04.05.2006 r.
Psychologia różnic indywidualnych
wykład 9
Koncepcje temperamentu:
historia pojęcia „temperament”
V-VI w. p.n.e. Hipokrates
zależność natury człowieka od podstawowych soków („humorów”) w organizmie:
krew
flegma
żółć żółta
żółć czarna
II w. n. e. Galen
4 podstawowe typy:
sangwinik (krew)
flegmatyk (flegma)
choleryk (żółć)
melancholik (żółć czarna)
Właściwości cech temperamentalnych najczęściej uwzględnione w definicjach temperamentu:
biologicznie uwarunkowane
wcześnie ujawniające się (w onto- i filogenezie)
w znacznym stopniu stałe
ujawniające się gł. w reakcjach emocjonalnych i motoryce
określające nie tyle treść, ile sposób zachowania, a w szczególności:
- siłę (intensywność) reagowania
- szybkość i tempo reagowania
Przykład 2 koncepcji konstytucjonalnych (budowa ciała):
typologia E. Kretschmera |
typologia W. H. Scheldona |
||
budowa ciała |
temperament |
budowa ciała |
temperament |
leptosomatyk (wysoki, chudy, wątły) |
schizotymik (zamknięty w sobie, sztywny) |
ektomorfik (delikatny, wątły) |
cerebrotonik (wrażliwy, skryty, męczliwy) |
pyknik (otyły) |
cyklotymik (towarzyski, zmienny) |
endomorfik (silny rozwój tkanki tłuszczowej) |
wiscerotonik (towarzyski, pogodny) |
atletyk (silnie umięśniony) |
iksotymik (spokojny, niewrażliwy, malo plastyczny) |
mezomorfik (silny układ mięśniowy) |
somatotonik (aktywny, energiczny, niewrażliwy, agresywny) |
cyklotymia = dwubiegunowe zaburzenie afektywne
ikostymia = epilepsja
schizotymia~schizofrenia
Koncepcja Pawłowa
temperament - typ układu nerwowego
Podstawowe właściwości układu nerwowego:
- siła układu nerwowego w zakresie pobudzenia (SPP) zdolność komórek do pracy, czyli ich wydajność przejawiająca się w odporności na hamowanie ochronne (bezwarunkowe)
- siła układu nerwowego w zakresie hamowania (SPH) zdolność do wytwarzania warunkowych reakcji hamulcowych
- równowaga = relacja między siłą układu nerwowego w zakresie pobudzenia i hamowania
- ruchliwość (R) = szybkość zmiany procesów nerwowych
typ temperamentu |
SPP |
SPH |
R |
sangwinik (szybki, odporny, łatwo się przystosowuje) |
+ |
+ |
+ |
flegmatyk (powolny, odporny, spokojny) |
+ |
+ |
- |
choleryk (energiczny, nieopanowany) |
+ |
- |
(+) |
melancholik (mało odporny, bierny, podatny na załamania, zahamowany) |
- |
|
(-) |
nawias - Pawłow nie dookreślił, ale SPP i R ze sobą korelują dodatnio.
Niektóre tezy neopawłowistów:
(Tiepłow, Niebylicyn)
- Siła układu nerwowego przejawia się nie tylko w wydolności, lecz także wrażliwości (im silniejszy uk. nerwowy, tym mniejsza wrażliwość)
- Parametry czasowe zachowania (ruchliwość) to:
zdolność procesu nerwowego do przechodzenia z jednego stanu w drugi (ruchliwość)
szybkość powstawania i zaniku procesów nerwowych (labilność)
łatwość i szybkość wytwarzania się reakcji warunkowych (dynamiczność)
Cechy temperamentu w teorii A. Thomasa i S. Chess (BYLS - The New York Longitudional Study; początek lat 50)
- aktywność
- rytmiczność (regularność) - funkcje fizjologiczne
- tendencja do zbliżania się-wycofywania (w odpowiedzi na nowość)
- łatwość przystosowania (adaptacyjność)
- intensywność reagowania
- próg reagowania - wielkość bodźca, która wystarczy do pobudzenia reakcji
- jakość nastroju
- podatność na roztargnienie (rozpraszalność)
- zdolność do koncentracji (zasięg uwagi) i wytrwałość
A. Thomas i S. Chess - typologia
- dzieci łatwe - duża rytmiczność, tendencja do zbliżania się, duża łatwość przystosowania, pozytywny nastrój; 40% dzieci
- dzieci trudne - mała rytmiczność, tendencja do wycofywania się, trudność przystosowania, zły nastrój; 10% dzieci
- dzieci „wolno rozgrzewające się” - mała aktywność, mała intensywność reagowania, tendencja do wycofywania się;15% dzieci
Główna przyczyna trudności rozwojowych i wychowawczych: brak „dopasowania” między temperamentem a warunkami środowiska (goodness od feed - „dobroć dopasowania”)->
Interakcyjna Teoria Temperamentu
J. Kagan - 2 typy temperamentu dzieci (wyróżnione na podstawie reagowania na wydarzenia - bodźce, osoby, sytuacje nieznane)
- temperament zahamowany (nieśmiałość, powściągliwość)
- temperament niezahamowany (towarzyskość, spontaniczność)
Podłoże fizjologiczne: reaktywność pewnych struktur mózgowych (ciało migdałowate, podwzgórze, przysadka, nadnercza, układ siatkowaty, układ współczulny)
bardziej zahamowany -> większe pobudzenie
0,60 - współczynnik odziedziczalności
Model EAS A. H. Bussa i R. Plomina
(Genetyczna Teoria Temperamentu)
Składniki temperamentu:
- Emocjonalność: niezadowolenie, strach, złość
- Aktywność - siła i tempo reakcji ruchowych
- Sociability (towarzyskość)
u dzieci ponadto:
- Nieśmiałość (strach + mała towarzyskość)
Podstawowe tezy teorii aktywacji:
- każdy bodziec pełni dwie funkcje (D.O.Hebb):
ukierunkowuje działania (funkcja znaku)
wywołuje pobudzenie (funkcja aktywacyjna)
- w odpowiedzi na tak samo silny bodziec u różnych osób powstaje różnie silne pobudzenie
- różnice te zależą od cechy zwanej aktywowalnością (arousability)
- u podłoża tych różnic leży mechanizm fizjologiczny wzmacniania-tłumienia stymulacji
- od poziomu pobudzenia zależą efektywność działania i samopoczucie człowieka
- zależność ta ma charakter krzywoliniowy (odwrócone U); por. prawo Yerkesa-Dodsona
- człowiek aktywnie dąży do uzyskania optimum pobudzenia
- ludziom o różnej aktywowalnością do uzyskania optimum potrzebna jest różna ilość stymulacji; wynikają stąd różnice indywidualne w zakresie zapotrzebowania na stymulację
Koncepcje różnic indywidualnych nawiązujące do teorii aktywacji:
- model PEN H. J. Eysenecka
- model J. Graya
- model C. R. Cloningera
- teoria poszukiwania doznań M. Zuckermana
Model PEN Eyesencka
P - psychotyczność
E - ekstrawersja
N - neurotyczność
1. Psychotyczność:
- dziwaczność zachowań i myśli (dodatnia korelacja z oryginalnością i kreatywnością)
- aspołeczność (chłód, brak empatii, agresywność)
- brak lęku przed niebezpieczeństwem
- skłonność do psychoz (schizofrenii i dwubiegunowych zaburzeń afektywnych)
Przypuszczalne podłoże fizjologiczne, obniżony poziom serotoniny, podwyższony dopaminy.
2. Ekstrawersja:
introwersja = chronicznie podwyższony poziom pobudzenia => unikanie stymulacji, duża łatwość warunkowania, „przesocjalizowanie”
ekstrawersja = chronicznie obniżony poziom pobudzenia => „głód” stymulacji, mała podatność na warunkowanie, „niedosocjalizowanie”
Typ pośredni - ambiwertyk
3. Neurotyczność (Emocjonalność):
- napięcie, drażliwość
- lękliwość, represyjność
- nieodporność na stres
- skłonność do dolegliwości somatycznych
Podłoże fizjologiczne: wrażliwość autonomicznego układu nerwowego - sympatycznego (współczulnego)
Przeciwieństwo: równowaga emocjonalna
Model J. Graya
2 wymiary podstawowe temperamentu: lęk, impulsywność
lęk = duża intensywność reagowania na bodźce szkodliwe -> duża wrażliwość na sygnały kary
impulsywność = duża intensywność reagowania na bodźce pożądane -> duża wrażliwość na sygnały nagrody
Podłoże fizjologiczne lęku: behawioralny układ hamujący, czyli układ karania (BIS)
Podłoże fizjologiczne impulsywności: behawioralny układ aktywacyjny (BAS)
BIS i BAS związane z odmiennymi strukturami anatomicznymi mózgu.
lęk + brak impulsywności = introwersja
brak lęku + impulsywność = ekstrawersja
Model C. R. Cloningera
4 wymiary temperamentu:
- unikanie szkody
- poszukiwanie nowości
- zależność od nagrody
- wytrwałość
M. Zuckerman: teoria poszukiwania doznań
- istnienie różnic indywidualnych w optymalnym poznaniu stymulacji
- duża reaktywność uk. nerwowego (centralnego i autonomicznego) => stosunkowo niski poziom optymalny stymulacji => tendencja do unikania silnych doznań
- mała reaktywność uk. nerwowego => stosunkowo wysoki optymalny poziom stymulacji => tendencja do poszukiwania doznań (silnych wrażeń i ryzyka)
Koncepcje „aktywacyjne” - pokrewne wymiary
- Ekstrawersja (Eyseneck) |
- Introwersja (Eyseneck) |
- Impulsywność (Gray) |
- Neurotyczność (Eyseneck) |
- Poszukiwanie nowości (Cloninger) |
- Lęk (Gray) |
- Poszukiwanie doznań (Zuckerman) |
- Unikanie szkody (Cloninger) |
Mechanizm fizjologiczny wzmacniający Mechanizm fizjologiczny tłumiący
stymulację (duża aktywowalność) stymulację (mała aktywowalność)
|| ||
\/ \/
duże pobudzenie małe pobudzenie
|| ||
\/ \/
małe zapotrzebowanie na stymulację duże zapotrzebowanie na stymulację