INSTITUTIONES GAI

COMMENTARIUS PRIMUS

[I. DE IURE CIVILI ET NATURALI.]

1. Omnes populi, qui legibus et moribus

reguntur, partim suo proprio, partim

communi omnium hominum iure utuntur:

nam quod quisque1 populus ipse sibi ius

constituit, id ipsius proprium est vocaturque ius civile, quasi ius proprium civitatis; quod vero naturalis ratio inter omnes homines constituit, id apud omnes populos peraeque custoditur vocaturque ius gentium, quasi quo iure omnes gentes utuntur. Populus itaque Romanus partim suo proprio, partim communi omnium hominum iure utitur. Quae singula qualia sint, suis locis proponemus.

2. Constant autem iura populi Romani

ex legibus, plebiscitis, senatusconsultis,

constitutionibus principum, edictis eorum,

qui ius edicendi habent, responsis prudentium.

3. Lex est quod populus iubet atque

constituit. Plebiscitum est quod plebs iubet

atque constituit. Plebs autem a populo eo

distat, quod populi appellatione universi

cives significantur connumeratis et patriciis, plebis autem appellatione sine patriciis ceteri cives significantur: unde olim

patricii dicebant plebiscitis se non teneri,

quia2 sine auctoritate eorum facta essent;

sed postea || lex Hortensia lata est, qua cautum est, ut plebiscita universum populum tenerent: itaque eo modo legibus exaequata sunt.

4. Senatusconsultum est quod senatus

iubet atque constituit; idque legis vicem

optinet, quamvis fuerit quaesitum.

5. Constitutio principis est quod imperator

decreto vel edicto vel epistula constituit;

nec umquam dubitatum est, quin id legis

vicem optineat, cum ipse imperator per legem imperium accipiat.

1. Wszystkie ludy, które rządzą się ustawami i zwyczajami posługują się częściowo prawem własnym, częściowo prawem wspólnym wszystkim ludom; to bowiem prawo, które każdy lud ustanowił dla siebie, jest jego własnym prawem i zwie się ius civile jako własne prawo obywateli; to natomiast, które wrodzony rozsądek

ustanowił pomiędzy wszystkimi ludźmi,

jest jednakowo przestrzegane przez wszystkie ludy i zwie się ius gentium, jako prawo, którym posługują się wszystkie narody. Przeto i lud rzymski posługuje się częściowo prawem własnym, a częściowo prawem wspólnym wszystkim ludom. Jakie one z osobna są, przedstawimy w odpowiednich miejscach.

2. Prawa ludu rzymskiego składają się

z ustaw, uchwał zgromadzeń plebejskich,

uchwał senatu, konstytucji cesarzy, edyktów tych, którzy majà prawo ich wydawania i odpowiedzi znawców prawa.

3. Ustawą jest to, co lud nakazuje i postanawia. Uchwałą zgromadzenia plebejskiego jest to, co plebs nakazuje i postanawia. Plebs tym się różni od ludu, że nazwa lud obejmuje wszystkich obywateli, wliczając także patrycjuszy, nazwa plebs natomiast określa się, z wyłączeniem patrycjuszy, pozostałych obywateli. Stąd niegdyś patrycjusze twierdzili, że nie są związani uchwałami zgromadzeń plebejskich, które podjęte były bez ich aprobaty. Potem jednak uchwalona została lex Hortensia, w której postanowiono, że uchwały zgromadzeń plebejskich obowiązują cały lud; tym więc sposobem

zrównano je z ustawami.

4. Uchwałą senatu jest to, co senat nakazuje i postanawia, i zajmuje ona miejsce ustawy, chociaż nad tą sprawą się zastanawiano.

5. Konstytucjà cesarskà jest to, co cesarz postanawia dekretem, edyktem bądź listem. i nigdy nie wątpiono, iż to posiada moc ustawy, skoro sam cesarz otrzymuje władzę w drodze ustawy.

6. Edicta sunt praecepta eorum, qui

ius edicendi habent. Ius autem edicendi

habent magistratus populi Romani; sed

amplissimum ius est in edictis duorum

praetorum, urbani et peregrini, quorum in

provincias iurisdictionem praesides earum

habent; item in edictis aedilium curulium,

quorum iurisdictionem in provinciis populi

Romani quaestores habent: nam in provincias Caesaris omnino quaestores non

mittuntur, et ob id hoc edictum in his provinciis non proponitur.

7. Responsa prudentium sunt sententiae

et opiniones eorum, quibus permissum est

iura condere. Quorum omnium si in unum

sententiae concurrunt, id, quod ita sentiunt,

legis vicem optinet; si vero dissentiunt, iudici licet quam velit sententiam sequi:

idque rescripto divi Hadriani significatur.

[II. DE IURIS DIVISIONE.]

8. Omne autem ius, quo utimur, vel ad personas pertinet vel || ad res vel ad actiones. Sed prius videamus de personis.

6. Edyktami są przepisy tych, którzy mają

prawo wydawania edyktów. Prawo wydawania edyktów mają magistratury ludu rzymskiego. Ale najobszerniejsze prawo zawarte jest w aktach dwóch pretorów, miejskiego i dla peregrynów, których jurysdykcję w prowincjach mają ich namiestnicy; tak samo ma się rzecz z edyktami edylów kurylnych, których jurysdykcję w prowincjach ludu rzymskiego majà kwestorowie, do prowincji cesarza bowiem kwestorów się w ogóle nie wysyła, stąd edykt ten w tych prowincjach ogłaszany nie jest.

7. Odpowiedzi uczonych prawników są

zdaniami i poglądami tych, którym pozwolono tworzyć prawa. Jeśli zdania ich wszystkich są zgodne, to, w czym są zgodni, zachowuje moc ustawy, jeśli natomiast są ze sobą sprzeczne, sędziemu pozwala się pójść za zdaniem, za którym zechce. I to oznajmia się w reskrypcie boskiego Hadriana.

[II. O PODZIALE PRAWA.]

8. Wszelkie prawo którym się posługujemy dotyczy albo osób, albo rzeczy, albo powództw (skarg). Ale najpierw zajmiemy się osobami.

---