I. WPROWADZENIE

1. Procesy emocjonalno - motywacyjne a inne procesy psychiczne

1. Różne sposoby klasyfikowania funkcji umysłowych człowieka, np.:

• poznanie (myślenie), emocje (odczuwanie), motywacja (wola) (np.Hilgard, 1980),

• wiedza i pragnienia (tu emocje i motywacja),

• procesy instrumentalne (recepcja, percepcja, pamięć, wyobraźnia, uwaga, myślenie, mowa) i procesy ustosunkowania (emocje i motywacja).

Procesy ustosunkowania, gdyż dzięki nim człowiek ustosunkowuje się do świata. Zależą one od związku między organizmem a jego środowiskiem.

2. Specyficzną funkcją procesów emocjonalnych jest „wykrywanie” tych własności przedmiotów i zdarzeń, które mają znaczenie dla podmiotu i mobilizacja organizmu do wykonania odpowiedniej reakcji wobec tych przedmiotów i zdarzeń (Reykowski, 1992). Tak więc procesy emocjonalne różnią się od procesów poznawczych pod trzema względami:

• procesy poznawcze umożliwiają podmiotowi orientację w tym, jaki jest świat niezależnie od podmiotu, a procesy emocjonalne wrażliwe są na cechy rzeczywistości, które mają pozytywne lub negatywne znaczenie dla podmiotu jako organizmu i jako osoby;

• uruchomienie procesów poznawczych prowadzi do ciągu operacji polegających na przetwarzaniu informacji, a uruchomienie procesów emocjonalnych do zmian ilości energii zmobilizowanej przez organizm;

• rezultatem poznawczego przetwarzania informacji są obrazy, pojęcia, sądy, plany i inne konstrukcje umysłowe, a rezultatem emocji są tendencje kierunkowe do wykonania określonych czynności oraz towarzyszące im reakcje ekspresyjne.

3. Uczucia i myślenie

Emocje zawsze towarzyszą myślom, lecz nie zawsze myśli towarzyszą emocjom (Zajonc, 1980/1985).

Różnice między sądami i reakcjami emocjonalnymi a procesami czysto poznawczymi:

Reakcje emocjonalne są pierwotne

• Procesy podejmowania decyzji: decyduję się na to = lubię to

• Często informacje jakie posiadamy służą nie podjęciu decyzji lecz jej usprawiedliwieniu.

Emocje mają zasadnicze znaczenie

• Emocje to pierwsze ogniwo ewolucyjne złożonych funkcji adaptacyjnych organizmu, które różnicuje zwierzęta od roślin.

• W przeciwieństwie do języka i myślenia reagowanie emocjonalne występuje powszechnie u wszystkich gatunków zwierząt.

Reakcje emocjonalne są nieuniknione

• Można kontrolować ekspresję emocjonalną ale nie odczuwanie emocji.

• Nie możemy uniknąć zareagowania afektywnego: poczucia, że jest to osoba sympatyczna lub odpychająca.

• Zachodzenie reakcji emocjonalnych, a co ważniejsze ich odnawianie się nie wymaga większego wysiłku.

Sądy emocjonalne są nieodwołalne

• Możemy mylić się przy sądach poznawczych.

• Nigdy nie jesteśmy w błędzie jeśli chodzi o to, czy coś lubimy, czy nie lubimy. Sądy emocjonalne są rzadko subiektywnie oceniane jako fałszywe.

• Nie można natychmiast unieważnić raz sformułowanego wartościowania.

• Emocje mogą utrzymywać się nawet po zupełnym zdewauowaniu ich początkowych poznawczych przesłanek.

W sądy emocjonalne zamieszane jest JA

• Sądy poznawcze dotyczą cech, które są właściwościami obiektów (Camambert i Brie to sery miękkie). Sądy emocjonalne dotyczą zarówno właściwości, jak i własnych preferencji (Wolę Brie od Camamberta).

Emocje są trudne do zwerbalizowania

• Nie mamy efektywnych środków werbalnych dla poinformowania, dlaczego lubimy ludzi i inne obiekty.

• Komunikowanie emocji zależy w dużej mierze od kanałów newerbalnych i, jak dotąd, taki sposób komunikowania zupełnie wystarcza.

Emocje nie muszą zależeć od procesów poznawczych

• ta myśl zostanie rozwinięta na innym wykładzie

Emocje mogą być oddzielone od treści

• Dawno obejrzany film, którego treści nie pamiętamy, wiemy jednak, czy nam się podobał czy nie. Wspominamy kłótnię, nie pamiętamy powodu ani zajętych pozycji lecz towarzyszące jej emocje mogą być łatwo przywołane.

2. Geneza emocji

• Emocje są mechanizmem powstałym na drodze ewolucji (Tooby i Cosmides, 1990).

• Pojawiły się na przestrzeni życia wielu setek pokoleń, jako adekwatna odpowiedź na problemy wymagające rozwiązania.

• Selekcja najbardziej funkcjonalnych zachowań.

• Kwestia perspektywy czasowej.

• O funkcjonowaniu emocjonalnym naszych praprzodków możemy dowiedzieć się studiując zachowania naszych bliskich krewnych - małp człekokształtnych oraz współczesnych, prymitywnych społeczeństw zbieracko-myśliwskich.

3. Miejsce emocji w dawnej psychologii

• Introspekcjonizm - skierowanie przez człowieka uwagi na swój „świat wewnętrzny” pozwala mu opisać swe emocje. A więc emocje to subiektywne odczucia.

• Behawioryzm - emocje to pewien rodzaj reakcji występujący w trzech formach: strachu wściekłości i miłości. Formy te można opisać wskazując na charakterystyczne sposoby zachowania się organizmu oraz zmiany w narządach wewnętrznych (Watson).

• Psychoanaliza - emocje to jeden z głównych regulatorów działania, ogniwo w łańcuchu sił psychodynamicznych. Rezultat oceny przez ego relacji id i superego. Ocena ta nieświadoma.

4. Miejsce emocji we współczesnej psychologii

• Do połowy lat osiemdziesiątych problematyka emocji zajmowała poślednie miejsce w psychologii akademickiej.

• Dzisiejsze stanowisko: emocje są podstawowym procesem psychicznym u obiektów ożywionych, zarówno najbardziej złożonych, jak i prostszych (zwierzęta). „Brak emocji i uczuć działa nie mniej destrukcyjnie (niż ich nadmiar - przyp. MK-F) i w równym stopniu może narazić na szwank racjonalność, która czyni nas ludźmi i pozwala podejmować decyzje w zgodzie ze świadomością własnej przyszłości jednostki, konwenansami społecznymi i zasadami moralnymi” (Damasio, 1999, s.8)

5. Wstępne definicje emocji

Różne kategorie definicji ze względu na rodzaj zjawisk jaki jest rozumiany pod terminem emocje. A te rodzaje zjawisk to np.:

• emocje to reakcje na bodziec, na doraźną stymulację (bodźce zmysłowe, symboliczne, wyobrażeniowe)

• emocje to nazwa stanów emocjonalnych (np. apatii, depresji, ekstazy), które utrzymują się mimo braku doraźnej stymulacji)

• emocje to względnie trwałe ustosunkowania człowieka do świata (lubię szpinak, nie cierpię X-a)

• emocje to terminy opisujące pewne cechy osobowości (agresywny, pogodny, dumny, nieśmiały).

6) Niektóre definicje:

• Reakcja emocjonalna to zdolność do dokonania rozróżnienia i udzielenia przystosowawczej odpowiedzi do obecnych lub przewidywanych zdarzeń, które mogą być korzystne lub niekorzystne dla jednostki lub jej społeczności (Zajonc, 1999)

• Emocje jest subiektywnym stanem psychicznym, uruchamiającym priorytet dla związanego z nią programu działania. Jej odczuwaniu towarzyszą zwykle zmiany somatyczne, ekspresje mimiczne i pantomimiczne oraz zachowanie (Doliński, 2000)

• Emocje to stany wartościujące, afektywne (+,-), intencjonalne (dotyczące jakiegoś obiektu i krótkotrwałe (Parkinson, 1999)

• Procesy emocjonalne to wszelkie, świadome i nieświadome, procesy wartościowania każdej recypowanej stymulacji (Jarymowicz, 2001).

II. JAK POWSTAJĄ EMOCJE - PRZEGLĄD WYBRANYCH TEORII

1. Teoria Jamesa - Langego

(James, 1884, Lange i James, 1922)

Główna teza: Odbierany ze świata zewnętrznego bodziec wywołuje zmiany napięcia w mięśniach i zmiany w narządach wewnętrznych (stąd obwodowa teoria emocji), a „nasze odczucie tych zmian to emocja”. Stąd „nie płaczę dlatego, że jest mi smutno - jest mi smutno, ponieważ lecą mi łzy”, „ na widok niedźwiedzia drżą mi kolana, dlatego odczuwam strach”.

Tu schemat graficzny teorii (źródła: Zdankiewicz-Ścigała,

Maruszewski, (2000) s.396, lub LeDoux (2000) s.93)

• Odczucie zmian cielesnych to akt świadomości, a więc jest to koncepcja introspekcyjna, a zarazem właściwości emocji wyjaśniane są w oparciu o analizę zmian cielesnych.

• Tu kolejność zdarzeń uczestniczących w powstawaniu emocji jest sprzeczna z intuicją.

• Początkowo James uwzględniał zarówno zmiany napięcia mięśni poprzecznie prążkowanych (odpowiedzialnych zarówno za ekspresję mimiczną, pantomimiczną i działania instrumentalne), jak i zmiany napięcia mięśni gładkich znajdujących się w narządach wewnętrznych (bicie serca, temperatura, pocenie się, drżenie rąk) unerwianych przez AUN. Potem pod wpływem Langego skoncentrował się na zmianach sterowanych przez AUN, co ograniczyło zakres koncepcji i stało się przedmiotem ataków (przede wszystkim Cannona).

• James i Lange akceptowali idee specyficzności pobudzenia fizjologicznego, charakterystycznego dla różnych emocji (dopiero lato 80-te i 90-te potwierdziły tę hipotezę (np. rola mimicznego sprzężenia zwrotnego w reakcji emocjonalnej).

Uwaga: A więc możemy kontrolować emocje przez mimikę i pantomimikę.

2. Teoria Cannona - Barda (talamiczna teoria emocji)

(Cannon, 1927)

Główna teza: Warunkiem powstania emocji jest dotarcie impulsu do wzgórza, skąd - przez podwzgórze - rozchodzą się pobudzenia do narządów wewnętrznych (sensacje cielesne) i do kory (gdzie powstają odczucia).

Siedliskiem emocji są więc ośrodki podkorowe.

Tu schemat graficzny teorii (źródła j. w. odpowiednio s. 399 i s. 97)

Krytyka koncepcji J & L:

• reakcje fizjologiczne są podobne dla wielu emocji (np. przyspieszone bicie serca), nie mamy jednak kłopotu z rozróżnieniem dwóch różnych emocji (strach i złość)

• pobudzenie emocjonalne ma charakter rozlany i niespecyficzny, dlatego też nie może być źródłem generowania różnorodnych stanów emocjonalnych

• struktury cielesne są mało wrażliwe, więc mało prawdopodobne, by były odpowiedzialne za rozpoznawanie własnych emocji

• zmiany w narządach wewnętrznych pojawiają się z pewnym opóźnieniem (do kilkunastu sekund) w stosunku do wywołującego je bodźca (a więc trzeba by czekać na reakcję np. gniewu, dopóki nie pojawią się zmiany fizjologiczne, a na taką reakcję może być po prostu za późno). Stąd teoria J & L nieprzystosowawcza.

• Sztuczne prowokowanie zmian cielesnych (np. środki farmakologiczne) nie pociąga za sobą zmian emocjonalnych

• Odcięcie rdzenia kręgowego od mózgu nie znosi reakcji emocjonalnych

3. Aktywacyjna teoria emocji

Główna teza: Emocje są stanem podwyższonego pobudzenia oznakowanego afektywnie dodatnio lud ujemnie. Za intensywność emocji odpowiedzialny jest poziom pobudzenia ośrodkowego układu nerwowego, czyli poziom aktywacji.

• Duffy (1962) proponowała, by zrezygnować z pojęcia emocji, ponieważaktywacja jest takim pojęciem, które łatwo operacjonalizować i mierzyć.

• Zmiany pojawiające sięna obwodzie nie muszą być prostym odzwierciedleniem zmian występujących w ośrodkowym układzie nerwowym np. aktywność narządów wewnętrznych może wzrastać lub zmniejszać się pod wpływem poziomu aktywacji (antagonistyczne działanie układu sympatycznego i parasympatycznego).

• Sam poziom aktywacji nie wystarcza jednak jako pełna charakterystyka emocji. Hebb (1973) uważa, że choć emocje korelują wprost z aktywacją, to nie są z nią identyczne, gdyż istotną cechą emocji są procesy myślowe. Przy bardzo wysokiej i bardzo niskiej aktywacji pojawiają się emocje o znaku ujemnym, natomiast przy aktywacji umiarkowanej - emocje o znaku dodatnim.

• Magda Arnold (1960) - proces emocjonalny składa się z 5 kolejnych faz:

1. Neutralna recepcja bodźca.

2. Ocena (proces emocjonalny + lub-).

3. Tendencja do działania (dążenie - unikanie).

4. Wystąpienie emocji, czyli przeżycia subiektywnego z komponentem wisceralnym.

5. Pojawienie się działania sterowanego przez emocję.

4. Dwuczynnikowa teoria emocji

(Schachter i Singer, 1962)

Główna teza: Dwa czynniki są konieczne do powstania emocji:

• pobudzenie fizjologiczne,

• poznawcza ocena (oznakowana werbalnie) tego pobudzenia.

Teoria ta jest nawiązaniem do idei Jamesa - Langego, że emocje pojawiają się jako wynik spostrzegania własnego pobudzenia, a także jej rozwinięciem.

Pobudzenie może być mylnie interpretowane i w zależności od sytuacji nasilać bądź osłabiać intensywność przeżywanej emocji (fakt ten może mieć znaczenie praktyczne np. możliwość radzenia sobie z silnym lękiem).

Eksperyment: Dutton i Aron (1974) - dwa mosty: wiszący nad przepaścią (70m) i stabilny most. Jedna grupa mężczyzn przechodziła przez pierwszy, druga przez drugi. Zagadka: Kto częściej chciał się umówić na randkę z atrakcyjną dziewczyną stojącą po drugiej stronie mostu?

Podsumowując: We wszystkich eksperymentach warunkiem powstania emocji było pobudzenie fizjologiczne, którego pojawienie się można było wyjaśnić odwołaniem się do czynników sytuacyjnych. Ale źródeł swoich emocji ludzie mogą dopatrywać się nie tylko w świecie zewnętrznym, lecz także we własnym wnętrzu. Stąd pełniej można powiedzieć, że emocje były tu wynikiem interakcji pewnych procesów występujących wewnątrz organizmu z informacjami docierającymi ze środowiska oraz informacjami zarejestrowanymi w doświadczeniu jednostki.

5. Relacyjna teoria emocji

(Lazarus, 1991)

Główna teza: Emocje są procesami, które stanowią wynik specyficznej relacji między organizmem a środowiskiem.

• Emocje pojawiają się tylko w takich układach relacji między jednostką a środowiskiem, które są dla jednostki źródłem potencjalnych korzyści lub szkód.

• Emocje stanowią podstawowy ewolucyjno-adaptacyjny system podmiotu i uzależnione są od działań motywacyjnych, poznawczych i zaradczych. Umiejętność oceny jest adaptacyjna w swym dążeniu do osiągnięcia dobrostanu.

• Ocenę ważności zdarzenia wyznacza tzw. podstawowy temat relacyjny dotyczący stopnia dopasowania podmiotu do warunków danej sytuacji: niedopasowanie - emocje negatywne, dopasowanie - emocje pozytywne.

• Zróżnicowanie procesów emocjonalnych zależy od zróżnicowania procesu oceny relacji między jednostką a otoczeniem.

Stąd: Ocena zdarzenia lub obiektu jest wypadkową rzeczywistych właściwości środowiska oraz cech osoby dokonującej oceny.

Podsumowując: Warunkiem wystarczającym i koniecznym powstania emocji jest dokonanie oceny (poznawczego opracowania sytuacji).

6. Izard - cztery systemy aktywacji emocji (integracja podejścia biologicznego i poznawczego)

(Izard, 1993)

Główna teza: Mechanizmy generowania emocji można ująć w cztery, względnie niezależne od siebie, systemy:

1. System neuronalny

2. System sensomotoryczny

3. System motywacyjny (afektywny)

4. System poznawczy.

Systemy te mają strukturę hierarchiczną w dwojakim znaczeniu:

• bez względu na to, na jakim poziomie odbywa się aktywacja emocji, zaangażowany jest poziom najniższy (neuronalny),

• o hierarchiczności poziomów można mówić w sensie rozwojowym.

III. JAKIE FUNKCJE PEŁNIĄ EMOCJE ?

1. Różne koncepcje teoretyczne emocji kładą niejednakowy nacisk na pytanie o nadrzędne funkcje emocji.

2. Spełnianie przez emocje pewnych funkcji jest podstawowym założeniem teorii Darwina, choć nie jest to wcale jedyne możliwe stanowisko (Frijda, 1998). Emocje można bowiem traktować jako:

• przerwę w strumieniu zachowania czy procesów poznawczych wskutek np. przeciążenia informacyjnego czy niedostępności sposobu reagowania adekwatnego do sytuacji (Hebb, 1949),

• odziedziczone po przodkach dawne reakcje adaptacyjne, czy prymitywne reakcje adaptacyjne, których funkcje mogą być znacznie lepiej spełniane przez później wykształcone i bardziej wyrafinowane zdolności umysłowe,

• jako wyraz jedynie uświadomienia sobie przez jednostkę własnego położenia w świecie, nie zaś jako jedno z narzędzi przystosowania się do świata.

3. Podejście adaptacyjne - Emocje stanowią skuteczny sposób przystosowania się do zmiennych wymogów środowiska (Frijda, 1998, Levenson, 1998, Scherer, 1998). Chociaż nie każde pojawienie się pojedynczej emocji czy jej przejawu musi służyć temu nadrzędnemu celowi (analogia: funkcje języka).

Główne funkcje emocji dotyczą dwóch jej aspektów (Frijda, 1998):

• oceny zdarzeń jako istotnych bądź nieistotnych, przyjemnych lub nieprzyjemnych dla jednostki (funkcja reaktywności emocjonalnej),

• wzbudzenia reakcji fizjologicznych, zachowań i przeżyć (funkcje reakcji emocjonalnej).

4. Regulacyjna rola procesów emocjonalnych (Reykowski, 1992).

Procesy emocjonalne są specyficzną odpowiedzią aparatu psychicznego na zjawiska mające znaczenie: dla organizmu, dla gatunku, dla osobowości, dla zbiorowości, do której dana jednostka należy. Odpowiedź ta wyraża się w:

• zmianach funkcjonowania organizmu (pobudzenia),

• cechach poznawczego funkcjonowania,

• zachowaniach ekspresyjnych,

• zmianach energii i sprawności działania.

5. Funkcje emocji można podzielić ogólnie na te, które:

• mają podstawowe znaczenie ewolucyjne (uniwersalne dla ludzi i zwierząt np. strach),

• mają bardziej współczesny rodowód (tęsknota, miłość, poczucie winy wydają się specyficznie ludzkie i spełniają intrapsychiczne, interpersonalne i społeczne funkcje wykraczające poza ich praprzyczyny (Clark i Watson, 1998).

6. Zdaniem Levensona (1998) emocje pełnią funkcje intrapersonalne i interpersonalne.

7. Funkcje emocji możemy rozpatrywać na różnych poziomach: fizjologicznym, psychologicznym i społecznym.

8. Niezależnie od tego, że pewne funkcje wydają się wspólne dla wszystkich emocji, różne emocje mogą spełniać odmienne, tylko sobie właściwe, specyficzne funkcje (np. funkcje smutku, Clark i Watson, 1998; Frijda, 1998, a także por. Goleman, 1997 - fizjologiczne korelaty różnych treściowo emocji). Averill (1998), stanowisko skrajne: funkcje każdej emocji muszą być analizowane oddzielnie, gdyż zależą one od analizowanego aspektu emocji (np. od tego czy analizuje się krótko- czy długotrwałe następstwa emocji) i czy punktem odniesienia jest funkcjonowanie jednostki, gatunku, czy społeczeństwa.

1) Funkcje fizjologiczne

1. Różne zachowania, takie jak wycofanie się, atak, walka, opieka stawiają przed organizmem różne wymagania zmian fizjologicznych. Najważniejszą funkcją emocji jest wprowadzenie organizmu w stan, który optymalnie wspiera pożądaną w danej sytuacji reakcję. A to wymaga współdziałania reakcji różnych systemów biologicznych somatycznego, autonomicznego, centralnego i emocje muszą te działania koordynować.

2. Emocje prowadzą do mobilizacji zasobów ( Clark i Watson, 1998) energetycznych. Np. autonomiczny system nerwowy przygotowuje ciało do odpowiedzi na niebezpieczeństwo (np. ucieczka), podobnie emocje pozytywne energetyzują i motywują szeroki zakres zachowań społecznych i prospołecznych.

3. Przynajmniej jedna emocja - smutek czy rozpacz - może spełniać funkcję utrzymania posiadanych zasobów (Clark i Watson, 1988). Jeśli przedłużająca się aktywność nie prowadzi do sukcesu, adaptacyjną strategią jest redukcja wysiłku i wycofanie się z działań.

4. Emocje ułatwiają reakcje filogenetycznie adaptacyjne. Zdaniem Levensona (1998, s. 112) „emocje mają [...] zdolność do wyłączania w jednym momencie całości doświadczeń nagromadzonych w trakcie życia, wpływów kultury i wychowania, odsłaniając wspólny mianownik ludzkich reakcji.” Pogląd skrajny, implikujący, że jedynym źródłem różnic indywidualnych w zakresie emocji byłaby biologia.

5. Hipoteza markerów somatycznych w procesach decyzyjnych (Damasio, 1999).

2) Funkcje psychologiczne

1. Emocje prowadzą do zmian uwagi, przesunięć w hierarchii reakcji i aktywizacji

sieci skojarzeniowych w pamięci.

2. Emocje, dając posłuch wcześniejszym stadiom rozwoju filogenetycznego umożliwiają dostęp do prostszych, bardziej jednolitych i mniej czasochłonnych sposobów przystosowania się - „skróty” w przetwarzaniu informacji - niż myśl racjonalna. W sytuacjach, w których wahanie mogłoby mieć fatalne skutki, emocje pozwalają odłożyć na bok przetwarzanie informacji (Levenson, 1998).

3. Emocje dostarczają informacji (Clore, 1998): są dwustronnie powiązane z przetwarzaniem informacji - z jednej strony są rezultatem przetwarzania danych, z drugiej zaś zwrotnie oddziałują na przebieg tego procesu. Emocje informują człowieka o rezultatach nieświadomej oceny istotnych w danym momencie zdarzeń. Pozytywne i negatywne emocje wzbudzają odmienne sposoby przetwarzania danych.

4. Emocje są mechanizmem sygnalizowania istotności z punktu widzenia dobrostanu jednostki oraz zadań realizowanych przez jej system poznawczy i zachowanie. Emocjonalny system reagowania zachowuje natychmiastowość reagowania odruchowego, jak i plastyczność wynikającą z uwikłania procesów poznawczych wyższego rzędu (Frijda, 1998, Clark i Watson, 1998, Scherer, 1998).

5. Emocje optymalizują korzystanie z zasobów poznawczych, dają łatwiejszy dostęp do nich (różnice emocje pozytywne i negatywne, por. też wyżej).

3) Funkcje społeczne

1. Komunikacja i kontrola: wyrażanie emocji przez mimikę, pantomimikę, ton głosu i gesty spełnia ważną funkcję komunikowania stanów emocjonalnych innym ludziom (Levenson, 1998).

2. Ustalenie relacji z innymi osobami, ideami, obiektami:

W interakcji jednostki z otoczeniem emocje są ukierunkowane na stworzenie zachowania relacyjnego, tj. motywują zachowania ukierunkowane na podtrzymanie określonych relacji człowieka z otoczeniem (Frijda, 1998).

Emocje służą do określenia relacji ze środowiskiem, popychając nas do jednych obiektów, a odpychając od innych (organizując i stabilizując społeczną sieć przyjaciół i wrogów).

C. Przechowywanie wpływów ewolucji, uczenia się i kultury: wszystkie te elementy wpływają na sposób odczuwania, nazywania i okazywania emocji.

IV. NEUROANATOMIA EMOCJI

1) Budowa mózgu i układu nerwowego

• Ośrodkowy układ nerwowy: mózgowie i rdzeń kręgowy

• Obwodowy układ nerwowy: wszystkie nerwy organizmu, receptory, efektory, autonomiczny układ nerwowy - część współczulna i przywspółczulna

• Mózg ludzki : - waży średnio ok. 1350 -1400g.

- mózgi mężczyzn są przeciętnie o około 100 g cięższe od

mózgów kobiet, ale...badania anatomiczne wykazały, że liczba

neuronów w każdym centymetrze sześciennym mózgu kobiety

jest większa niż u mężczyzny, tak, że całkowita liczba neuronów

taka sama u obu płci.

- około 25% całkowitego poboru tlenu przeznaczona dla mózgu

(na elektryczną aktywność komórek mózgowych.

Ma trzy wzajemnie powiązane warstwy, odpowiadające trzem różnym okresom

w historii ewolucji (MacLean, 1977):

- pień mózgu (rdzeń przedłużony, most, twór siatkowaty, wzgórze, móżdżek)

• układ limbiczny (hipokamp, ciało migdałowate, podwzgórze)

• kora mózgowa (półkule mózgowe, ciało modzelowate, płaty (bruzda środkowa i boczna): czołowy, ciemieniowy, potyliczny,skroniowy).

• Przewodzenie: neuroprzekaźniki, hormony, neuromodulatory (peptydy)

2) Trójstopniowa organizacja mózgowa - MacLean, 1970

„Teoria mózgu trójjednego” to rozwinięta i wzbogacona poprzednia. Przodomózgowie przeszło trzy stadia ewolucji, od najprymitywniejszej formy u gadów, przez bardziej rozwiniętą u ssaków paleolitycznych, aż do ssaków obecnie żyjących. Każdy z tych trzech typów mózgu ma własny, specyficzny rodzaj inteligencji, własną, szczególną pamięć, własne poczucie czasu i przestrzeni, a zarazem struktury starsze rozwijały połączenia ze strukturami pojawiającymi się później, doskonaląc równocześnie wypełnianie własnych, specyficznych funkcji. Teoria ta umieszcza układ limbiczny w szerszym ewolucyjnym kontekście, aby wytłumaczyć zachowania i funkcje psychiczne na wszystkich poziomach złożoności. (Doliński, 2000, ryc.25.2)

• Główne elementy układu limbicznego:

• hipokamp (formowanie i wydobywanie informacji pamięciowych)

• ciało migdałowate (organizacja reakcji emocjonalnej - głównie strachu i agresji)

• Odkrycie LeDoux (1986)

• kluczowa rola ciała migdałowatego w funkcjonowaniu mózgu emocjonalnego - centralny komputer mózgu,

• Wzgórze wysyła informacje dwoma niezależnymi szlakami nerwowymi: drogą dolną (do ciała migdałowatego przez pojedynczą synapsę) i drogą górną (do kory). Oznacza to, że ciało migdałowate może rozpocząć reakcję na impulsy czuciowe przed wkroczeniem do akcji nowej kory, która przepuszcza informacje uzyskane z narządów zmysłów przez kilka poziomów połączeń mózgowych, zanim w pełni je pojmie i na koniec przystąpi do lepiej obmyślonej i przygotowanej reakcji. Posiadanie dolnej drogi gwarantuje nieocenione korzyści adaptacyjne. Jest ona jedynym emocjonalnym mechanizmem u gadów i ptaków. Nieadekwatna reakcja wobec niegroźnego wydarzenia jest mniej kosztowna, niż brak reakcji (czas na namysł) wobec wydarzenia niebezpiecznego. Z drugiej jednak strony dolna droga niekiedy bywa dla ludzi kłopotliwa (pomyłki).

• Centralny komputer mózgu:

• Ma liczne połączenia z (1) płatami czołowymi (2) obszarami kory związanymi z rozpoznawaniem obiektów i dźwięków (3) podwzgórzem, które kontroluje AUN oraz system hormonalny (poprzez przysadkę).

• Możliwe warunkowanie klasyczne, nawet gdy kora uszkodzona.

• Udział w formowaniu oceny zdarzeń.

• A hipokamp.

Prawa półkula - ściślej związana z rozpoznawaniem emocji niż lewa:

• ma więcej połączeń z ciałem migdałowatym

• w dzieciństwie człowieka rozwija się wcześniej

• jest ściślej związana z rozpoznawaniem ekspresji emocji: ludzie z uszkodzeniami lewej półkuli są lepsi w rozpoznawaniu ekspresji emocji od ludzi z uszkodzeniami prawej półkuli, a także od ludzi z mózgiem nieuszkodzonym (Etcoff i inni, 1992)

• doświadczanie i ekspresja emocji negatywnych (głównie przednia część mózgu) (1) lewostronne uszkodzenie płatów sprzyja pojawieniu się depresji, (2) silniejsza aktywacja prawej półkuli podczas oglądania drastycznych scen amputacji i oparzeń, (3) silniejsza aktywacja prawej półkuli w przypadku przegrywania w karty (Davidson, 1992)

• uszkodzenie prawej półkuli - jednostronne pomijanie („Płonący dom”)

• pobudzenie prawej półkuli prowadzi do reakcji holistycznych, co przejawia się rozlanym nastrojem i jego dominacją nad funkcjonowaniem (badanie Stefańskiego, 1998).

Lewa półkula

• odpowiedzialna w większym stopniu za operacje werbalne, symboliczne, analityczne.

• Doświadczanie i ekspresja emocji pozytywnych (głównie przednia część mózgu) (1) lewostronne uszkodzenie płatów powoduje wystąpienie symptomów manii, (2) silniejsza aktywacja lewej półkuli podczas oglądania humorystycznych scen, (3) silniejsza aktywacja, gdy zbliża się mama Davidson, 1992).

1. Przewodzenie: neurochemia i emocje

Emocje nie mogłyby się pojawić, gdyby nie istniały pewne substancje chemiczne:

• Neuroprzekaźniki - pozwalają na przekazanie informacji z aksonu do synapsy. Zbyt wysoki lub zbyt niski ich poziom prowadzi nie tylko do zaburzeń w przekazywaniu informacji neuronalnych, ale i do osobowościowych zaburzeń emocjonalnych (np. wpływ na depresję serotoniny (działanie np. Prozacu), norepinefryny i acetylicholiny)

• Hormony - np. adrenalina, kortyzol, peptydy. Przykład: instynkt macierzyński, wprawdzie zdeterminowany genetycznie, ale wzbudza go działanie hormonów.

• Neuromodulatory (gł. peptydy) np. opiaty endogenne pełnią ważną funkcję w modulowaniu odczuć bólowych.

Prawdopodobnie, wcześniej przedstawione trzy systemy emocjonalne mózgu wykorzystują odmienne substancje chemiczne do transmisji i modulacji sygnałów. Systemy te mogą być odróżnione nie tylko na poziomie anatomicznym, ale i chemicznym.

V. MIMIKA

1. Nie musimy świadomie i intencjonalnie uczyć się i pamiętać wszystkich wzorców mięśniowych wykorzystywanych do formowania wyrazów mimicznych, a jak podaje Ekman (1980) u człowieka jest ich ponad 7000.

2. Są dwie główne grupy mięśniowe odpowiedzialne za formowanie mimicznej reakcji emocjonalnej:

• mięśnie jarzmowe większe - podlegają stosunkowo dużej kontroli emocjonalnej (ekspresja intencjonalna - drogi piramidowe)

• mięśnie okrężne oka - są sterowane odruchowo i bezwiednie (ekspresja spontaniczna - drogi pozapiramidowe)

Uszkodzenie dróg piramidowych: pacjent nie potrafi na zawołanie uśmiechnąć się, ale śmieje się, gdy ogląda śmieszny film. Uszkodzenie dróg pozapiramidowych: pacjent uśmiechnie się poproszony, ale nie umie śmiać się spontanicznie.

Pytanie: Dlaczego często nie jesteśmy zadowoleni z własnych zdjęć od fotografa?

1. Twarz jako szczególny obiekt spostrzegania (por. rozwój ontogenetyczny)

Proces automatyzacji nie ogranicza się wyłącznie do ekspresji, odnosi się również do odczytywania wyrazu mimicznego - obserwacje neurobiologiczne:

• mózg jest zaopatrzony w wyspecjalizowane struktury odpowiedzialne wyłącznie za analizę informacji o twarzy i jej wyrazie (mózgowy procesor twarzy - bruzda skroniowa)

• mózg analizuje twarz pod dwoma względami: czy jest znana (czy nowa) oraz jaką emocje wyraża. Najwięcej wskazówek na temat strachu i smutku dostarcza „obserwacja” oczu, na temat szczęścia i wstrętu - ust, zdziwienia - czoła i brwi. Aby rozpoznać złość mózg potrzebuje informacji o wszystkich częściach twarzy (Boucher i Ekman, 1975)

• Liczne dane kliniczne ofiar wylewów wykazują, że analiza wyrazu twarzy zachodzi w prawej półkuli obok obszarów zajmujących się rozpoznawaniem twarzy. Nie są to jednak te same obszary, o czym świadczą przypadki prozopagnozji, w której pacjenci utracili umiejętność rozpoznawania, lecz zachowali umiejętność o odczytania wyrazu twarzy (Tranel, Damasio i Damasio, 1988).

2. Ekspresja mimiczna poszczególnych emocji (przykłady):

• radość - rozszerzenie źrenic (ale rozszerzone źrenice także w zakłopotaniu, lekceważeniu),

• złość - zwężenie źrenic, nozdrza rozszerzają się, brwi opuszczone, wargi zwężone, czasem zaczerwienienie twarzy,

• strach - brwi podniesione, górne powieki też, oczy zaokrąglone, zmarszczki podłużne nad brwiami i nosem.

3. Asymetria ekspresji (mimika wyraźniejsza po jednej stronie twarzy)

Hipoteza Ekmana: asymetria ta jest charakterystyczna tylko wówczas, gdy ekspresja ma charakter intencjonalny. Różnice te wynikają z tego, że kora mózgowa zdecydowanie wyraźniej wpływa na dowolne niż mimowolne ruchy mięśni twarzy. Funkcjonalne różnice międzypółkulowe nie mają wpływu na ekspresję spontaniczną (ale na udawaną tak).

VI. PANTOMIMIKA

Chociaż ekspresja mimiczna najważniejsza, to łatwiej rozpoznać emocje, gdy weźmiemy pod uwagę także inne źródła informacji.

• Sylwetka w ekspresji emocji

• wina i wstyd - kurczenie się całego ciała, spuszczenie głowy,

• strach - cofnięcie głowy i schowanie jej w ramionach,

• smutek - opuszczone ramiona i zgarbienie się,

• złość - zaciśnięcie pięści i wysunięcie głowy do przodu

• zaskoczenie - cała sylwetka odchyla się do tyłu.

• Gesty w ekspresji emocji

• Ściśle określone znaczenie w różnych kulturach (kiwanie głową, układ palców, pukanie się w czoło - wpadka Busha w Australii).

• Sposób mówienia jako ekspresja emocji

Wzrost natężenia głosu w stanie wzbudzenia. Ogólnie jednak tendencja do energetyzacji organizmu w przypadku przeżywania emocji związanych z koniecznością wykorzystania jego zasobów do walki lub ucieczki (złość i strach - mowa szybsza i głośniejsza) i do oszczędzania zasobów wtedy, gdy beznadziejna sytuacja czyni bezsensownym ich zużywanie (smutek - mowa spowolniona i cichsza).

VII. PROCESY SAMOKONTROLI (Kofta, 1978)

1) Definicja - Samokontrola to inicjowany przez podmiot proces, za pośrednictwem którego chce on osiągnąć zbieżność między własnym funkcjonowaniem a standardami wewnętrznymi (osobistymi) bądź zewnętrznymi (nieosobistymi).

2) Atrybuty - Samokontrola to proces:

• regulacji nieautomaatycznej, świadomej i refleksyjnej

• o genezie kulturowej i charakterze osobistym, podmiotowym

• zależy od rozwoju poznawczych reprezentacji własnej osoby, języka, standardów oceniania

• oparty o mechanizmy wolicjonalne, definiowanie celów i programowanie sposobów ich realizacji

• dotyczyć może przyszłości (mechanizmy antycypacyjne)

3) Przebieg:

1. samoobserwacja lub antycypowanie możliwych zdarzeń i własnych reakcji

2. porównanie informacji „o stanie rzeczy” ze standardami

3. zaangażowanie emocjonalne i wola zmiany

4. wybór programu realizacji

5. realizacja zamierzeń i obserwowanie efektów

4) Procesy samokontroli a mechanizmy obronne

• Mechanizmy obronne przyczyniają się do niespójności w zachowaniu danej jednostki - kierunek ich działania jest dokładnie przeciwny procesom samokontroli.

• Mechanizmy obronne mają z reguły charakter sztywny (kompulsywny, przymusowy), niedostosowany do wymogów sytuacji,a techniki kontroli emocjonalnej są plastyczne, dostosowane do zmiennych wymagań stawianych przez sytuacje społeczne.

• Mechanizmy obronne rządzą się zasadą rozkoszy tj. zmierzają do możliwie szybkiej redukcji powstających napięć emocjonalnych, podczas gdy funkcja samokontroli wiąże się z freudowską zasadą realizmu, zakładającą zdolność do odraczania gratyfikacji.

• Mechanizmy obronne są „krótkowzroczne”, umożliwiają tylko doraźne obniżenie napięć. Natomiast czynności samokontroli mają, dzięki udziałowi antycypacji i planowania, charakter działań dalekowzrocznych.

• Mechanizmy obronne prowadzą do wypaczeń w sposobie spostrzegania rzeczywistości i samego siebie, mechanizmy samokontroli zakładają realistyczne spostrzeganie wymagań społecznych oraz zdolność do zobiektywizowanego ustosunkowania się do siebie.

VIII. MOTYWACJA W NAJWAŻNIEJSZYCH STANOWISKACH TEORETYCZNYCH

(źródło podstawowe Łukaszewski, 2000, za Strelau 2000 (red.)

1) Definicje (przykłady)

Motywacja to wszelkie mechanizmy odpowiedzialne za uruchomienie, ukierunkowanie, podtrzymanie i zakończenie zachowania (Łukaszewski, 2000).

Tak szerokie ujęcie motywacji dotyczy zarówno:

• mechanizmów zachowań prostych, jak i złożonych,

• mechanizmów wewnętrznych, jak i zewnętrznych,

• mechanizmów afektywnych i poznawczych.

Procesy motywacyjne to wszelkie - automatyczne i wolicjonalne - procesy ukierunkowania czynności:

• realnych (działania)

• symbolicznych (przetwarzania informacji) (Jarymowicz).

2) Główne problemy teorii motywacji (przykłady): czy każde zachowanie człowieka ma charakter motywowany, czy też istnieją zachowania, które są niemotywowane, skąd się biorą motywy, czy są wrodzone, czy nabyte, zewnętrzne czy wewnętrzne, czy źródła motywacji są emocjonalne (np. popędy) czy poznawcze (np. normy), czy natura motywacji jest reaktywna czy aktywna, jak odróżnić adaptacyjne funkcje motywacji od rozwojowych, czy motywy są świadome czy nieświadome itp.

Łukaszewski (2000) - istnieje wiele pytań, na które każda teoria motywacji powinna udzielić odpowiedzi. Są to:

• Co decyduje o wyborze formy i kierunku zachowania?

• Jakie są mechanizmy podtrzymujące aktywność?

• Jakie mechanizmy warunkują zaniechanie zachowania?

• Jakie są mechanizmy rozpoznawania wyniku czynności?

IX. ETOLOGIA

Przedstawiciele: Konrad Lorenz (1975), Nikolas Tinbergen (1976), Irenaus Eibl-Eibesfeldt (1975, 1987)

1) Główne pojęcia i tezy:

• Motywacja to gotowość do wykonania pewnego utrwalonego wzorca zachowania (fiction action pattern).

• Instynkt to biologicznie ukształtowany stereotypowy wzorzec zachowania oraz mechanizm energetyczny (znajdujący się w zapleczu zachowania).Instynkty, np. rozrodczy, rodzicielski, migracji.

• Wrodzony mechanizm wyzwalający to nie wymagający uczenia się bodziec lub zespół bodźców, stanowiących konieczny i wystarczający warunek wystąpienia zachowania instynktownego, np. kształt, barwa, zapach, kierunek ruchu.

• Jeśli instynkt jest bardzo silny, a brak bodźców wyzwalających dochodzi do aktywności jałowej (np. ruchy kopulacyjne bez partnera)

• W jakim stopniu instynkt może być modyfikowany przez doświadczenie ? Tu pewne różnice zdań (przykład: reakcja piętna - „imprinting”- np. wrodzona reakcja podążania za jakimś obiektem u ptaków, mimo wrodzoności mechanizm ten ulega utrwaleniu lub zaburzeniu w pierwszych kilkunastu godzinach życia. Ale jak się już ukształtuje to jest bardzo trwały).

X. SOCJOBIOLOGIA

Przedstawiciele: R. Dawkins (1996) i Edward Wilson (1975).

Główna teza:

Podstawowym motywem rządzącym wszystkimi zachowaniami organizmów żywych jest tendencja do rozpowszechniania własnych genów: stworzenie okazji do rozpowszechnienia własnych genów i dobór partnera najlepszego z dostępnych.

1. Podejście psychodynamiczne

Teoria motywacji specyficznie ludzkiej. Teoria redukcji napięcia związanego z działaniem popędów. Nurt podstawowy: Zygmunt Freud

Główne tezy:

• Wszelkie zachowania są zdeterminowane

• Źródłem zachowań jest energia psychiczna

• Zachowaniem rządzą wrodzone popędy (instynkty) - popęd seksualny, popęd przeżycia (podtrzymania życia np. głód), popęd śmierci.

• Motywy są nieświadome, świadomość nie odgrywa istotnej roli w kształtowaniu zachowania.

• Podstawowy popęd to libido (popęd seksualny).

Nurt kulturowy: Karen Horney (1976), Erich Fromm (1966, 1971), Harry Sulivan (1953)

Horney: dwa mechanizmy motywacji (1) potrzeba bezpieczeństwa - jego brak to lęk podstawowy (2)wyidealizowany obraz własnej osoby (Ja idealne) pozostający w konflikcie z Ja realnym. Fromm: najważniejszym mechanizmem motywacyjnym jest dążenie do integralności własnej osoby. Sullivan: dwa mechanizmy motywacyjne: potrzeba przyjemności i bezpieczeństwa.

Podsumowując (Cofer i Appley, 1972, za Łukaszewski, 2000):

W teorii psychodynamicznej:

• Energia - ma swe źródło w biologicznych stanach organizmu

• Geneza zachowania - popędy (potrzeby, instynkty)

• Samokontrola motywacji - motywacja najczęściej nieświadoma

• Mechanizm motywacyjny - redukcja napięć.

2. Podejście behawiorystyczne

Ludzka motywacja pochodna od czynników zewnętrznych.

Podstawowe pojęcia:

• Popęd to wielkość deficytu jakiegoś ważnego dla organizmu czynnika pozytywnego lub siła oddziaływania czynnika negatywnego (popędy pierwotne i wtórne). Popęd to stan nieprzyjemnego napięcia , wzbudzenia, niepokoju, uruchamiającego czynności ukierunkowane na usunięcie tego niepokoju.

• Pobudka (przynęta) to obiekt lub stan mający zdolność redukowania lub zmniejszenia wielkości popędu.

• Wzmocnienie to każdy obiekt lub stan rzeczy, który zwiększa prawdopodobieństwo powtórzenia reakcji wywołanej pobudką i/lub popędem.

Clark Hull (1952): Motywacja ma swoje źródła w darwinowskiej walce o byt. Do przeżycia niezbędne są pewne obiekty (pokarm, woda) oraz umiejętności (atak,ucieczka, zapamiętywanie miejsc). Deficyt obiektów pozytywnych lub nadmiar obiektów negatywnych uruchamia popęd.

• każda forma deprywacji powoduje powstanie ogólnego popędu (D - drive), mającego decydujące znaczenie w uruchamianiu zachowania.

• Drugim czynnikiem kształtyjącym zachowanie jest wykonanie - nawyk (H - habit).

• Motywacja (potencjał pobudzeniowy) zależy iloczynowo od popędu i nawyku.

3. Podejście humanistyczne

Przedstawiciele: Abraham Maslow (1971), Carl Rogers (1961)

Koncepcja hierarchii potrzeb. Potrzeby traktowane jako nieświadome.

Dwa mechanizmy motywacyjne:

• potrzeby niedoboru (D - needs)

• potrzeby wzrostu (B - needs)

Potrzeby niedoboru:

• potrzeby fizjologiczne (powietrze, pokarm, woda, sen, seks)

• potrzeby bezpieczeństwa (deprywacja: brak stabilności, chaos, konflikty społeczne, deficyty ekonomiczne)

• potrzeby przynależności i miłości (deprywacja: poczucie uprzedmiotowienia, alienacji samotności)

• Potrzeba szacunku (poczucie własnej wartości, osiągnięć, kompetencji)

Potrzeby wzrostu (metapotrzeby):

• potrzeba samo urzeczywistnienia (potrzeby poznawcze, rozumienia świata, wiedzy)

Rogers (1961)

Człowieka charakteryzuje tylko jeden motyw: wzrostu, rozwoju, spełnienia się.

4. Podejście poznawcze

Myśli sprzeczne rodzą ból (Spinoza) - do tej tezy nawiązuje większość poznawczych teorii motywacji

.

• brak stymulacji przenoszącej informacje jest stanem negatywnym.

Konsekwencje deprywacji sensorycznej:

1. zaburzenia percepcji;

2. zaburzenia procesów myślowych i pamięci;

3. przeżywanie halucynacji i snów na jawie;

4. negatywne napięcie, a niekiedy silne lęki.

• Dostarczenie stymulacji jest w pewnych warunkach stanem pozytywnym. Berlyne (1969): zachowania eksploracyjne uruchamiane są przez takie cechy informacji jak nowość, zmiana, dziwność, niezgodność, złożoność, wieloznaczność, niewyraźność.

• Teoria równowagi poznawczej (Heider, 1958)

• Teoria dysonansu poznawczego (Festinger, 1957) - konsonans, dysonans.

5) Podsumowanie

K. Madsen (1980) dokonał podziału teorii motywacji proponując cztery modele:

1. Model homeostatyczny - źródłem motywacji jest zaburzenie homeostazy organizmu. Procesy energetyczne i poznawcze razem uruchamiają reakcję przywracająca homeostazę.

2. Model podnietowy - źródłem motywacji zachowania jest bodziec. Uruchamia on procesy energetyczne znoszące działanie bodźca.

3. Model poznawczy - źródłem motywacji zachowania jest przetwarzanie informacji. Działające bodźce uruchamiają procesy poznawcze, te zaś uruchamiają procesy energetyczne i kształtują reakcję.

4. 
   Model humanistyczny - ma indetrministyczny charakter, gdyż źródło zachowań jest wewnętrzne (zachowanie bez bodźców). Reakcje kształtowane są przez wewnętrzne procesy poznawcze i wewnętrzne procesy energetyczne, sytuacja zewnętrzna natomiast nie ma wpływu na kształtowanie motywacji zachowania, co najwyżej na przebieg zachowania.

PROCESY MOTYWACYJNE

BIBLIOGRAFIA

• Ekman P. & Davidson R. J. (red.) (1994/1998) Natura emocji, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. [13-49], [90-127], [159-204], [227-241], [242-254].

• Jarymowicz M. (1997) Dociekania nad naturą emocji: O emocjach bez świadomości i emocjach bez spontaniczności, Czasopismo Psychologiczne, 3, 153-170.

• LeDoux J. (1996/2000) Mózg emocjonalny, Poznań: Media Rodzina

• Maruszewski T. (red) (2000) Emocje i motywacje, [w:] J. Strelau (red.) Psychologia, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. t. 2, [317-510].

• Ohme R. K. & Jarymowicz M. (red.) (1999) Studia Psychologiczne (zeszyt specjalny) , 37, 1.

• Zajonc R. (1980/1985) Uczucia a myślenie: Nie trzeba się domyslać, by wiedzieć co się woli, Przegląd Psychologiczny, 1, 27-72.

• Zimbardo P. Psychologia i Życie, Warszawa: PWN.

Szukasz gotowej pracy ?

To pewna droga do poważnych kłopotów.

Plagiat jest przestępstwem !

Nie ryzykuj ! Nie warto !

Powierz swoje sprawy profesjonalistom.

---