Współczesne teorie językoznawcze

Teoria języka jest działem wiedzy o języku (obok językoznawstwa diachronicznego, opisowego, kultury języka).

Językoznawstwo jako nauka zaczęło się rozwijać w XIX w.

Teoria literatury stara się ująć ogólne zagadnienia dotyczące literatury. Jest to trudne, gdyż literatura jest zmienna. Teoria zajmuje się tworzeniem pewnych modeli i badaniem odstępstw.

Teoria języka nie zajmuje się analizą jednego języka. Chce odpowiedzieć na pytania: jak to się stało, że człowiek zaczął mówić? Skąd język pochodzi? Itd. Różne teorie inaczej rozumieją język (np. jako zjawisko socjologiczne, narzędzie badawcze).

Pierwszej połowie XX w. rozwinął się amerykański strukturalizm. Dla dystrybucjonistów ważny był nacisk na różnice między językami. Nie opisujemy tego, co nas otacza w ten sam sposób.

Noam Chomsky- różnimy się na płaszczyźnie formy, mamy te same cele, w strukturze głębokiej jesteśmy tacy sami, tylko okazujemy wszystko w inny sposób.

Teorie szukają praw rządzących systemami językowymi i literackimi.

Teoria literatury przedstawia różne odpowiedzi na pytania dotyczące budowy i sposobu istnienia dzieła literackiego.

Teoria języka pyta o budowę i sposób istnienia języka.

Można badać dzieło literackie w powiązaniu i innymi dziedzinami sztuki.

Można zająć się językiem jako procesem, wytworem, narzędziem. Można powiązać językoznawstwo z innymi dziedzinami nauki. Może być narzędziem poznawania świata.

Strukturalizm silnie oddziaływał na literaturę i język. Do językoznawstwa wprowadził go deSaussure.

Każda teoria ma charakter spekulatywny i abstrakcyjny.

1. 
   językoznawstwo synchroniczne (bada język w określonej epoce - najczęściej badanie współczesnego języka) i diachroniczne (gramatyka SCS, gramatyka historyczna, historia języka)

2. językoznawstwo opisowe i porównawcze

językoznawstwo szczegółowe

czysto opisowe opisowo-normatywne zajmuje się zestawianiem struktury, faktów co

opis stanu opis stanu + ocena, najmniej dwu języków - komparatystyka. Może

faktycznego wprowadzanie normy koncentrować się na podobieństwach albo na

różnicach (komparatystyka -j. konfrontatywne)

3. językoznawstwo historyczne i typologiczne

opracowuje klasyfikacje języków

wg ich wspólnego pochodzenia -

tworzy termin „rodzina języków”

(języki mogą być podobne pod

względem struktury, ale nie należą

do jednej rodziny)

4. 
   językoznawstwo szczegółowe i ogólne

zajmuje się badaniem, opisem badanie wszystkich języków -

jednego konkretnego języka wydobycie cech najogólniejszych

w izolacji od innych języków, które istnieją i istniały.

To, co jest wspólne dla wszystkich

Należy do języka w ogóle.

Materiałowe Teoretyczne

CZYM JEST JĘZYK?

deSaussure: language - mowa, lang- język, parol-mówienie. Zjawisko abstrakcyjne, społeczne.

Mówienie jest konkretną realizacją języka.

Język- system znaków, kod. Służy do porozumiewania się członków danego społeczeństwa.

Znaki: dźwiękowe-słuchowe (alarm, hymn), dotykowe (uścisk dłoni), wzrokowe (znaki drogowe.

Znak nie jest uniwersalny. W różnych społecznościach różne znaki są rozumiane inaczej.

Znak ma stroną materialną i znaczenie (forma i treść). Forma oznaczającą i znaczenie.

Symptomy i znaki naturalne nie są wprowadzane do semiologii, bo są oparte na naturalnych przyległościach.

ZNAKI

symptomy sygnały

(przez niektórych

wyrzucane z systemu)

apele sygnały semantyczne

obrazy sygnały arbitralne

sygnały jednoklasowe sygnały dwuklasowe

bezfonemowe fonemowe (język)

Wszystkie sygnały mają postać znakową, są celowo nadawane, nadawca może je sam odbierać (są zwrotne).

Apele- nie odsyłają do świata rzeczywistości, ale oddziałują na emocje, np. ornamenty, sztuka abstrakcyjna, taniec, muzyka klasyczna.

Sygnały semantyczne - odsyłają odbiorcę do rzeczywistości

Obrazy- makiety, obrazy realistyczne, fotografie; sygnały umotywowane, realne, odsyłające do rzeczywistości. W sferze języka - wyrazy onomatopeiczne.

Sygnały arbitralne - nie są zmotywowane rzeczywistością

Sygnały jednoklasowe - nie mogą tworzyć większych całości, np. sygnały drogowe - zbiór pojedynczych znaków, które dają się połączyć ani podzielić.

Sygnały dwuklasowe - tworzą ze znaków pojedynczych znaki złożone, jest to system otwarty (nieskończona ilość).

Sygnały bezfonemowe- taniec pszczół

Sygnały fonemowe - język

Już w starożytności wiedziano, że język jest systemem (Arystoteles).

Cala rzeczywistość składa się z rzeczy i znaków rzeczy (forma i treść) - Aureliusz Augustinus.

Semiologia - nauka o systemach znakowych.

Wszystkie języki mają pewien zbiór cech - uniwersaliów. Niektóre z tych cech mają inne systemy.

3 grupy uniwersaliów:

1. Strukturalne - dotyczące znakowej struktury języka

2. Pragmatyczne - związane z użytkownikami języka

3. Gramatyczne - są podobne do strukturalnych, ale odnoszą się do zasad gramatycznych

Ad. 1.

1. Arbitralność - między znakiem a desygnatem nie istnieje podobieństwo, nie ma związków naturalnych. Jedynie niektóre onomatopeje są naturalne

2. Semantyczność - w każdym języku znak językowy ma znaczenie. Znak językowy odsyła nad do rzeczywistości. W każdym języku można opisać dane doświadczenie.

3. Dwuklasowość - każdy język składa się ze znaków prostych i złożonych (złożonych z prostych, które mają znaczenie - złożony jest nadrzędny).

4. Dyskretność - łączy się z dwuklasowością, wynika z ekonomii języka

5. Otwartość - produktywność - kreatywność - system znaków jest otwarty (możliwość tworzenia coraz więcej znaków złożonych).

6. Metajęzykowość - cecha, którą posiada tylko język naturalny.

Ad. 2.

1. Tradycyjność/przekaz kulturowy - każdego języka uczymy się drogą przekazu kulturowego.

2. Istnienie wartości logicznych - ważne przy fikcji literackiej, pozwala stawiać hipotezy naukowe

3. Sprzężenie zwrotne - nadawca jest jego odbiorcą

Ad. 3.

1. Uniwersalne jednostki językowe - pewne rodzaje jednostek językowych występują we wszystkich językach świata - morfy, wyrazy, zdania

2. Istnienie elementów deiktycznych

3. Morfów leksykalnych jest więcej niż morfów gramatycznych (liczba słów bez morfów leksykalnych jest w każdym języku niewielka). Morfy gramatyczne (femiczne, syntaktyczne, synkategorematyczne) służą do tworzenia elementów złożonych z prostych i do modyfikowania znaczeń. Każdy morf leksykalny łączyć się może z niewielką liczbą morfów gramatycznych Każdy morf gramatyczny może się łączyć z dużą liczbą morfów leksykalnych.

4. Istnienie kategorii imion własnych

Uniwersalia pojęciowe wg Anny Wierzbickiej:

1. Ja, ty, ktoś, ludzie, ciało

2. Ten, ten sam, inny

3. Jeden, dwa, niektóre, wszystko

4. Dobry, zły, duży, mały

5. Myśleć, wiedzieć, widzieć, słyszeć, czuć, chcieć

6. Mówić, słowo, prawda

7. Robić, dziać się, ruszać się

8. Być (istnieć), mieć

9. Żyć, umrzeć

10. Nie, być może, móc, bo (ponieważ), jeżeli

11. Kiedy, teraz, chwila, po (potem), przed, długo, krótko, przez pewien czas

12. Gdzie, tutaj, pod, nad, daleko, blisko, z (z tej strony), wewnątrz

13. Bardzo, więcej

14. Rodzaj, część

15. Tak, taki, jak

R. Grzegorczykowej

1. Składanie się znaków z fonicznych elementów diakrytycznych

2. Odróżnianie w obrębie systemów fonologicznych samogłosek i spółgłosek (tony i szmery)

3. Istnienie leksykonu i składającego się ze znaków odsyłających do pojęć (elementów świata)

4. Odróżnianie w obrębie leksykonu nazw czynności i nazw przedmiotów (rzeczowniki i czasowniki)

5. Istnienie reguł umożliwiających tworzenie z jednostek leksykonu zdań tzn. struktur

6. Najogólniejsza struktura pojęciowa wypowiedzi, w których orzeka się coś o czymś

7. Istnienie wyrażeń wskazujących na uczestników aktu mowy i na obiekty towarzyszące temu aktowi

8. Istnienie wyrażeń informujących o czasie i przestrzeni komunikowanych zdarzeń

9. Istnienie wyrażeń o postawie modalnej nadawcy

10. Istnienie wyrażeń oceniających (dobry-zły), wskazujących na ilość oraz intensywność (bardzo)

1-6: przysługujące pierwszym etapom rozwoju języka

Największe tajemnice - jak wykształcił się leksykon, jak zaczęły powstawać wyrazy połączone z desygnatami. Jak powstały reguły, dzięki którym budujemy zdania?

JĘZYKI NATURALNE

języki etniczne języki pomocnicze

(kreolskie) (tajne)

języki żywe języki martwe międzyetniczne tajne

powstałe sztucznie pidżyny

zrekonstruowane wegetujące

odcyfrowane

Na świecie istnieje ponad 6 tys. Języków i dialektów.

Odcyfrowane - pozostawiły teksty, zabytki, na ma jednak ludzi, którzy nimi mówią (hieroglify egipskie, pismo sumeryjskie).

Wegetujące - łacina, greka SCS (zabytki i ludzie)

Zrekonstruowane - nie mają zabytków, nie ma ludzi, którzy by nimi mówili (pozornie) - ślady tych języków nie pozostały w zabytkach. Dzięki metodzie komparatystycznej badamy je. Zostawiły grupę potomków (np. praindoeuropejski).

Pomocnicze (tajne) -

1. nie mają społeczności, który nim mówi jako pierwszym ( nie jest przekazywany przez rodzinę, kulturę)

2. przyczyny niedziecięcości tłumaczy się przyczynami społecznymi.

Różne przyczyny tworzenia - m.in. służą do porozumiewania się pewnej grupy ludzi (tworzą język pomocniczy). Niektóre służą do porozumiewania się różnymi językami etnicznymi.

Jest to np. język subkultur, przestępczy, grypsera (chodzi o utajnienie informacji). Powstawały najczęściej z przyczyn handlowych -stykali się ludzie mówiący innymi językami etnicznymi. Powstawał język tylko do tego rodzaju kontaktów. Z czasem stabilizował się. W ten sposób powstają pidżyny - międzyetniczne języki powstałe na gruncie dwu różnych języków etnicznych w celu osiągnięcia porozumienia. Najbardziej znane:

1. angielski + chiński (używany na wielkich obszarach Chin i Japonii. Rozwijał się w XVI i XVII w. w wyniku ekspansji handlowej)

2. angielski + melanezyjski (rozprzestrzenił się na obszarach zachodniego Pacyfiku)

Kreolskie - powstały w wyniku kolonizacji, np. Jamajka - angielski + język tubylców, czy haitański + angielski, miały proste reguły gramatyczne. Leksyka pochodziła albo z języka napływowego albo z zastanego.

Sztuczne - zaczęły powstawać w momencie, gdy straciła swoją rangę łacina. Zaczęto szukać języka ponadetnicznego. Początki - lata 70. XIX w.

Volapik - pierwszy język sztuczny stworzony przez Schleyera, nawiązywał do angielskiego.

Każdy język sztuczny nawiązywał do języków naturalnych.

Esperanto - 1887 - Ludwik Zamenhoff - opierał się na językach romańskich.

Ido- upowszechniona wersja esperanto

Interlingua i Novia - kolejne języki utworzone sztucznie.

Języki teorii matematycznych, programów komputerowych, sztuki, muzyki, wzorów chemicznych- nie są przedmiotem badań językoznawców.

Problem klasyfikacji języków (wszystkich języków świata) - różne języki są do siebie podobne.

Istnieją dwa rodzaje podobieństwa:

1. z porównania wynika, że pochodzą od tego samego przodka - klasyfikacja genetyczna - wspólne korzenie

2. podobieństwo pod względem struktury

Skąd się wzięła mowa ludzka? Na to pytanie chcą odpowiedzieć nie tylko językoznawcy.

Rozwój mowy ludzkiej:

1. warunki neurofizjologiczne

2. sytuacja komunikacyjna

3. hipotetyczne mechanizmy dążące do wykształcenia mowy

Ad. 1.

1. W organizmie człowieka nie ma specjalnego narządu do mówienia. Obniżenie krtani w wyniku wyprostowania postawy.

2. Rozwinęły się mięśnie naszego języka - oddzielenie jamy nosowej od ustnej

3. Ośrodek Broca - odpowiada za wytworzenie mowy

4. Ośrodek Wernickiego - odpowiada za rozumienie

Ad. 2. W miarę istnienia coraz większej liczby ludzi, zaczęły się tworzyć wspólnoty, było to niezbędne do dobrej organizacji.

Ad. 3.

1. potrzeba ekspresji uczuć

2. nazewnictwo - potrzeba nazywania rzeczy

3. mówienie o zjawiskach przeszłych lub nieobecnych - potrzeba dzielenia się doświadczeniami

4. naśladownictwo dźwięków przyrody

Klasyfikacja typologiczna

Różnice typologiczne - decydującą rolę odgrywa środowisko (miejsce, którym język się rozwija), np. w języku Eskimosów - wiele określeń słowa „śnieg”

Typologia strukturalna:

1. System fonologiczny - dzielimy języki na samogłoskowe i spółgłoskowe.

30% (samogłoski):70% (spółgłoski)- relacja wyjściowa

Powyżej 30% samogłosek - język samogłoskowy

Powyżej 70% spółgłosek - język spółgłoskowy

Klasyczne spółgłoskowe - polski, j. kaukaskie

Klasyczne samogłoskowe - francuski, j. polinezyjskie

2. Cechy prozodyczne - akcent, iloczas, intonacja - jeśli język ma akcent, intonację, iloczas i ma to znaczenie semantyczne, to jest to język prozodyczny.

Nieprozodyczne - polski, macedoński, fiński, turecki.

Prozodyczne - czeski (iloczas), rosyjski (akcent), łacina (iloczas).

Stałoakcentowe - polski, mongolski, czeski, węgierski, fiński; akcent na pierwsza sylabę: francuski, armeński, włoski; na trzecia sylabę od końca: macedoński.

Zmiennoakcentowe - rosyjski

3. Ze względu na kryterium morfologiczne - podział wszystkich języków na kilka grup (w jaki sposób ukryta jest informacja semantyczna i w jaki sposób wyrażana jest informacja gramatyczna):

1. Izolujące (analityczne)

2. Fleksyjne

3. Aglutynacyjne

4. Alternacyjne

5. Polisyntetyczne

Ad. I. Istnieją tzw. wyrazy posiłkowe i puste. Morfemy semantyczne (pierwiastki) i morfemy syntaktyczne (wyrazy puste), które pełnią funkcję gramatyczną.

Wartość gramatyczna jest wyrażana przez szyk tych wyrazów albo przy pomocy morfemów pustych. Języki izolujące analityczne: chiński, wietnamski, tybetański, francuski, angielski, bułgarski.

Ad. II. Wyrazy składają się z dwu elementów - temat (nośnik znaczenia) i morfów (funkcja gramatyczna). Końcówka informuje o liczbie, przypadku, rodzaju, wyznacza relacje w zdaniu.

Języki fleksyjne: wszystkie języki słowiańskie oprócz bułgarskiego, języki bałtyckie, sanskryt, staroperski, greka i łacina. Poza indoeuropejskimi języki fleksyjne występują rzadko.

Ad. III. Mają bardzo specyficzną budowę. Słowo zaczyna się od pierwiastka, potem występują aglutynanty (np. -by w języku polskim - tworzy tryb warunkowy). Języki aglutynacyjne_ węgierski, turecki, japoński, koreańskie, uralskie, australijskie.

El - ler - im - den

(Ręka) (Nośnik (Nośnik (z)

L. Mn.) posesyjności

„moich”

Z moich rąk

Ad. IV. Języki alternacyjne: arabski, hebrajski. Nośnikiem informacji semantycznej są spółgłoski, gramatycznej - samogłoski., np.:

g t l - zabić, zabójstwo, zabójca

gutala - zabił

gutila - został zabity

yagtulu - zabija

yagtalu - jest zabijany

Ad. V. Języki polisyntetyczne: języki Indian amerykańskich, niektóre kaukaskie i niektóre paleoazjatyckie. Informacja gramatyczna przekazywana jest na różne sposoby. Dopełnienie może występować w wyrazie.

NIE MA JĘZYKA JEDNOTYPOWEGO.

DZIELIMY JĘZYKI WEDŁUG DOMINUJĄCEJ CECHY!!!

4. Według kryterium semantycznego - chodzi o hierarchię wyrazów w systemie leksykalnym - jaki jest wyraz nadrzędny, czy istnieją wyrazy ogólne, abstrakcyjne, czy bardziej rozbudowany jest system konkretnych. Im ogólniejszy język - tym bardziej uniwersalny, ale ma uboższą treść. Budowa grup semantycznych wygląda różnie w różnych językach, np. pola semantyczne: czasu, ciała, kolorów, pór roku itd.

5. kryterium stylistyczne - zróżnicowanie socjalne. Nie ma pod tym względem języków jednolitych. 2 odmiany socjalne: tajne i kobiece.

Podstawowe są 3 style: język religijny (kapłanów, wedyjskie, misyjne - cerkiewno- słowiański), język kancelaryjny (kształtowany przez urzędników, dyplomatów) i poetycki (oparty na tradycji ustnej, potem stopniowo spisywany)

OŚRODKI ZAINTERESOWANIA JĘZYKIEM

1. Grecja

2. Rzym

3. Indie

Ad. 1. GRECJA: V/IV w p.n.e. - filozofowie zaczęli dyskutować o relacji wyrazów, nazw do rzeczy. Podzieli się na dwie grupy:

1. zgromadzonych wokół Heraklita z Efezu (związek między nazwą i rzeczywistością jest naturalny. Nazwa wynika z desygnatu)

2. Demokryt z Abdery - związek między słowem a rzeczą jest konwencjonalny

Platon dokonał konfrontacji tych poglądów. Epikur połączył te koncepcje - w rozwoju języka istniały dwa okresy: 1. wyrazy powstawały w reakcji narządów mowy na uczucia, wrażenia ludzkie 2. zaczął odgrywać rolę czynnik społeczny i intelektualny.

W starożytności zwyciężyła koncepcja konwencjonalna.

Problem budowy wyrazów: Demokryt, Platon, Arystoteles - język złożony jest z jednostek dźwiękowych, pozbawionych znaczenia, ale zdolnych do tworzenia jednostek złożonych, które mają znaczenie - zaczątki koncepcji fonemu i fonologii.

III/II w p.n.e. - zajęto się związkami logicznymi między wyrazami a kategoriami. Do dyskusji włączyli się:

1. aleksandryjczycy (analogiści) - w języku panuje ład i regularność, która wynika ze zgodności między regułami gramatycznymi i logicznymi, wydobyli z języka reguły i prawidłowości

2. stoicy (anomaliści)- wg nich analogii brak, w każdym języku jest zbyt dużo wyjątków by mówić o analogii. Relacja między formą wyrazu a znaczeniem jest nieregularne. Zwrócili uwagę na synonimię. Gdyby język był tworem konwencjonalnym to anomalie byłyby usunięte.

Wnioski:

1. język ma charakter naturalny w stosunku do człowieka, w stosunku do rzeczywistości jest tworem konwencjonalnym

2. w stosunku do rzeczywistości ma charakter anomalijny (ma mnóstwo wyjątków, odstępstw)

3. analogiści pojmowali język jako system relacji proporcjonalnych i dali tym początek koncepcji SYSTEMU JĘZYKA

W Grecji zwyciężyły poglądy, ze język jest konwencjonalny, proporcjonalny, systemowy.

Ad. 2. RZYM: nawiązywano do tego, co stworzyli Grecy. Tym, czym językoznawstwo było dla Rzymian, stało się dla całej Europy - przenieśli łacinę do innych krajów europejskich, przenosili opisy, metody badawcze z Grecji na łacinę. Komentowali i opisywali zjawiska, które nie zaszły w greckim. Zajęli się opisem gramatycznym.

IV/V w- zaczęły powstawać koncepcje teoretyczne. Aureliusz Augustinus - nawiązywał do koncepcji Arystotelesa. Stwierdził, że cała rzeczywistość składa się z rzeczy i znaków rzeczy, język ma naturę znakową. Język należy do systemów konwencjonalnych

Drugi nurt - gramatyczny - zaczynają powstawać języki narodowe, które wymagają opisu.

Ad. 3. INDIE: Kulminacja: V/IV w p.n.e.- wiedza językowa przekazywana ustnie; II w p.n.e. zaczęto ją spisywać. Przyczyny badań językoznawczych: 1. Indie zostały w tym czasie podbite przez Ariów, ale podbijający musieli dbać o własny język 2. w Indiach język był świętością, gdyż służył do komunikowania z Bogiem. Wymagano staranności i dokładności.

Zasługi: 1. stworzyli alfabet o charakterze sylabicznym 2. wprowadzili klasyfikację głosek 3. wprowadzili pojęcie „sphota” - fonem 4. wprowadzili pojęcie afiksów - końcówek 5. znali pojęcia: rodzaj, liczba, czasownik, rzeczownik, przyimek, przypadek, czas, tryb itd. 6. opracowali morfologię

Ocena Hindusów:

1. Dali pierwszy opis gramatyki opisowej (badania empiryczne)

2. Dokładny opis i klasyfikacja - obraz struktury języka

3. Wiedza o sanskrycie przyczyniła się do rozwoju języka jako nauki

PORÓWNANIE:

Językoznawstwo w Indiach ma podłoże metafizyczne, greckie charakteryzowało zainteresowanie świeckie, Hindusi mieli nastawienie empiryczne, indukcyjne, Grecy - dedukcyjne, abstrakcyjne. Indie - równolegle językiem zajmowali się filolodzy i filozofowie (przede wszystkim filolodzy), w Grecji- przede wszystkim filozofowie. Indie- językoznawstwo materiałowe, Grecja - teoretyczne.

WIEK XIX- przyczyny zainteresowania językoznawstwem:

1. przywiezienie sanskrytu

2. rozwój nauk biologicznych i teorii Darwina

3. zaczęto postrzegać język jako system

Pierwsze dziesięciolecia XIX w. - rozwija się metoda historyczna.

Lata 70. XIX w. - rozwija się ugrupowanie młodogramatyków

Franz Bopp - 1816- przedstawił materiał sanskrytu zestawiony z innymi językami indoeuropejskimi. Można więc już mówić o językoznawstwie jak o nauce -m porównywanie języków może być przedmiotem badań.

Duńczyk Rasmus Rask położył nacisk na stosowanie metod historycznych.

Zaczęto badać języki poszczególnych grup i rodzin językowych.

Jakub Grimm - opracował gramatykę niemiecką, zajął się porównywaniem cech fonetycznych rodziny germańskiej. Przebadał system spółgłoskowy tych języków.

Językami słowiańskimi zajął się_________, opracował również słownik etymologiczny.

August Pott podjął kolejne próby tworzenia słowników etymologicznych.

Aleksander Bruckner - pierwszy polski słownik etymologiczny.

W połowie XIX w. do odkrycia sanskrytu dołączyły odkrycia Darwina. Język zaczęto traktować jako organizm, który rozwija się wg określonych praw.

August Schleicher (naturalizm biologiczny) - komparatysta, interesował się rekonstrukcją języków indoeuropejskich. Chciał zrekonstruować język praindoeuropejski. Język jest wg niego niezależnym od człowieka tworem. Jego ewolucję wyznaczają prawa ewolucji człowieka. Tak jak każdy organizm - rodzi się, żyje, umiera, daje życie innym językom. Jest twórcą koncepcji drzewa genealogicznego języków. Był twórcą klasyfikacji typologicznej - wyodrębnił 3 typy: 1. rdzeniowe (chiński) 2. aglutynacyjne (węgierski) 3. fleksyjne (słowiańskie). Stopniowo - każda z tych grup ma większy stopień organizacji. Rdzeniowe - świat kryształów, aglutynacyjne - świat roślin, fleksyjne - świat zwierząt.

Johannes Schmidt - twórca teorii falowej - nowe cechy językowe powstają w pewnym miejscu i rozchodzą się tak jak fale po wrzuceniu kamienia do wody. Teoria falowa nie jest wymysłem, znalazła swoje zastosowanie.

Największym językoznawcą XIX w. był Wilhelm von Humboldt. Twórca podwalin kognitywizmu. Jest twórcą językoznawstwa ogólnego. Akcentował związek języka z myśleniem (początki psychologizmu). Język jest zjawiskiem dynamicznym, jest procesem, a ni tworem. Język jest emanacją ducha narodu, jest zewnętrznym wyrazem wewnętrznych treści. Przez język manifestuje się pogląd na świat (w każdej społeczności istnieje specyficzna psychologiczna struktura oglądu na świat). Język należy rozpatrywać w ścisłym powiązaniu z kulturą narodu. Istnieje niewystarczalna ilość środków językowych do porozumiewania się (relatywizm). Różnorodność języka polega na różnorodności światopoglądów. Humboldt szukał powiązań między charakterystycznymi cechami narodów a ich językami. Przypisywał językowi rolę historii i kultury.

Kontynuatorem teorii Humboldta był Hermann Steinthal, który wysunął postulat opisu gramatycznego języka. Według niego badania nad językiem służą do poznania psychiki różnych narodów.

Młodogramatycy:

Karl Lachmann - wprowadził metodę analityczną, badania szczegółowe. Badania te przyniosły wiele odkryć.

Młodogramatycy odeszli od problemów ogólnych, skupili się na badaniach szczegółowych. Według nich język jest tworem biologicznym, na plan dalszy schodzi znaczenie, ważniejsza jest forma. Zajęli się systemem fonetycznym. Wygłosili tezę o bezwyjątkowości praw głoskowych (proces obejmuje wszystkie wyrazy, formy i wszystkich ludzi posługujących się językiem). Przebadali materiał w ujęciu historycznym, ta koncepcja doprowadziła do oderwania języka od człowieka.

WNIOSKI:

1. językoznawstwo osiągnęło poziom naukowy dzięki zastosowaniu metody historyczno-diachronicznej.

2. przebadanie ogromnego materiału językowego wielu języków w ujęciu historycznym i porównawczym

3. zbadano relację języka i psychiki społeczności i jednostki

4. ustalono klasyfikację typologiczną i genealogiczną języków

5. osiągnięto duży postęp w różnych działach językoznawstwa - szczegółowe badania - morfologia, semantyka, dialektologia…

MANKAMENTY:

1. wyłączność postawy diachronicznej

2. postawa psychofizjologiczna w badaniach nad językiem

3. systemowe traktowanie języka

Szkoła kazańska - przedstawiciele - Baudouin de Courtenay, Mikołaj Kruszewski.

W tej szkole swe źródła

Ma strukturalizm. Koncepcje: 1. związek między dźwiękiem i znaczeniem 2. funkcji alternacji głoskowych

Głoski badali w dwóch aspektach: synchronii i diachronii (ewolucji). Pierwsi postulowali synchroniczne badanie języka. Język był dla nich teren działania dwóch tendencji rozwojowych:

1. konserwatywnej (dążącej do utrzymania istniejącego porządku)

2. innowacyjnej (powodującej zmiany w języku).

Prawa językowe dzielili na dynamiczne i statyczne. Oddzielali synchronię (również w niej zachodzą mimowolne zmiany) i diachronię. Dostrzegali w głosce inwariantne jądro - pewien zbiór cech niezmienialnych ani w diachronii ani w synchronii. Byli twórcami pojęcia „fonem”. Na płaszczyźnie morfologicznej najmniejszą jednostką jest morfem, natomiast fonologicznej - fonem. Dostrzegali zjawisko absorpcji i dezintegracji.

Ich badania doprowadziły do podstawowych dychotomii:

Substancja - forma

Forma - funkcja

Język - mówienie

Synchronia - diachronia

Po śmierci Kruszewskiego De Courtenay wycofał się z wielu poglądów (koncepcja społ. języka; pojęcie fonemu)

1. postulowali wprowadzenie matematyki i logiki do językoznawstwa

2. głosili nadrzędność synchronii nad diachronią

3. widzieli język w aspektach dynamicznym i statycznym

4. język jest systemem

5. sformułowali pojęcie „fonem”

Szkoła kazańska należy do XIX w., ale zapowiada najważniejsze zjawiska wieku XX:

1. miejsce zbierania faktów zastąpi interpretacja tych informacji

2. wypracowanie nowych metod badawczych

3. zaczęto dążyć do wyodrębnienia typowego reprezentanta danego zjawiska - ustalenia co jest reprezentatywne dla danego zjawiska

4. odejście od konkretności ku teorii językoznawczych

5. ustalenie, że język jest systemem, strukturą

6. za Einsteinem - zaczęli traktować językoznawstwo jako część teorii poznania

7. zaczęto szukać metajęzyka - maksymalnie logicznego języka analiz naukowych

Strukturalizm - Ferdynand de Saussure - Szwajcar, działał we Francji, nie publikował swoich teorii. 1916- jego studenci opublikowani wykłady i tak rozpoczęły się teorie strukturalistyczne.

De Saussure miał skłonności do metaforyzacji zjawisk językowych, np. porównania języka do gry w szachy (nieważny jest materiał, z jakiego zrobione są figury - ważne jest przypisanie wartości do figur; nieważne z jakiego materiału zbudowany jest język, ważna jest wartość zbioru dźwięków; raz ustalona wartość nie może być zmieniona; dla graczy ważny jest układ pionków na szachownicy. Wyrazy mają wartość same w sobie, ale w związku z innymi mają inną rangę; dla gry ważny jest obecny ruch - czyli synchronia jest ważniejsza od diachronii).

Najważniejsze w teorii de Saussure'a:

1. język jako zjawisko społeczne - system znaków , służących komunikacji

2. język jako system znaków - elementy tego systemu są powiązane, wchodzą ze sobą w relację, ten system tworzy opozycje, nie odnosi się bezpośrednio do rzeczywistości, nie jest wykładnikiem rzeczywistości

3. lang (język) i parol (mówienie)

4. język jest formą

5. natura znakowa jest złożona - składa się z dwu elementów - strona oznaczana (materialna) i oznaczająca (pojęciowa). Pojęcie „znaku” sięga starożytności

6. między znakami zachodzą relacje asocjacyjne albo paradygmatyczne i linearne albo syntagmatyczne

tkwią w świadomości mówiącego, występują poza tekstem, tworzą opozycję

istnieją w tekście; żadnego elementu nie możemy wymówić

równocześnie z drugim, realizujemy je linearnie- te elementy

języka otrzymują określoną wartość w relacji z innymi elementami,

występującymi obok niego

7. język jest arbitralny w stosunku do swojej formy, ale konwencjonalny w stosunku do rzeczywistości. Obok znaczenia wyraz ma swoją wartość

8. rozważanie problemu synchronii i diachronii. Język należy traktować synchronicznie.

Po II wojnie światowej nasilił się wpływ koncepcji de Saussure'a:

1. na bazie tych teorii powstała Szkoła genewska (Bally), która rozwinęła strukturalną stylistykę

2. Szkoła praska - Jacobson i Trubiecki

3. glossemantyzm - Hjelmslev - Szkoła kopenhaska

4. strukturalizm amerykański - deskryptywizm - Bloomfield

Szkoła genewska

• przedstawiciel Bally

• nastawiona na studiowanie elementów emocjonalnych, koncentrowała się na stylistyce

• klasyczne, synchroniczne metody badań

• traktowanie języka jako systemu

• emocje w języku w dwu aspektach: w języku w ogóle i w konkretnych utworach literackich

• każda wypowiedź ma znamię czegoś wyjątkowego

• teoria aktualizacji - wyrazy same w sobie oznaczają pojęcia ogólne, potencjalne (znaczenie słownikowe)

• mowa - wyraz odnosi się do zjawisk konkretnych

• przechodzenie od języka do znaczenia - przechodzenie od znaczenia ogólnego do konkretnego

• wydzielenie 4 odmian stylistyki: lingwistyczna (badanie stylu od strony językowej, bada zbiór jednostek istniejących w języku do opisania naszych uczuć i przeżyć), literacka (odnoszenie badań do języka literackiego, pyta jaki użytek czyni z nich pisarz, jednostka), indywidualna (odnosi się do jednostek występujących u danego osobnika), społeczna

• szkoła zajmowała się również semantyką

Szkoła kopenhaska - glossematycy

• założyciel i główny reprezentant - Hjelmslev

• język środkiem poznania relacji pozajęzykowych

• język jest systemem, jest zamkniętą całością

• lingwistyka ma ustalić co jest charakterystyczne i wspólne dla wszystkich języków świata

• gł. zadanie językoznawstwa - zbudowanie metajęzyka - logicznego narzędzia definiowania

• stworzyli termin „gramatyka logiczna”

• badała dźwięki jako jednostki abstrakcyjne i interesowała się fonologią, a nie fonetyką

• zwróciła uwagę, że oprócz znaczenia leksykalnego istnieje znaczenie kontekstowe

• dążyła do stworzenia językoznawstwa formalnego - badanie formy, operowanie terminologią jednoznaczną i precyzyjną

• języki wykazują podobieństwo struktury, różnią się formą struktury

• język jest formą, a nie substancją

• odrzuciła związki z psychologią

• glossematyka - bardziej teoria niż nauka empiryczna

• językoznawstwo powinno zająć się badaniem struktury języka

• nie interesowało ich zjawisko synchronii i diachronii

• dążyli do odkrycia tego, co jest w języku niezmienne - dążyli do definiowania

• podkreślali:

• znaczenie strony formalnej i abstrakcyjnej języka

• ugruntowali pojęcie systemu - rozwinęli koncepcję de Saussure'a

• stworzyli pomost między strukturalizmem amerykańskim i europejskim

• teoria języka musi się opierać na empirii i spełniać 4 warunki:

• opis musi być wolnych od sprzeczności

• opis musi być wyczerpujący i precyzyjny

• musi być maksymalnie prosty

• musi być logiczny

Szkoła praska

• szkoła największa, miała największy wpływ na europejskie językoznawstwo

• tworzyli ją Czesi i Rosjanie Karczewski, Jacobson, Trubiecki

• zakres badań - fonologia, morfologia, składnia, język pisarzy i poezji

• nazywana Praskim Kołem Lingwistycznym

• założona w 1926 r.

• największe badania - okres międzywojenny

• po śmierci Dubieckiego i wyjeździe Jacobsona jej znaczenie zmalało

• badania nad afazją, komunikacją językową, mową dzieci

• ich językoznawstwo - funkcjonalne - ich zdaniem język jest systemem funkcjonalnym - wszystkie środki wyrazu służą do określonych celów

• założenia:

• język jest systemem środków wyrazu, służących do porozumiewania się. Należy więc badać konkretną funkcję konkretnej wypowiedzi. Co się komunikuje? Jak? Komu i w jaki sposób?

• Język jest rzeczywistością, jest konkretnym, fizycznym zjawiskiem. Typ języka warunkują momenty pozajęzykowe

• Należy odróżniać j. mediów, naukowy od języka literackiego

• W języku uzewnętrznia się emocjonalny i intelektualny aspekt mowy

• Analiza lingwistyczna powinna dotyczyć relacji między formami służącymi do wyrażania treści emocjonalnych i intelektualnych

• Wyraźne oddzielenie j. pisanego i mówionego - powinny one być badane

• W badaniach lingwistycznych ważniejsza jest synchronia, powinna ona wyprzedzać diachronię. Synchronia to nie statyczność, diachronia jest ewolucją systemu, a nie procesów; bez odniesienia do diachronii nie wyjaśnimy wielu zjawisk, dlatego w synchronii należy widzieć diachronię, a w diachronii system. W języku ukryta jest jego przeszłość

• Język jest systemem złożonym z szeregu podsystemów- nie należy rozdzielać morfologii, semantyki itd.)

• Należy w badaniach językoznawczych stosować metodę porównawczą, ale nie należy porównywać pojedynczych zjawisk, ale systemy. Rozwinęli prace nad typologią języków. W każdym języku istnieją opozycje prymarne (opozycja samogłoska - spółgłoska) i sekundarne (miękkość, dźwięczność, dziąsłowość)

• Największe osiągnięcia w fonologii ( oddzielili ją od fonetyki; badania powinny dotyczyć typów fonemicznych i odnieść badania fonologiczne do morfologicznych; rozwinęli morfonologię; zajęli się ligą językową)

• Ustalili pojęcie „fonem” jako zespół cech dystynktywnych - fonem nie jest tożsamy z dźwiękiem, głoską ani z literą. To oddzielne pojęcie. Fonemy nie maja znaczenia, służą do odróżniania znaczeń, pojecie „fonem” jest abstrakcyjne, reprezentantem fonemu w tekście są alofony. Każdy fonem jest charakteryzowany jako zbiór cech (s: niewokaliczne, nienosowe, ciągle, bezdźwięczne, twarde; m: niewokaliczne, nosowe, ciągłe, dźwięczne, twarde)

• Jacobson i Hall - rozwinęli teorię cech dystynktywnych: fonem realizowany jest przez alofony, ale mamy warianty: główne - niezmienne, kombinatoryczne, fakultatywne - zależą od użytkownika.

• Opozycje izolowane: różnica między członami nie powtarza się w innej parze, np. r:l

• Opozycje wielowymiarowe - różnice powtarzają się

• Opozycje jednowymiarowe - różnice nie powtarzają się p:b

• Opozycje prywatywne (polegają na tym, że jeden człon ma jedną cechę więcej, np. dźwięczność t:d, s:z), gradualne (stopniowanie tej samej cechy - nasilenie jednej cechy u:o:a, i:e:a - różny stopień otwarcia), ekwipolentne - człon pierwszy posiada cechy, których nie posiada drugi i na odwrót, np. p:t)

• Opozycje stałe (występują we wszystkich pozycjach tom:dom) i neutralizowane

• Prażanie zajęli się morfonologią - są morfonemy, które są realizacją jednego fonemu

• Zajęli się zdaniem - analizą funkcjonalną zdania - w każdym zdaniu mamy dwie części - temat (to, co już wiemy, co było powiedziane w poprzednim zdaniu) i remat (dodana nowa informacja w zdaniu)

• Estetyczna funkcja języka (Jacobson) - zajęto się językiem artystycznym, zwrócono uwagę na to, jak się mówi. W języku potocznym - schematy, utarte struktury, w języku artystycznym - celowe deformacje, odautomatyzowanie środków językowych - na tym oparta jest metafora. Ustalili różnice między j. pisanym i mówionym

• Teoria cech dystynktywnych została wykorzystana w teorii informacji

• Prażanie dążyli do ustalenia praw ewolucji języka

• Przyczynili się do rozwoju typologii języka

• Posunęli badania nad odmianami stylistycznymi języka - zwłaszcza poetyckimi

• Koncepcje de Saussure'a przyjęte zostały na grunt USA

Strukturalizm amerykański

• Zetknięcie z językiem i kulturą Indian miało wpływ na strukturalistów amerykańskich

• Psychologia behawiorystyczna

• Boas zaczął badać języki Indian, zetknął się ze specyficznymi strukturami językowymi, wysunął hipotezę, że wszystkie języki mają wewnętrzną logikę, nie ma gramatyki uniwersalnej

• Należy do języka podejść w sposób opisowy i ten materiał narzuci metodę badania

• Języki te nie mają tradycji piśmiennej, są przekazywane ustnie

• Zajęli się głównie opisem, dlatego zostali nazwani deskryptywistami

• Sapir i Whorf - twórcy antropologii lingwistycznej

• Badali typy struktur językowych

• Teoria wzorców językowych - każdy człowiek nosi w sobie określone zasady organizacji języka - modele możliwości występują w języku - każdy z nas za pomocą tych modeli wyraża swoje uczucia

• Aby poznać te modele trzeba poznać kulturę danej społeczności, środowiska

• Uważali, że jest tyle światów ile języków

• Fonem był dla nich typem asocjacji psychicznych

• Bloomfield i neobloomfieldowcy:

• Oddziałała na nich metoda behawiorystyczna

• Bodziec - reakcja - zaczęli opisywać język w tej kategorii

• S->r… s->R

• Dystrybucjoniści odrzucili znaczenie, dlatego że nie uważali je za subiektywne

• Wydobyty korpus językowy można posegregować, np. za pomocą podstawienia

Podsumowanie:

1. wpływ badań nad językami Indian i psychologii behawiorystycznej

2. odrzucenie spekulacyjnych teorii

3. odrzucenie znaczenia w badaniach językoznawczych

4. doprowadzenie do stwierdzenia, że cokolwiek użytkownik powie, jest gramatyczne

5. wychodzili od fonologii przez morfologię do składni (należy przestrzegać kolejności)

6. zadaniem językoznawcy jest wykrywanie jednostek językowych, na podstawie skończonego zbioru zdań - korpusu - na tej podstawie badacz określa dystrybucję, buduje gramatykę, gromadzi inwentarz jednostek

7. każdy język należy badać odrębnie - nie ma z góry założonej metody

8. minusy:

• odrzucenie znaczenia

• wykrycie wszystkich możliwości występowania wszystkich elementów jest praktycznie nieosiągalne

Harris rozpoczął nowy etap w strukturalizmie amerykańskim - gramatyka generatywno-transformaytwna.

- Wyodrębnił klasy wyrazów i oznaczył je symbolami:

N rzeczownik, V czasownik, A przymiotnik, T rodzajnik P przyimek, D przysłówek, v morfem czasu.

- Podał zdanie jądrowe - przy tworzeniu każdego zdania występuje zdanie jądrowe - cała struktura syntaktyczna języka jest oparta na dwóch podstawach: zdania jądrowego (którego struktura wyjaśnia struktury innych zdań - mogą być wyjaśnione przez strukturę innych zdań) i reguł transformatywnych.

- Wszystkie zdania danego języka da się wyprowadzić z jednego lub wielu zdań jądrowych + reguły transformacji.

- ustalił dla języka angielskiego 6 takich zdań jądrowych:

• NvV

• NvVPN

• NvVN

• N is N

• N is PN

• N is D

Chomsky rozbudował gramatykę, otrzymała nazwę generatywno - transformatywna - GENERATYWIZM.

• generowanie (Tworzenie, wykrywanie reguł, przy pomocy których tworzymy zdania. Organizują strukturę powierzchniową ze struktury głębokiej) i transformacja (Przekształcanie przy pomocy określonych reguł jednego typu zdania w inne).

• generatywiści sprzeciwiali się behawioryzmowi, uważali, że niesłuszne jest sprowadzanie języka do schematu bodziec - reakcja, bo behawioryzm nie może ustalić istoty języka, pomija świadomość człowieka - człowiek nie zawsze reaguje werbalnie na bodziec

• przeciwstawili się relatywizmowi głoszącemu różnorodność języka - Chomsky uważał, że na płaszczyźnie struktur głębokich ludzie są tacy sami, różnimy się jedynie strukturą powierzchniową

• językoznawstwo łączyli z psychologią

• trzonem tej teorii jest uznanie struktur danego języka

• badania nad językiem mają na celu sformułowanie zasad organizacji języka, które są wspólne dla wszystkich języków

• pojęcia podstawowe: struktura powierzchniowa (brzmieniowa - to co nazywamy gramatyką, to co jest dostępne badaniu) i struktura głęboka (znaczenie, sensy, to, co nie jest dostępne badaniu)

• rozważania nad wydobywaniem ze struktur głębokich struktur powierzchniowych

• struktury powierzchniowe są podobne lub identyczne, ale znaczenie mogą mieć inne

• koncepcja gramatyki uniwersalnej (psycholingwiści ją rozwijają, wszystkie języki etniczne są do siebie podobne w warstwie struktur głębokich) - połączył je Chomsky z genetycznie uwarunkowanym przyrządem do przyswajania języka

• kompetencja (de Saussurowski „lang” - nieuświadomiona wiedza językowa, zasady parafrazowania, rozróżnianie ukrytych znaczeń) i performancja („parol” - faktyczne użycie języka w konkretnej sytuacji)

• generatywiści doszli do tego, że wszyscy ludzie mają taką samą umiejętność łatwego przyswajania dowolnego języka jako pierwszego, mamy w sobie przyrząd do przyswajania języka

• mowa ludzka wyraża postrzeganie świata przez człowieka

• zasadnicze struktury powierzchniowe wszystkich ludzi są takie same

• generatywiści dążyli do wydobycia różnic między performancją i kompetencją

• wprowadzenie do językoznawstwa metody modelowania - odwołanie do cybernetyki (1. ogląd - zewnętrzny ogląd tego mechanizmu 2. skonstruowanie narzędzia funkcjonującego podobnie do języka)

Na rozwój gramatyki generatywnej miał wpływ:

• rozwój teorii informatycznych

• cybernetyka

• próby maszynowego tłumaczenia tekstów

• wprowadzenie do językoznawstwa metod matematycznych

Socjolingwistyka

• powstała w reakcji na strukturalizm, wykorzystała strukturalizm

• włączono do niej metody socjologii

• mniej interesowała się językiem jako strukturą, zaczęła zwracać uwagę na użycie języka w określonych sytuacjach

• obserwowanie odmian języka, przyczyny ich powstawania

• językoznawstwo rozszerzone o konteksty społeczne, skupia się na czynnikach zewnętrznych

• pozwala ustalić cechy przedstawicieli różnych warstw społecznych

• badanie zależności między wykształceniem, pochodzeniem a wymową

• mniej interesuje się standardową odmianą języka

• nie wprowadzają do badań oceny

• tzw. role społeczne - środowisko, zawód, wiek, wykształcenie rzutują na sposób mówienia, tych ról nie mamy przypisanych na stałe

• te badania rozpoczęły się w latach 60. w USA (Nowy Jork)

• potwierdziły poglądy Prażan - w badaniach uwzględnia się różne akty mowy, ale bierze pod uwagę również czynniki zewnętrzne - powstała gramatyka tekstu

• badanie słownictwa

• wykorzystanie praw socjologicznych - pokoleniowy model zmian językowych

• wszelkie innowacje językowe przeprowadzane są w obrębie 3 pokoleń: 1. - G1 - używa danego języka 2. G2 - modyfikacja, innowacja 3. G3 - modyfikacja staje się zasadą

Psycholingwistyka

• rozwinęła się w latach 50.

• prekursorem Humboldt i Wundt

• zajęli się związkiem języka z myśleniem

• chcieli udzielić odpowiedzi na 3 pytania: 1. Czy myślenie ma wyłącznie charakter pojęciowy? (Czy istnieje pozajęzykowe myślenie?) 2. Czy każdemu aktowi mowy towarzyszy myślenie? (mówienie automatyczne) 3. Jak rzeczywistość odbija się w psychice człowieka? (Jak dochodzi do upraszczania i przetwarzania obrazów?)

• Pamięć: istnieją różne typy pamięci: sensoryczna, epizodyczna, długotrwała, krótkotrwała. Dla odbioru mowy ważna jest pamięć sensoryczna (w niej zarejestrowane są ludzkie doświadczenia, przeżycia). Ikoniczna - wzrokowa, echo - słuchowa, operacyjna odpowiedzialna jest za wartościowanie, wybieranie i klasyfikowanie bodźców i przygotowywanie reakcji, długotrwała - nieograniczona, magazyn naszej wiedzy o świecie (także językowej), epizodyczna - gromadzi wspomnienia oraz osobiste przeżycia. Dla językoznawcy ważna jest pamięć semantyczna, gdzie występuje organizacja znaczeń wyrazów - łączenie znaków ze znaczeniami

• stosunek języka do poznania: język jest sposobem interpretowania świata. Nominacja (nazywanie, definiowanie, określanie zakresu znaczeniowego) jest związana z klasyfikacją obiektów, czyli również klasyfikacją rzeczywistości.

• filogeneza i ontogeneza. Filogeneza - zajmuje się rozwojem mowy gatunku ludzkiego - jak nauczyliśmy się mówić? Jak powstał język? Ida Kurcz- język nie jest wytworem kultury, pismo jest. Koncepcja powstania języka - na początku istniał protojęzyk - przedjęzyk. Na tym etapie, tak jak małe dziecko, zaczęto wydawać dźwięki z rożnych przyczyn. Protojęzykiem posługiwał się gatunek przedludzki. Mowa ludzka jest stosunkowo młodym zjawiskiem - ma ok. 50 tys. lat. Początek mowy związany był z pionowa postawą człowieka. Do 300 elementów języka - człowiek nie potrzebował reguł gramatycznych. Ontogeneza - rozwój mowy jednostki, mowa egocentryczna- mówienie do siebie. Jest to albo głośne ćwiczenie języka albo uzewnętrznienie myśli. Psycholingwiści skłaniają się ku pierwszej opcji.

• komunikacja językowa jest przekazem kulturowym

• do porozumiewania się nie wystarczy słownictwo i znajomość reguł gramatycznych. Trzeba mieć jeszcze kompetencję. Dopiero wtedy osiągniemy cel komunikacyjny.

• Gramatyka uniwersalna - zadatki wrodzone do nauki języka. Wyznacza ona proces przyswajania języka, jest odpowiedzialna za wspólne cechy występujące we wszystkich językach świata. Mogą w niej zachodzić zaburzenia, np. człowiek nie jest w stanie opanować pewnych składników języka, wymowy…

• funkcje poznawcze i komunikacyjne są niezależne, choć działają obok siebie

• pierwszym etapem mówienia jest rozumienie, produkowanie jest późniejsze.

• od 4. roku życia - nabywanie podstawowej wiedzy językowej

• języka można się nauczyć w każdym wieku, problemem może być tylko system fonologiczny - problem z intonacją, akcentem, wymową niektórych głosek.

• pierwszego języka uczymy się nieświadomie, kolejne - świadomie

• psycholingwiści zajmują się różnymi typami afazji, patologiami mowy

• w psycholingwistyce wykorzystuje się różne prawa psychologiczne: prawo identyfikacji wyobrażeń niedostatecznie rożnych oraz prawo najmniejszego wysiłku - ekonomii

• starają się zbudować idealny model językowy, który jest wyrazem psychiki jednostki i społeczeństwa

• można badać mechanizmy zachowań językowych mówiącego

Lingwistyka matematyczna/statystyczna

• wprowadzenie do językoznawstwa wzorów matematycznych

• rozwinęła się w latach 70., jej początki sięgają starożytności - Hindusi przeprowadzali takie badania, np. liczyli głoski, wersety

• prekursorzy statystyki leksykalnej: George Zipf, Pierre Gluraud, Gustaw Herdan, w Polsce - Sambor, Borończak

• stenografowie widzieli praktyczność tej dziedziny, jest ona bowiem empiryczna, użyteczna

• badania statystyczne prowadzono na płaszczyźnie fonetycznej i leksykalnej języka - frekwencja i ranga

• do badań matematycznych zaczęto opracowywać słowniki frekwencyjne

• określa się korpus językowy - 100 tys., drogą losową dokonuje się wyboru materiału

• aby stworzyć słowniki frekwencyjny należy ustalić formy mianownikowe, ustalić co to jest „wyraz”

• ranga - miejsce, które zajmuje wyraz na liście frekwencyjnej

• słowa o jednokrotnym użyciu zajmują prawie połowę listy frekwencyjnej, świadczy to o bogactwie językowym

• frekwencję oblicza się dwojako: 1) liczba bezwzględna - np. wyraz „w/we” ma frekwencję 3819, czyli F=3819 2) częstość względna - F/n * 100, gdzie „n” oznacza długość tekstu

• w danym tekście określona liczba wyrazów stanowi podst. zrąb

• pewna liczba wyrazów pokrywa większą część danego tekstu - 100 wyrazów pokrywa 60% tekstu, 1000 - 85%, 4 tys. wyrazów pokrywa 97,5% tekstu.

• długość wyrazu jest odwrotnie proporcjonalna do jego frekwencji - najkrótsze są najczęstsze. Im dłuższy, tym rzadszy. To prawo rządzi skracaniem wyrazu.

• wśród 500 najczęstszych wyrazów w „Lalce” krótkie wyrazy zajmują 78% tekstu

• na frekwencję wyrazu w tekście wpływa jego wieloznaczność kontekstowa

• frekwencja wyrazu pozostaje w prostym stosunku o jego wieku, między długością wyrazu i jego wiekiem pojawia się stosunek odwrotnie proporcjonalny

• relacja między rangą wyrazu a jego frekwencją jest wielkością stałą

• Zipf ustalił to na podstawie „Ullisesa” (do badań używa się dzieł obszernych)

• każdy wyraz ma jakiś stopień prawdopodobieństwa wystąpienia w tekście

• stosunek między liczba wyrazów o określonej frekwencji a wielkością ich frekwencji jest odwrotnie proporcjonalny

• im dane wyrazy występują częściej, tym jest ich mniej

• języki o krótkich wyrazach są bardziej ekonomiczne, zapewniają większe korzyści przy mniejszym wysiłku

• prawidłowości, które zostały ustalone zaczęto przenosić na system fonologiczny - złożoność dźwięków jest odwrotnie proporcjonalna do ich frekwencji - spółgłoski bezdźwięczne jako fonemy prostsze występują częściej niż dźwięczne

• takie badania prowadzi się w różnych celach

Etnolingwistyka

• wywodzi się z antropologii lingwistycznej

• spotkanie kulturoznawstwa, lingwistyki, dialektologii

• związek języka z folklorem, dialektami

• zajmuje się:

• kulturoznawczą rolą języka

• stylowym zróżnicowaniem języka

• słownictwem jako klasyfikatorem doświadczenia ludzkiego

• gatunkowymi wzorcami wypowiedzi

• na podstawie słownictwa rekonstruowany jest obraz świata

• świat jest różny w różnych językach

• wyodrębnione są: kategorie i typy, które pozwalają tworzyć pojęcia oparte na wzorcach językowych (nabywanych drogą kulturową, pokazują pełną rzeczywistość)

• pozwala inaczej spojrzeć na relacje desygnat-znaczenie.

• Onomazjologia - dlaczego dany przedmiot ma taką nazwę?

• zaczęto tworzyć definicje kognitywne - poznawcze (może je tworzyć każdy użytkownik języka)

Kognitywizm

• ośrodek kognitywizmu w Polsce - Lublin - Jerzy Bartmiński

• powstał w latach 70. w USA, był reakcją na generatywizm (stracono z pola widzenia człowieka, więc kognitywiści chcieli patrzeć na człowieka i jego twórczą rolę)

• jesteśmy twórcami i niewolnikami języka

• celem: adekwatny opis zjawisk językowych przez pryzmat poznawania przez człowieka świata i jak efekty poznania wyrażane są w języku

• w generatywizmie podważyli to, co ustalił Chomsky - modele idealne ( nie mają odwzorowania w wielu językach, np. słowiańskich)

• bliżsi są antropologicznemu opisowi języka. Zajmują się człowiekiem, a nie systemem

• badają jak człowiek przerabia świat na pojęcia - jak interpretacja tego świata została ujęta w języku

• kłopotliwa dla generatywistów była metafora, gdyż nie pasowała do struktur, najważniejsze są więc dla kognitywistów badania nad metaforą.

• George Lakoff - metafora jest jednym z fundamentalnych sposobów funkcjonowania, jest odbiciem procesów poznawczych

• Rolland Ladgacker - główny badacz metafory

• kognitywizm odrzuca zasadę derywacji

• przy pomocy symboli interpretujemy świat

• termin „punkt widzenia” - sytuacja jest widziana na różne sposoby (inaczej widzę, więc inaczej opisuję)

• definiują metaforę: ludzki sposób pojmowania rzeczy trudnych i abstrakcyjnych, nieznanych w kategoriach rzeczy konkretnych, od dawna znanych

• nie jest możliwe przewidzenie co się w języku wydarzy

• kategoryzacja - kategorie tworzą obiekty lub zjawiska mające określone cechy, zbiór cech jest typowy dla wszystkich obiektów

• kategoryzacja naturalna - wchodzą do niej desygnaty, które mają cechy charakterystyczne dla prototypowych przedstawicieli

• modele pojęciowe - niektóre pojęcia muszą być definiowane wg określonej sytuacji

• Lakoff i Johnson - większa część naszego życia ma naturę metaforyczną, nie jest dostępna zwykłemu oglądowi, abstrakcyjne (czas, uczucia)

• znaczenia konotacyjne (jest to odniesienie do wszystkich procesów poznawczych i emocjonalnych, jakie dane słowo wywołuje w umyśle odbiorcy, poza samym, semantycznie odpowiadającym temu słowu, pojęciem (jego desygnatem). Czyli nie tylko do obiektywnych zjawisk rzeczywistości, ale i do myśli, przeżyć, emocji, wyobrażeń związanych ze zjawiskami. Każde słowo tworzy wokół siebie dość regularną siatkę skojarzeń, tzn. innych słów najsilniej przyciąganych w swobodnych reakcjach skojarzeniowych. Suma treści konotowanych przez znak nazwy, czyli w taki sposób z nim kojarzonych składa się na nazewniczy komunikat).

1

---