świadomego pozaliterackich odniesień fabuły czytelnika.

    Powieść w odcinkach - publikowana w kolejnych numerach czasopism, po raz pierwszy pojawiła się w latach 30 XIX wieku w prasie francuskiej. Odznacza się względną luźnością kompozycji (odcinek powinien się kończyć istotnym wydarzeniem fabularnym).

    Powieść radiowa - pozbawiona tekstu narracyjnego, stanowi cykl słuchowisk o budowie luźnej, pozbawiona charakteru dramatycznego, stanowi zwykle obrazek z codziennego życia. Tradycyjnym przedmiotem p.r. jest życie przeciętnej rodziny.

    Powieść reportażowa - poprzez kreację fikcji powieściowej dąży do stworzenia dokumentalnej niemal relacji i jakimś zespole wydarzeń, środowisku, procesie historyczny. Dominująca rola sprawdzalnego opisu danego przedmiotu - sposoby narracji charakterystyczne dla reportażu. Wywodzi się z tradycji naturalizmu (Boguszewska, Mackiewicz, Kornacki)

    Powieść-dziennik - powieść w 1 osobie, narracja kształtowana na wzór dziennika (intymnego), rozpada się na zespół oznaczonych datą zapisów ułożonych w porządku chronologicznym, stanowi zazwyczaj kompozycję zamkniętą. Przedstawia świat z punktu widzenia bohatera-narratora, bohater zajmuje postawę refleksyjną wobec przedmiotu swojej relacji (doświadczenia przedstawiane z małego dystansu). Charakterystyczna dla pierwszego okresu rozwoju Młodej Polski.

    Powieść-dokument - jeden z gatunków literatury faktu, duże utwory narracyjne, w których fabuła stanowi rekonstrukcję wydarzeń z życia autentycznych postaci, opartej na wiedzy ze źródeł archiwalnych, prasowych, historiograficznych luz zdobywanej na własną rękę przez autora. Technika narracyjna bliska reportażowi, wykorzystuje środki wielu tradycyjnych odmian powieści. Sztandarowy gatunek amerykańskiej szkoły pisarstwa dziennikarskiego (tzw. New Journalism).

    Ballada - gatunek obejmujący pieśni o charakterze epicko-lirycznym, nasycone elementami dramatycznymi, opowiadające o niezwykłych wydarzeniach legendarnych lub historycznych:

    Rozróżnia się zwykle balladę ludową (szczególnie na gruncie szkockim i angielskim w XIII-XV w. - ballada szkocka: pieśń złowroga, tematyka tragiczna, elementy fantastyczne, nastrój tajemniczy i posępny) i artystyczną. Balladę ludową uznano na przełomie XVIII i XIX wieku za jedną z zasadniczych form folkloru literackiego, jeden z prawzorów twórczości poetyckiej. Ballada artystyczna charakterystycznym gatunkiem poezji preromantycznej i romantycznej. Obowiązującą na gruncie polskim konwencję ballady stworzył Mickiewicz - nawiązanie do wątków rodzimej „pieśni gminnej”.

    Nowela - prozaiczny utwór epicki niewielkich rozmiarów o skondensowanej i wyraziście zarysowanej akcji. Cechy morfologiczne:

    Częste łączenie utworów nowelistycznych w cykle (Dekameron - wzorzec noweli włoskiej).

    Przeciwstawiana swobodnej powieści. Odmiany: nowela sensacyjna, grozy, studium psychologiczne…

    Opowiadanie - gatunek epicki, utwór prozaiczny niewielkich rozmiarów o prostej, jednowątkowej fabule, bliski noweli (zdarzenia rozwijają się ku wyraźnie akcentowanemu zakończeniu.

    Kronika - gatunek prozy historiograficznej, opowieść o dziejach przeszłych lub współczesnych, zazwyczaj w porządku chronologicznym, łączy elementy wiedzy historycznej z fikcją literacką i tendencjami moralizatorskimi, politycznymi etc. W średniowieczu w odróżnieniu do annales była rozwiniętą formą narracyjną, respektującą często wymogi sztuki retorycznej. Odmiany: k. świata, narodowa, genealogiczno-dynastyczna, miasta…

    Anegdota - krótkie opowiadanie o charakterystycznym z jakiegoś powodu lub komicznym zdarzeniu (epizod z życia znanej postaci. Często element konstrukcyjny większych całości narracyjnych.

    Pamiętnik - prozatorska relacja o zdarzeniach, których autor był świadkiem lub uczestnikiem. Opowiada o zdarzeniach z pewnego dystansu czasowego (przebieg zdarzeń i stanowisko autora). Pamiętnik nie koncentruje się zwykle na analizie intymnego świata autora ( autobiografia), lecz stanowi refleksję o wydarzeniach zewnętrznych. Jedna z form wypowiedzi, które przygotowały narodziny powieści. Pamiętnik o swobodnej budowie i niewielkich rozmiarów to wspomnienia.

    Dramat - jeden z 3 podstawowych rodzajów literackich obejmujący utwory przeznaczone zasadniczo do realizacji scenicznej, najczęściej o charakterze fabularnym, z dialogiem dominującym w płaszczyźnie językowej. Do literatury należy jako twór porównywalny z tekstami epickimi, do teatru jako urzeczywistnione widowisko → ta dwoistość wpłynęła na stworzenie dwóch teorii dramatu: literackiej i teatralnej (całkowicie w porządku literatury mieści się dramat niesceniczny). Przeznaczenie teatralne określa strukturę dzieła dramatycznego (kompozycja, słowne ukształtowanie, eliminacja filtru podmiotu literackiego -dostępność bezpośredniej obserwacji, uzewnętrznienie świata przedstawionego.

    W gatunkach tradycyjnych akcja ma ustalone fazy przebiegu. Zewnętrznym wykładnikiem podziału jest segmentacja utworu na akty, sceny i odsłony.

    Dramat wyrósł z obrzędów ku czci Dionizosa, bezpośrednim źródłem była liryka chóralna - dytyramb (za Arystotelesem). Forma dramatyczna wykrystalizowała się w VI w.p.n.e. Obok dramatu satyrowego w starożytności ukształtowały się 2 podstawowe gatunki dramatyczne: tragedia i komedia.

    Pierwsza teoria dramatu (dramat w opozycji do epiki) - Arystoteles.

    Od XIX wieku granice między tradycyjnie wyodrębnionymi gatunkami dramatycznymi uległy zatarciu (nie kwalifikacja genologiczna, lecz przynależność do określonej poetyki i nacechowanie stylowe).

    Literacka teoria dramatu - wg Skwarczyńskiej te teorie dramatu, które rozpatrują go jako utwór słowny, jeden z rodzajów literackich; dzieło dramatyczne jako twór językowy jest układem kompletnym i samowystarczalnym.

    Teatralna teoria dramatu - sformułowana przez Skwarczyńską w latach 40 koncepcja głosząca, że dramat nie jest gatunkiem literackim, nie należy go traktować jako tworu słownego, gdyż ma charakter wielotworzywowy (element widowiska teatralnego), w tym wypadku dramat pozostaje w dziedzinie zainteresowań teatrologii.

    Fazy przebiegu akcji w dramacie -

    1. ekspozycja - sytuacja zarysowana w punkcie wyjścia fabuły dramatycznej (także epickiej i filmowej) - wstępne zapoznanie czytelnika/ widza z głównymi postaciami, konfliktami i problemami utworu.

    2. rozwinięcie akcji - najbardziej rozbudowana część przebiegu akcji, konstruowanego wg zasad klasycznych, narastają w niej zarysowane w zawiązaniu akcji konflikty.

    3. punkt kulminacyjny - moment, w którym napięcie przeciwstawnych dążeń osiąga najwyższy stopień wyrazistości, zazwyczaj bezpośrednio poprzedza rozwiązanie akcji.

    4. perypetia - zderzenie odmieniające niespodziewanie, lecz zdecydowanie kierunek biegu akcji dramatycznej (epickiej), wikłające jej dotychczasowy rozwój, stawiające bohatera wobec nowych okoliczności i powodujące przełom w jego kolejach życiowych. Konstytutywny element tragedii greckiej.

    5. rozwiązanie akcji - końcowy etap przebiegu akcji, jest rozstrzygnięciem konfliktu.

    Zasada trzech jedności - trzy podstawowe reguły dramaturgii klasycznej dotyczące konstrukcji fabuły dzieła dramatycznego, wywiedzione z Poetyki Arystotelesa prze jego włoskich komentatorów w w. XVI. Reguły te uległy petryfikacji w normatywnej poetyce francuskiego klasycyzmu (zobowiązująca wytyczna praktyki dramatopisarskiej XVII i XVIII wieku:

    1. jedność akcji - fabuła dramatu powinna być jednowątkowa, pozbawiona scen epizodycznych, rozwijająca się bez zahamowań w kierunku rozwiązania głównego konfliktu. Każda z pojawiających się postaci powinna przybliżać ów konflikt i jego rozstrzygnięcie.

    2. jedność czasu - czas fabuły dramatu musi się zbliżać w swoje rozpiętości do czasu samego widowiska teatralnego, przynajmniej w granicach jednej doby.

    3. jedność miejsca - nakaz, by akcja rozgrywała się w tym samym środowisku przestrzennym (przynajmniej, by zmiana miejsca akcji nie kłóciła się z prawdopodobieństwem związanym z ograniczeniami rozpiętości czasowej fabuły).

    Całkowitą obojętność wobec tych reguł zachował dramat elżbietański (jedna z tradycji dla dramatu romantycznego) - swobodne kompozycje fabularne, wzory epicki.

    Gatunki dramatyczne :

    1. prolog monologowy lub dialogowy, zarysowujący sytuację w punkcie wyjściowym fabuły

    2. parodos - pierwsza, wprowadzająca pieśń chóru wchodzącego na orchestrę

    3. epejsódion - mn. epejsodia, część mówiona przez aktora, aktorów: sceny dialogowe lub monologi, fragmenty narracyjne

    4. stásimon - mn. stasima, część mówiona przez chór. Epejsodia i stasima przeplatały się (zwykle od 3 do 5 razy)

    5. exodos - końcowa pieśń chóru schodzącego z orchestry.

    Akcja ukazywała starcie bohatera z fatum, szczególnymi momentami jej przebiegu były perypetia i katastrofa. Los postaci tragicznej miał wzbudzać i widzów uczucia litości i trwogi, dając im szansę przeżycia katharsis. Dramat rzymski podejmował głównie zadania polityczne, wychowawcze, poznawczo-psychologiczne. Wzory tradycji antycznej stanowiły tradycję dla tragedii renesansowej, uległy przy tym absolutyzacji. W tragedii klasycystycznej zasadniczym warunkiem konfliktu tragicznego był status społeczny postaci (tylko postaci wysoko urodzone lub legendarni bohaterowie), motywacja psychologiczna, na pierwszym planie analiza ludzkich namiętności w konflikcie z nakazem moralnym. Dramat angielski XVI-XVII wieku odrzucił tradycyjne rygory kompozycyjne i zasadę estetycznej jednorodności, wprowadził luźną, epizodyczną konstrukcję fabuły, wzniosłość łączył z grozą i groteską. Do tego modelu nawiązał potem dramat okresu Sturm und Drang i romantyzmu. W nowszej literaturze dramatycznej cechy dystynktywne tragedii uległy zatarciu.

    Składniki tragedii wg Arystotelesa -

    Tragedia to dla Arystotelesa „naśladowcze przedstawienie akcji poważnej, skończonej i posiadającej odpowiednią wielkość, wyrażone w języku ozdobnym, odmiennym w różnych częściach dzieła, przedstawienie w formie dramatycznej, a nie narracyjnej, które przez wzbudzenie litości i trwogi doprowadza do «oczyszczenia» (katharsis) tych uczuć.”

    6 elementów konstytutywnych/ składników tragedii:

    1. fabuła (mýthos) jako organizacja przedstawionego świata i jego oddziaływania na odbiorcę, „układ, organizacja przedstawionych zdarzeń”, „naśladowanie pełnej akcji utworu”. Fabuła może być prosta i zawikłana (z perypetiami i rozpoznaniem) Konstrukcja tragediowa powinna opierać się na:

    Fabuła: „zbłądzenie” nieświadomego bohatera → popełnienie czyni tragicznego → zmiana kierunku zdarzeń (perypetia) i wyjaśnienie tożsamości bohatera → błąd zmienia się w winę tragiczną (hamartia) → uczucia litości i trwogi → katharsis.

    1. charakter (éthos) - moralny aspekt charakteru, cechy charakteru, które ujawniają się w postępowaniu i wypowiedziach bohaterów jako wynik dokonanego przez nich wyboru działania.

    2. myślenie („diánoia”) - wyraża się za pomocą włożonych w usta bohaterów wypowiedzi wtedy, gdy uzasadniają oni swoją postawę wobec tezy przeciwnika, „wyrażają ogólne prawdy”, „stwierdzają jakieś fakty”.

    3. wysłowienie (Léksis) - „kompozycja słowna posiadająca formę wiersza”, struktura słowna wypowiedzi bohaterów, „język poetycki”, „forma językowa”, „mowa i rytm” (jasność, niepospolitość, rodzaje metafor…) - forma językowa dialogów.

    4. widowisko

    5. śpiew (mélos).

    Utwór ma być syntezą, jednością składającą się z mýthos i lógos.

    Komedia średnia (IV w.p.n.e.) - drugie stadium rozwoju, wyeliminowanie chóru, porzucenie tematyki politycznej na rzecz realistyczno-humorystycznych obrazków z codziennego życia oraz trawestacji opowieści mitologicznych.

    Komedia nowa (IV - III w.p.n.e.) - uprawiana przez Menandra; stworzyła formy komedii psychologicznej i sytuacyjnej, tematyką codzienne życie różnych środowisk społecznych, rozwinięty zestaw typowych postaci komediowych.

    Inne formy komediowe: w średniowieczu farsa i intermedium; XVI-XVII wiek - włoska commedia dell'arte; commedia erudita, tragikomedia, pastorale; odmiany tematyczno-sytuacyjne jak komedia sytuacji (i komedia intrygi), komedia charakterów, komedia satyryczna (z obyczajową i polityczną), komedia bulwarowa. W XVI -XVII wieku ukształtowały się dwa zasadnicze modele komedii: komedia romantyczna (na gruncie dramatu angielskiego epoki elżbietańskiej i dramatu hiszpańskiego - realizm z baśniową fantastyką, farsowość z lirycznością i poetyckością) i model ukształtowany za sprawą twórczości Moliera (wzór realistycznej komedii sytuacyjnej, charakterologicznej i obyczajowej). W XX wieku pojawia się typ czarnej komedii, tragikomedii i tragifarsy. Komedia często wiązała się z muzyką (opera komiczna, operetka, musical).

    - dramatyczne inscenizacje obrzędów (widowiska afabularne, duża rola gestów i organizacji przestrzeni „scenicznej” - procesje widowiskowe)

    - oficja dialogowane i oficja dramatyczne (sceny dialogowe ilustrujące wydarzenia biblijne)

    - dramaty liturgiczne w ścisłym sensie (niewielkich rozmiarów misteria, jeszcze nie usamodzielnione).

    Cechy dramatu szekspirowskiego:

    Poetyki dramatu modernistycznego:

    1. Dramat naturalistyczny - odtworzenie rzeczywistości w oparciu o własne studia i badania przy jednoczesnym unikaniu komentarzy odautorskich.

    2. Dramat symboliczny - najbardziej typowy element dramatu modernizmu. Dramat symboliczny jest dzieckiem epoki modernizmu. Charakteryzuje się on obecnością symbolu w dramacie, jest jego podstawowym elementem, przez co odstępuje od konwencji realistycznej.

    3. Dramat ekspresjonistyczny - chętnie korzystał z przesadzania, twórcy wyrzucali z siebie uczucia, emocje, używali jasnych kontrastów, np. pięknu przeciwstawiano brzydotę.

    Przykłady dramatów modernistycznych:

    Tekst główny dramatu - zbiór wszystkich wypowiedzi postaci występujących w danym utworze dramatycznym, zarówno dialogów, jak monologów, ukształtowanych w mowie niezależnej, zobiektywizowanych w swoim kształcie językowo-stylistycznym względem mowy autora utrwalonej w tekście pobocznym. Stanowi werbalny odpowiednik akcji scenicznej.

    Tekst poboczny dramatu - zbiór wszystkich wypowiedzi autorskich w danym utworze dramatycznym, zawierających charakterystyki przedstawionych osób i sytuacji, informacje o wyglądzie, zachowaniu się i sposobie mówienia postaci, o miejscu rozgrywania się akcji, o układzie przestrzeni scenicznej i o ruchu osób w jej ramach. W dramacie antycznym i jego późniejszych kontynuacjach t.p. był ograniczony do minimum (obejmował zwięzłe powiadomienie o miejscu akcji, bohaterach, informował kto znajduje się na scenie i kto zabiera głos). Szczególnego znaczenia nabrał w dramacie realistycznym, naturalistycznym i modernistycznym - uległ znacznemu rozbudowaniu, stając się niekiedy samodzielną wypowiedzią narracyjną lub poetycką, na równych prawach z tekstem głównym (zwłaszcza w dramacie niescenicznym). We wszelkich odmianach stanowi sposób oddziaływania autora dramatu na kierunek poczynań twórców widowiska teatralnego, zawiera adresowane do nich wskazówki i propozycje rozwiązań, które powinni w myśl autora zrealizować (dotyczą przestrzeni scenicznej, dekoracji, sposobu gry aktorskiej). Inaczej didaskalia.

    Stychomytia - żywy dialog w dramacie wierszowanym podzielony między dwie postaci w taki sposób, że replika każdej z nich składa się z jednego wersu analogicznego w swojej strukturze metrycznej i składniowej do wypowiedzi partnera. Wymiana jednozdaniowych replik właściwa jest przede wszystkim sytuacjom dialogowym, w których następuje polemiczna konfrontacja stanowisk i argumentów. Rodzaj dialogu ukształtowany przez dramat grecki. Stychomytia szczególnie często występowała w tragediach Seneki, skąd przejął ją dramat elżbietański, wyrazistą rolę odgrywa także w dialogach komediowych (Moliere, Fredro).

    Replika - nieprzerwana wypowiedź jednej z osób występujących w dialogu. Pojedyncza replika może być wypowiedzią zwartą i zamkniętą (np. tyrada), lub nie uporządkowaną i nie zakończoną (rozmowa potoczna), zawsze jednak stanowi element niesamodzielny: dopiero z wszystkich replik składających się na dany dialog wyłania się autonomiczna całość znaczeniowa - jego temat. Różne rodzaje ustosunkowania replik stanowią podstawę typologii form dialogowych.

    Tyrada - dłuższa wypowiedź typu retorycznego, utrzymana w podniosłym stylu przemówienia, w tragedii klasycystycznej (np. Cyd) wymiana tyrad postaci występowała często jako zasadnicza forma dialogu dramatycznego.

    Scena - jednostka kompozycyjna utworu dramatycznego: cząstka akcji wyodrębniona ze względu na występowanie w niej określonego zespołu osób; przybycie lub odejście jakiejś osoby oddziela daną scenę od innej. Przez analogię mówi się o scenie w utworze epickim, traktując ją jako wyodrębniony i względnie samodzielny odcinek fabuły, przedstawiony bezpośrednio jako sytuacja rozgrywająca się między określonymi postaciami; często utożsamia się ją z epizodem.

    Akt - część utworu dramatycznego zawierająca względnie zamknięty i wewnętrznie spójny odcinek jego akcji, najczęściej zamknięty jakimś ważnym dla jej dalszego biegu zdarzeniem. Pierwotną formę tej jednostki kompozycyjnej stanowił epejsodion w tragedii greckiej. Do najczęściej spotykanych należą całości złożone z 3 lub 5 aktów, które pozwalają na wyraziście symetryczny układ głównych elementów akcji.

    Parabaza - w komedii staroattyckiej wypowiedź skierowana wprost do publiczności; składała się z dwóch członów: przemowy koryfeusza wypowiadającego się w imieniu autora i pieśni chóru. P. nie wiązała się bezpośrednio z treścią przedstawienia, byłą luźną wstawką, najczęściej satyryczno-polityczną. W szerszym sensie przez p. rozumie się wszelki apel autora utworu lit., zwłaszcza dramatycznego, adresowany do społeczności odbiorców.

    (Monolog) apart - wypowiedź monologowa na stronie, słowa postaci scenicznej wygłaszane w obecności innych postaci, które jednak - na mocy konwencjonalnego złożenia dramaturgicznego - słów tych nie słyszą; wypowiedzi takie adresowane są do widowni: ujawniają jakiś skryty zamysł lub pogląd bohatera utworu dramatycznego, mogą być komentarzem do przedstawionego wydarzenia lub jakąś dodatkową informacją dla widzów. Inaczej monolog na stronie.

    18


    Wyszukiwarka