ANIO� ZAPIERAJ�CY DECH

z prof. Ann� Œwiderk�wn� o anio�ach w Biblii rozmawia Jowita Guja

Na temat anio��w istnieje wiele domys��w. Ile o nich wiemy tak naprawd�?

Bardzo ma�o. Nawet sama nazwa "anio�", kt�ra pojawia si� w Biblii, jest mniej oczywista, ni� mo�e si� wydawa�. Polskie s�owo "anio�" pochodzi od �aci�skiego angelus, kt�re oznacza anio� i tylko anio�. Jest to jednak zlatynizowana forma greckiego angelos. Na d�ugie wieki przed pojawieniem si� chrzeœcija�stwa i przed przet�umaczeniem Biblii hebrajskiej na grek� s�owo to kr��y�o w œwiecie greckim znacz�c po prostu "pos�aniec". Kr�l czy w�dz kogoœ wysy�a� i nazywa� go w�aœnie angelos. Potem t�umacze greccy zastosowali to s�owo do oddania hebrajskiego malak, kt�re r�wnie� nie jest wy��cznie okreœleniem anio�a, ale te� zwyk�ego pos�a�ca. Na dobr� spraw� nie zawsze jesteœmy pewni, kiedy w Biblii s�owo to oznacza tylko pos�a�ca, a kiedy r�wnie� anio�a.

A kim on jest? U�yta w Biblii nazwa w zasadzie nam to m�wi. Anio� jest pos�a�cem, wykonawc� woli Boga, poœrednikiem mi�dzy Nim a cz�owiekiem. I niewiele wi�cej o nim wiemy.

Nie przypomina anio�ka z komunijnych obrazk�w?

Anio�ek to wynik komercji, banalizacji. Biblijny anio� jest tajemniczy. Prosz� zwr�ci� uwag� na to, w jaki spos�b pojawia si� tzw. Anio� Pana.

Anio� Pana to takie og�lne okreœlenie anio�a?

No w�aœnie nie. Anio�a Pana spotykamy przewa�nie w starszych ksi�gach Pisma Œwi�tego, na przyk�ad w Ksi�dze Wyjœcia. Anio� Pana przemawia tu do Moj�esza z p�omienia ognia, ze œrodka krzewu, kt�ry p�onie, ale si� nie spala. Chwil� p�Ÿniej jednak Pismo Œwi�te m�wi: Gdy zaœ Pan ujrza�, �e podchodzi�, �eby si� przyjrze�, zawo�a� [B�g do] niego ze œrodka krzewu "Moj�eszu, Moj�eszu!" (Wj 3, 4). Przed chwil� by� anio�, teraz jest B�g. To si� zlewa. Nie wiadomo, kiedy mowa jest o Bogu, a kiedy o aniele. Podobnie jest w Ksi�dze S�dzi�w w przypadku Gedeona, kt�rego B�g powo�uje na s�dziego. Zasadniczo mowa jest o Bogu, ale w kt�rymœ miejscu okazuje si�, �e to nie sam B�g, a anio�. Istota rzeczy polega na tym, �e Anio� Pana pe�ni funkcj� jak gdyby zas�ony, przez kt�r� B�g przemawia do cz�owieka. M�wi On sam, ale poprzez anio�a. B�g jest tak wielki, �e w pewnym sensie kontakt z Nim jest dla cz�owieka niemo�liwy. Wiemy, �e kiedy Moj�esz chce zobaczy� Boskie oblicze, B�g m�wi, �e nie mo�e go ogl�da�, bo tego by nie prze�y�. Mo�e Go obejrze� tylko poœrednio, "od ty�u" (por. Wj 34, 20-23).

Biblijny anio� jest straszny?

A dlaczego mia�by by� straszny?

Czasami mnie ciarki przechodz�, gdy czytam jak wielki, ognisty anio� idzie na czele narodu Izraela. Wyobra�am go sobie bardzo z�owieszczo.

Ale� to, co widzimy, to tylko s�up œwiat�a! Rzeczywiœcie B�g m�wi w pewnym momencie do Moj�esza: "poœl� przez wami mojego anio�a. On wska�e drog�...", ale to znaczy tylko tyle, �e "moja �aska zawsze b�dzie was, w taki czy inny spos�b prowadzi�". Ludzie wtedy inaczej ni� my wyobra�ali sobie to prowadzenie przez �ask�. Dla nich œwiat by� pe�en duch�w.

Ale jednak pojawienie si� anio�a budzi�o groz�. Pierwsze s�owa, kt�re biblijni anio�owie wypowiadaj� do cz�owieka, brzmi� zawsze: "Nie b�j si�". A wi�c chyba by�o si� czego ba�.

Oczywiœcie, �e si� obawiano. Przecie� ka�de spotkanie z anio�em jest spotkaniem z Bogiem. A ka�de spotkanie z Bogiem to coœ groŸnego, mo�e by� przyczyn� œmierci. Cz�owiek nie potrafi znieœ� takiego kontaktu.

Na szcz�œcie jest jeszcze anio� str�, kt�rego w og�le ba� si� nie trzeba.

W Biblii nie ma o nim mowy dos�ownie. Jest jedna wzmianka w Nowym Testamencie. Jezus m�wi tam o dzieciach, �e w niebie ich anio�owie wpatruj� si� w oblicze Boga (por. Mt 13, 49). Mo�e to sugerowa�, �e s� oni str�ami tych dzieci, ale nie jest to powiedziane wyraŸnie. Wydaje mi si�, �e wzorcem dla p�Ÿniejszej koncepcji anio�a str�a sta�a si� g��wnie Ksi�ga Tobiasza. Mamy tutaj jedyny biblijny przyk�ad anio�a, kt�ry strze�e konkretnego cz�owieka - Rafael opiekuje si� Tobiaszem, jest jego towarzyszem i przyjacielem. Chroni go od œmierci z r�ki demona Asmodeusza, pomaga uleczy� niewidomego ojca. I w dodatku wszystko to czyni "anonimowo", dopiero przy po�egnaniu Tobiasz dowiaduje si�, �e jego kompan by� anio�em.

W Biblii na pewno jednak jest mowa o serafinach, cherubach.

Czy mamy tu do czynienia z jak�œ anielsk� hierarchi�?

Nie, anielska hierarchia to interpretacja p�Ÿniejsza. Rzeczywiœcie pojawiaj� si� tutaj serafini i cheruby, kt�rzy p�Ÿniej znaleŸli konkretne miejsce w anielskiej hierarchii, jednak poj�cia serafina i cheruba s� ogromnie k�opotliwe. Cherub�w po raz pierwszy spotykamy pod koniec trzeciego rozdzia�u Ksi�gi Rodzaju: B�g wygania z raju pierwszych rodzic�w, a na stra�y przed ogrodem Eden stawia cherub�w i "miecz z po�yskuj�cym ostrzem" (por. Rdz 3, 24). A wi�c kim s� te cheruby? W œwiecie poga�skim tym mianem okreœlano figury, kt�re stawiano na przyk�ad przed pa�acem kr�lewskim albo przed poga�sk� œwi�tyni�. By�y to twory przypominaj�ce sfinksy i podobnie jak one, pe�ni�y funkcj� stra�nik�w. Cherub to zatem symbol czuwania nad jakimœ miejscem, strze�enia go. P�Ÿniej nazwa ta b�dzie oznacza�a anio�a, ale tutaj, w Ksi�dze Rodzaju, oznacza tyle, �e B�g w jakiœ spos�b pilnuje ogrodu Eden. Podobn� funkcj� pe�ni�, gdy spotykamy ich w Biblii po raz drugi - w opisie Arki Przymierza. Na polecenie samego Boga Arka ma by� ozdobiona ich z�otymi pos�gami umieszczonymi na obydwu jej ko�cach. Znowu s� one symbolem tego, �e B�g b�dzie swojego narodu strzeg�. Z opisu Arki dowiadujemy si� przy okazji, �e cheruby maj� skrzyd�a...

Wi�kszy k�opot mamy z serafinami - o cherubach wiemy przynajmniej sk�d pochodz�. Tu jest gorzej. Imi� serafini to liczba mnoga od s�owa seraf, znacz�cego "ognisty, pal�cy". Spotykamy ich w sz�stym rozdziale Ksi�gi Izajasza. Prorok ma tam wizj� Boga zasiadaj�cego na ogromnym tronie, a przed Nim stoj� serafini, ka�dy ma po szeœ� skrzyde� i wo�a "Œwi�ty, Œwi�ty, Œwi�ty jest Pan Zast�p�w" (por. Iz 6,3). Problem polega na tym, �e serafini jako dw�r Bo�y wyst�puj� tylko tutaj. Owszem, s�owo seraf pojawia si� jeszcze w Biblii, ale w kontekœcie zupe�nie nie anielskim: tam, gdzie jest mowa o tym, jak Izraelici znowu zbroili coœ na pustyni i B�g zes�a� na nich za kar� "w�e o jadzie pal�cym" (por. Lb 21,6). Te w�e to w�aœnie serafini, tak samo jak anio�owie u Izajasza. Nigdzie wi�cej to s�owo si� nie pojawia.

Biblia m�wi jeszcze o archanio�ach.

Wcale nie u�ywa tej nazwy. Archanio�ami nazwano p�Ÿniej g��wnie trzech anio��w, kt�rzy w Piœmie Œwi�tym wyst�puj� imiennie. Imiona ich zreszt� s� cudowne. S� to imiona "m�wi�ce". M�wi� coœ o Bogu i o samych archanio�ach. Wszystkie trzy imiona ko�cz� si� na "el", a ko�c�wka el oznacza B�g. Imi� Gabriel zatem m�wi "pot�ny jest B�g", Michael - "kt� jak B�g", Rafael - "B�g leczy". Wielka szkoda, �e m�wi�c o anio�ach, cz�sto spolszczamy te imiona, z Rafaela robimy Rafa�a, z Michaela - Micha�a. Wymowa imion przestaje by� wtedy taka oczywista.

A jak jest w Nowym Testamencie? Czy nie jest tak, �e anio�owie trac� w nim na znaczeniu, pojawiaj� si� rzadziej, mo�e nie s� ju� potrzebni tacy poœrednicy, skoro jest Jezus?

Czy aby na pewno pojawiaj� si� rzadziej? Ewangelia jest po prostu du�o kr�tsza, a nawet w Starym Testamencie B�g nie posy�a� anio��w zbyt cz�sto. Mamy przecie� moment zwiastowania, sceny przy grobie, anio� przychodzi te� we œnie do J�zefa. Mamy wzmiank� - cz�sto uwa�an� za p�Ÿniejszy dodatek, bo pojawia si� zaledwie w jednym r�kopisie - o tym, jak anio� wspiera� Jezusa w Ogrodzie Oliwnym. Nie wydaje mi si� wi�c, �eby zasz�a tutaj jakaœ zasadnicza zmiana w pojmowaniu anio��w. Faktem jednak jest, �e anio�owie w Ewangelii pojawiaj� si� raczej w momentach nietypowych, w cz�œciach, kt�re s� odmienne od reszty. Sceny zwiastowania i po zmartwychwstaniu nie s� przecie� dok�adnym opisem tego, co mia�o miejsce, co widzieli i s�yszeli œwiadkowie. Mamy tutaj do czynienia raczej z narracj� teologiczn�, autorzy Ewangelii - zreszt� ka�dy z nich w oparciu o inn� tradycj� - przekazali to, co myœleli o Jezusie po Jego œmierci i zmartwychwstaniu.

W jaki spos�b Biblia przedstawia relacj� cz�owiek-anio�?

M�wi tyle, �e anio�owie s� s�ugami Boga, kt�rzy jako tacy nam s�u��. Ilustruje to pi�kna historia apokryficzna, wed�ug kt�rej przyczyn� upadku szatana mia�o by� w�aœnie to, �e zosta�o powiedziane, i� anio�y b�d� oddawa� czeœ� cz�owiekowi. Szatan nie m�g� si� pogodzi� z tym, �e on mia�by si� komuœ takiemu jak cz�owiek "k�ania�" i dlatego si� zbuntowa�.

Szatan i Lucyfer to jedno i to samo?

Lucyfer to dos�ownie "nios�cy œwiat�o". W�aœciwie to nie jest �adne imi�. Tak naprawd� "lucyfer" jest nazw� tego œwiat�a, kt�re jest najbli�ej s�o�ca przy jego wschodzie - to planeta Wenus.

Ale czy wie pani czym si� r�ni szatan od diab�a?

Nie wiem. Czym?

Niczym! Po prostu szatan to s�owo hebrajskie i znaczy ono "przeciwnik". W Psalmach u�yte jest wielokrotnie w�aœnie w tym znaczeniu, a nie w sensie zbuntowanego anio�a. Diabe� zaœ to s�owo greckie. T�umacze Septuaginty jako odpowiednik hebrajskiego szatana znaleŸli diabolos, czyli dos�ownie "oszczerca, oskar�yciel".

A czy motyw upadku anio��w jest czysto apokryficzny?

Nie do ko�ca, mamy w Piœmie Œwi�tym pewne opisy, kt�re p�Ÿniej rozumiano jako obrazy upadku szatana. Jedno jest w Ksi�dze Ezechiela, a drugie w Ksi�dze Izajasza. W obydwu jest mowa o upadku, ale nie o upadku anio�a - u Izajasza mowa jest o kr�lu babilo�skiem (por. Iz 14), a u Ezechiela o w�adcy Tyru. Popatrzmy, jak B�g m�wi do niego: By�eœ odbiciem doskona�oœci, pe�en m�droœci i niezr�wnanie pi�kny (...) Jako wielkiego cheruba opiekunem ustanowi�em ci� na œwi�tej g�rze Bo�ej, chadza�eœ poœr�d b�yszcz�cych kamieni. By�eœ doskona�y w post�powaniu swoim od dni twego stworzenia, a� znalaz�a si� w tobie nieprawoœ� (...) wobec czego zrzuci�em ci� z g�ry Bo�ej i jako cherub opiekun znikn��eœ spoœr�d b�yszcz�cych kamieni (Ez 28,14-16). Opis ten bardzo pasowa� do wyobra�e� upadku szatana.

Jest jeszcze w Starym Testamencie jeden bardzo ciekawy fragment kojarzony z upadkiem anio��w. W Ksi�dze Rodzaju na pocz�tku sz�stego rozdzia�u mowa jest o tym jak, jeszcze przed potopem, na ziemi� zst�pili "synowie Boga" i z��czyli si� z "c�rkami ziemi". Kim byli ci "synowie Boga"? R�nie to usi�owano wyt�umaczy�. Pojawi�a si� nawet hipoteza, �e s� oni potomkami Abla, a "c�rki ziemi" pochodz� z rodu Kaina. Najcz�œciej jednak w "synach" widziano anio��w, kt�rzy sprzeciwili si� Bogu. Wed�ug wsp�czesnych biblist�w nie ulega jednak w�tpliwoœci, �e mamy tutaj do czynienia z tekstem politeistycznym. Najprawdopodobniej jest to fragment jakiejœ starszej, jeszcze poga�skiej tradycji, kt�ry gdzieœ tu si� zapl�ta�. Redaktorzy Ksi�gi Rodzaju mieli tak du�y szacunek do tekstu, �e nie wyrzucili go, tylko wkomponowali w opis przedpotopowego rozluŸnienia obyczaj�w. Co ciekawe, ta niejasna wzmianka pos�u�y�a p�Ÿniej autorowi apokryfu datowanego na koniec III w. p.n.e., tzw. Ksi�gi Stra�nik�w (lub Ksi�gi Czuwaj�cych) w Pierwszej Ksi�dze Henocha, za podstaw� do wysnucia szczeg�owej opowieœci o anio�ach-stra�nikach, kt�rzy ulegli pokusie ��cz�c si� z kobietami.

Mam teraz wra�enie, �e wiem o anio�ach jeszcze mniej ni� s�dzi�am. Czy nasze wyobra�enia o nich pochodz� g��wnie z apokryf�w?

Wiele z nich. Ludzi intryguj� apokryfy, bo wydaje im si�, �e s� w nich jakieœ niesamowite rzeczy. Niekt�rzy nawet myœl�, �e Koœci� coœ przed nimi ukrywa. Tyle �e teraz ka�dy ju� mo�e sobie sam to sprawdzi�, bo prawie wszystkie apokryfy zosta�y wydane. Czytaj�c je widzimy, �e historie apokryficzne zazwyczaj dotycz� rzeczy, kt�rych nie wiemy, ale bardzo chcielibyœmy wiedzie�. Apokryfy staraj� si� nam jakoœ zape�ni� t� dziur� w naszej wiedzy. Mamy tam na przyk�ad szczeg�owe opowieœci o dzieci�stwie Jezusa, dowiadujemy si� nawet, jak J�zef szuka� akuszerki dla Maryi. Niekt�re z apokryficznych historyjek s� bardzo pi�kne, niekt�re dziwaczne.

Z opowieœci o anio�ach najbardziej lubi� tzw. Ma�� Genesis, inaczej Ksi�g� Jubileusz�w. Jest ona jednoczeœnie parafraz� i komentarzem do Ksi�gi Rodzaju. Dowiadujemy si� z niej dok�adnie, kiedy i jak zostali stworzeni anio�owie: pierwszego dnia B�g stworzy� ziemi�, niebo, a tak�e anio��w oblicza, anio��w uœwi�cenia, anio��w wiatru, duchy chmur, ciemnoœci, g�odu i zimna, zimy, wiosny, lata, jesieni itd. Co ciekawe, dowiadujemy si� r�wnie�, �e anio�owie oblicza i uœwi�cenia, czyli ci najwy�si, zostali stworzeni ju� obrzezani.

Jednak to nie jest wcale wiedza, tylko r�ne fantazje na temat anio��w. O tym, �e wi�kszoœ� naszych spekulacji o anio�ach ma taki w�aœnie charakter wiedzia� ju� w œw. Bernard z Clairvaux. W dziele pt. De consideratione, kt�re dawno temu t�umaczy�am, najpierw opisa� ze szczeg�ami ca�y obraz niebios, ch�ry anio��w, to jak wygl�daj�, jak s� ustawieni. Swoj� drog� jest to opis niezwykle pi�kny. Tyle �e na samym ko�cu autor zaznaczy�, �e w�aœciwie to nie wiadomo, jak to jest z tymi niebiosami i anio�ami, tak naprawd� to jest to czysta fantazja, wi�c ka�dy mo�e sobie wyobrazi� to inaczej.

Jak zrozumie� anio�a?

Mnie osobiœcie bardzo wiele daje lektura C. S. Lewisa. W�aœnie dzi�ki niej uda�o mi si� nieco lepiej je zrozumie�. Polecam zw�aszcza drug� cz�œ� "Trylogii mi�dzyplanetarnej" - "Perelandr�". Anio� wyst�puje w niej pod nazw� eldili. Lewis fantastycznie odda� to, co mo�e czu� cz�owiek w kontakcie z wielkimi anio�ami. Anio� musi si� jakoœ przystosowa� do tego, �eby rozmawia� z cz�owiekiem, bo przecie� sama jego obecnoœ� mo�e sta� si� dla niego zab�jcza. Gdy kt�ryœ z anio��w si� pojawia, to obserwator ma wra�enie, �e brakuje mu powietrza, �e nie mo�e oddycha�. To jest w�aœnie chwa�a, bo przecie� to, co my nazywamy chwa�� Bo�� jest dla nas bardzo ci�kie do uniesienia. Zreszt� "ci�ar" to pierwsze znaczenie hebrajskiego s�owa "chwa�a". Tak samo jest w Piœmie Œwi�tym, dlatego anio� musi zapewni� Gedeona: "nie b�j si�, nie umrzesz".

Ale ja bym bardzo chcia�a wierzy� i mie� podstawy, �eby wierzy� w to, �e anio�owie s� jakimiœ bytami osobowymi, �e wchodz� w prawdziw� relacj� z cz�owiekiem.

Mnie si� wydaje, �e tak w�aœnie jest. Anio�owie s� dla nas trudno uchwytni, dlatego nie tak �atwo o nich m�wi�, ale przecie� mo�na mie� doœwiadczenie ich pomocy.

Ludzie jednak przestaj� wierzy� w anio�y.

Dlatego, �e ich nie wida�? Skoro B�g jest, to dlaczego nie mia�by stworzy� byt�w, kt�re dla nas s� niewidzialne? Przecie� tylu rzeczy ci�gle nie wiemy i dopiero si� dowiadujemy. Ca�y wszechœwiat wygl�da zupe�nie inaczej, ni� wyobra�aliœmy sobie kiedyœ. Jest pani ode mnie du�o m�odsza, mog�aby pani by� moj� wnuczk�, ale i ja nale�� do tego pokolenia, kt�remu �atwiej jest uwierzy� w Boga ni� w anio�y. A dlaczego?

No w�aœnie, dlaczego?

Chyba to nasza wina. Kiedy korzystamy z pomocy anio�a, to najcz�œciej o tym nie wiemy. Nie czujemy tego, bo po prostu za rzadko si� do anio�a zwracamy. A utrudnia nam to w�aœnie ten jego dziecinny, zbanalizowany obraz. Pewien ksi�dz opowiedzia� mi kiedyœ, �e sam mia� takie podejœcie - niby ci anio�owie gdzieœ tam s�, ale jakoœ ich nie wida� i nie czu�. Potem zacz�� si� modli� do swojego anio�a i nagle wszystko si� zmieni�o.

prof. Anna Œwiderk�wna, filolog klasyczny, papirolog (badacz staro�ytnych tekst�w na papirusie, pergaminie), historyk kultury œwiata hellenistycznego, ostatnio zajmuj�ca si� przede wszystkim Bibli�

---