Renesans
1.Omów czynniki sprawcze odrodzenia.
Renesans nie był nagłym wybuchem, natychmiastowym objawieniem nowych jakości. Był wynikiem długotrwałego, złożonego historycznego procesu różnych przemian społeczno-gospodarczych zachodzących w Europie, w której po okresie feudalnego rozbicia jednoczyły się państwa. Jednocześnie następował proces wzrostu roli mieszczaństwa, które później stworzy instytucje mecenatu - możliwość taką zapewnią mu potężne obroty pieniężne, które dały mu możliwość konkurowania ze szlachtą i duchowieństwem. Dzięki hojności mecenasów wywodzących się z różnych stanów wiele późniejszych osobistości zdobyło potrzebne wykształcenie. Trwał także proces rozpadu jedności wyznaniowej Europy i jej cesarsko-papieskiej struktury. Podobnie odkrycia naukowe we wszelkich dziedzinach powodowały, że człowiek stawał się coraz bardziej światły i nie obawiał się nawet podważać pewnych dogmatów religijnych. Należy jednak zauważyć, że te odkrycia były jednocześnie przyczyną sprawczą renesansu, jak i to właśnie renesans umożliwił tak gwałtowny ich rozwój. Jednak jednym z najważniejszych czynników sprawczych jest niewątpliwie wynalazek druku, który pozwolił dotrzeć większej ilości ludzi do książek, które wcześniej ze względu na swą cenę były dostępne tylko nielicznym. Nad renesansem patronowały dwa zasadnicze prądy: humanizm i reformacja. Podobnie jednak jak i w przypadku odkryć naukowych z jednej strony stanowiły one "siłę napędową" renesansu a z drugiej właściwie nie mogłyby powstać bez odrodzenia. Humanizm to pojęcie używane w trzech znaczeniach: 1)w sensie historycznych jako określenie umysłowego ruchu, którego główną tendencją były wszechstronne studia antyku oraz uznanie antycznych wzorców zachowań - było to związane z poszukiwaniem wzorców aktualnych dla tej epoki. 2)używa się tego terminu również dla określenia filozofii, która zakładała nieograniczone możliwości ludzkiego rozumu oraz zachęcała do stałego rozwoju intelektualnego. 3)w bardzo ogólnym sensie pojęcia tego używa się dla określenia postawy, która stawia na dążenie do pełnego rozwoju człowieka. Reformacja była efektem tego, że człowiek renesansowy nie bał się podważyć świętych dla średniowiecza dogmatów religijnych. Żądania reform w kościele w połączeniu z wcześniejszymi kryzysami zaowocowały rozłamem, z którego wkrótce wyodrębniły się dwa główne nurty: luteranizm i kalwinizm. Istota problemu reformacji sprowadzała się do pytania: jak wierzyć. Konflikty reformatorów z kościołem katolickim doprowadziły do licznych wojen.
2.Zdefiniuj krótko gatunki literackie epoki.
Renesans czerpał głównie z okresów poprzednich a zwłaszcza z antyku, dlatego największą popularnością cieszyły się gatunki cenione w czasach antyku. Liryka: ody, treny, fraszki, pieśni, elegie, hymny, epigramy, sielanki. Epika: bohaterski eposy. Dramat: humanistyczne tragedie. Poza tym powstały niejako z potrzeby chwili gatunki mające na celu przedstawienie poglądów politycznych (mowy) lub teologicznych (kazania). Bardzo popularną formą wypowiedzi był dialog, używany szczególnie często w utworach parenetycznych, propagujących pewne wzorce osobowe. Renesans nie zapomniał również o średniowieczu i uprawiano także gatunki charakterystyczne dla poprzedniej epoki.
3.Renesansowy charakter pieśni, fraszek, trenów i dramatu Kochanowskiego.
Pieśni
Renesansowy charakter pieśni wyraża się poprzez zawartą w nich filozofię i sposób patrzenia na świat oraz poprzez fakt, że wykorzystując gatunek pieśni stworzył Kochanowski swój własny, niepowtarzalny styl, co było zgodne z renesansowym poczuciem indywidualizmu. W pieśniach o tematyce religijnej K. chwali Boga, lecz chwali go zachwycając się pięknem stworzenia świata. Twierdzi on, że wszystko na ziemi jest uporządkowanie harmonicznie i jest to uporządkowanie doskonałe. W pieśniach widać jednak przede wszystkim wpływ dwóch antycznych kierunków filozoficznych: stoicyzmu i epikureizmu. Stoicyzm wyraża się w przekonaniu, że człowiek powinien dążyć do szczęścia żyjąc w zgodzie z naturą i zasadami cnoty, która jest tego szczęścia gwarantką. Jednak to szczęście nie było bezgraniczne na drodze do niego stała ślepa Fortuna-Przygoda, mająca wiele wspólnego z Opatrznością. Jako, że wiadomo było o śmiertelności człowieka do pieśni, jak i do całego renesansu wkradały się elementy filozofii epikurejskie. Poeta w pieśniach zachęca do korzystania z chwili i cieszenia się życiem nie ufając zbyt bardzo przyszłości. Zabawa i radość pozwalają według niego zapomnieć na moment o znikomości i ulotności życia.
Fraszki
Podobnie jak w Pieśniach i tutaj renesansowy charakter można dostrzec głównie rozpatrując postawy filozoficzne występujące i pochwalne we fraszkach. Jest to ponownie: stoicyzm i epikureizm. Fraszki Kochanowskiego pokazują również jego humanistyczną naturę. Potrafi on jednocześnie dostrzec urodę świata ale i nie zapomina o jego przemijalności. Te warto¶ci można jednak zauważyć tylko we fraszkach o naturze refleksyjno-filozoficznej. Renesansowy charakter innych fraszek polega głównie na zdolności autora do dostrzegania wartości każdego zdarzenia i umiejętnego jej komentowania w duchu humanitaryzmu.
Treny
Renesansowy charakter trenów polega głównie na ich nawiązaniach do sztuki antycznej. Kochanowski pisząc Treny zachował ustalone w czasach antyku dla tego gatunku zasady, stosując je jednak nie do każdego utworu a dla całego cyklu. Znalazły się tam części poświęcone: pochwale zalet zmarłego, opiewające wielkość straty, ukazujące żal po zmarłym, pocieszeniu żyjących, napomnieniu żyjących. Nowatorski charakter ma natomiast poświęcenie Trenów dziecku. Taki tym utworów był zarezerwowany dla osób znanych lub wielkich osobistości historycznych. W Trenach ujawnia się także kryzys światopoglądowy poety. Dla przykładu pojawiają się wątpliwości co do słuszności wyroków boskich oraz co do życia po śmierci.
Dramat
W swojej "Odprawie posłów greckich" Kochanowski odwołuje się do standardów tragedii antycznej. Poza zaczerpniętym z mitologii tematem autor trzyma się także antycznych zasad pisania tragedii, czyli zasady trzech jedności czy też klasycznej budowy akcji: wystąpienia chóru, podział na episodia. W dramacie tym występują jednak pewne wartości ponadczasowej jest on również skierowany do współczesnych Kochanowskiemu (sprzedawanie głosów, myślenie tylko o własnym pożytku) , których postępowanie jest w tym dramacie jednoznacznie krytykowane.
4.Obrazy wsi polskiej w utworach Reja, Kochanowskiego i Szymonowica.
Mikołaj Rej "Krótka rozprawa między Panem, Wójtem a Plebanem"
W tym utworze sumuje się wszystko, co stanowiło wówczas obiekt zainteresowania opinii publiczne i stanowiło podstawę do podjęcia walki z nadużyciami i niedostatkami. Utwór posiada modny w renesansie charakter dialogu - rozmawiają ze sobą przedstawiciele trzech różnych stanów: chłopstwa, duchowieństwa oraz szlachty. Poprzez wypowiedzi tych osób czytelnik dowiaduje się o problemach ich gnębiących oraz o zarzutach jakie mają pod swoim adresem. Z tej rozmowy wyłania się obraz chłopa, który jest zewsząd uciskany. Z jednej strony przez szlachtę a z drugiej przez duchowieństwo. Jest on skazany na ponoszenie ciężarów związanych zarówno z podatkami jak i z pracą pańszczyźnianą. Rej staje w obronie chłopstwa znajdującego się w tak beznadziejnym położeniu, które nie posiada nawet prawie żadnych praw.
Jan Kochanowski "Pieśń Świętojańska o sobótce"
W tym cyklu utworów Kochanowski przedstawia życie na wsi jako ideał, nie mający porównania. Powołując się na tradycje antyczne (topos oracza) wprowadza do tych pieśni elementy typowo polskie. Chwali uroki wsi, piękno krajobrazu, stare zwyczaje. Wskazuje on na hojność przyrody, która obdarza człowieka wszystkimi swoimi darami. Przeciwstawione jest to innym sposobom życia, które według poety są niebezpieczne i nieporównywalne z jedynym właściwym sposobem życia na wsi. Pieśń ta jest również pochwałą życia rodzinnego i staropolskiego wychowania oraz życia w skromności. Niestety obraz zawarty w pieśniach nie jest realistyczny. Łączy on bowiem w sobie zarówno elementy życia chłopów (ciężka praca) jaki i szlachciców (korzystanie z efektów tej pracy).
Szymon Szymonowic "Żeńcy"
"Żeńcy" to sielanka. Jest to jednak sielanka nietypowa. Zamiast pochwały lekkiego i przyjemnego życia na wsi obserwujemy tu obraz bardziej rzeczywisty. Autor opisuje konflikt, jaki musiał istnieć pomiędzy pracującymi na roli chłopami a pilnującymi swojego majątku i pracy chłopów szlachcicami (w osobie ekonoma). Konflikt ten jest jednak przedstawiony w sposób typowy dla sielanek - w pogodnej atmosferze. Zestawiona została twarda rzeczywistość z łagodnością przyrody (Słońce). Wyrażona zostaje jednak nadzieja na zmianę zachowania starosty. Oryginalność Szymonowica polegała na tym, że zachowując przyjazny ton sielanki potrafił on przedstawić rzeczywistość daleką od "sielankowej".
5.Związki kulturowe i literackie renesansu z antykiem.
Renesans był epoką, której przedstawiciele nie negowali osiągnięć epok wcześniejszych, a wręcz przeciwnie starali się gromadzić wartości, które pozostawili ich poprzednicy. Stąd zwrot w kierunku antyku i ponowne docenienie zawartych tam treści dokonane nie zaniedbując dorobku średniowiecza. Antyk był już dość dobrze znany w średniowieczu, lecz była to raczej wiedza chaotyczna. Renesansowi zawdzięczamy jej uporządkowanie i wskrzeszenie jego "duszy". Podstawą do uczynienia tego był humanizm. Typowy humanista musiał znać grekę, łacinę i hebrajski. Oczyszczono łacinę z późniejszych naleciałości i odnowiono całe piękno tego starożytnego języka. Skierowano się ku filozofii starożytnej: epikureizmowi i stoicyzmowi. W poezji posługiwano się głównie "poetyką" Arystotelesa, którą studiowano oczywiście w oryginale. Najwyżej ceniono te gatunki literacki, które były poparte "powagą" antyku.
6.Kierunki filozoficzne epoki.
Epikureizm
Punktem wyjścia dla epikurejczyków było założenie, że szczęście jest największym dobrem. Według nich szczęście polega na doznawaniu przyjemności a nieszczęście na doznawaniu cierpienia. Do szczęścia wystarczy jednak w zupełności brak cierpienia. Zdrowie ciała i spokój duszy zapewniają radość. Według epikurejczyków dobra, które posiadamy powinniśmy używać docześnie, bo dobro jest przemijające i jednorazowe - nie ma co liczyć na przyszłe bytowanie ("carpe diem" - chwytaj dzień). Są dwa zasadnicze sposoby na szczęście: cnota i rozum. Są to jednak tylko środki, i same w sobie nie są cenne. Człowiek nie powinien poddawać się myślom, gdyż te łatwo błądzą i dostarczają nowych cierpień. Wewnętrzny spokój, rozumne i cnotliwe życie prowadzą do osiągnięcia osobistego szczęści, które z kolei przyczynia się do szczęścia ogółu.
Stoicyzm
Stoicy za najwyższe szczęście i dobro człowieka uznali cnotę (ten kierunek był pogłębieniem myśli Sokratesa). Stoicy głosili niezależność człowieka od natury i zgodność z nią. Szczęścia można według nich być całkowicie pewnym tylko gdy opanuje się zewnętrzne okoliczności lub się od nich uniezależni. Ponieważ to pierwsze było niewykonalne należało się od nich uniezależnić - należy zapanować nad sobą. Cnota to dobro jedyne - wszystko poza nią, na przykład pieniądze lub sława, może być źle użyte i dlatego dobrem nie jest. Cnota nie polega stopniowaniu. Albo się ją ma albo nie. Aby dążyć do szczęścia należy zobojętnieć na dobra doczesne i kierować się w życiu wyłącznie rozumem a nie emocjami. Ideałem stoików był mędrzec, żyjący cnotliwie a przez to bogaty wewnętrznie i wolny, obojętny na emocje i uczucia, ni e przywiązujący wagi do dóbr materialnych.
Platon
Platon był idealistą, twierdził, że we wszystkich dziedzinach bytu i działania obok pierwiastków realnych, które są przemijające istnieją pierwiastki idealne, które są wieczne, i że pierwiastki idealne mają przewagę nad realnymi. Na czele jego filozofii stało pojęcie idei, a także dobra i duszy. Platon był przekonany, że istnieje byt idealny a byt realny jest od niego zależny. Dusza istnieje niezależnie od ciała a ciało jest niższe i zależne od niej. Złączenie z ciałem nie jest dla duszy niezbędne. Platon był przekonany, że istnieje wiedza wrodzona, rozumowa, niedoświadczalna i że wiedza zmysłowa jako zależna i niepewna musi jej być podporządkowana. Platon uważał, że właściwym celem człowieka są dobra idealne, i że dobra realne, jako niższe, powinny im być podporządkowane i traktowane tylko jako środki. Jednocześnie twierdził, że poprzez cele realne, względne, skończone, doczesne można w końcu osiągnąć cele idealne, wieczne.
Arystoteles
Arystoteles unikał rozwiązań skrajnych, był skłonny do uznania cząstki prawdy, jaka w każdym z rozwiązań tkwi. Arystoteles twierdził, że nie ma innych rzeczy niż realne, lecz ich osnową jest idealna ich istota. W rzeczach jednostkowych należy szukać ogólnej ich istoty. Poznanie odbywa się według Arystotelesa empirycznie, przy udziale zmysłów, lecz wyniki tego poznania są całkowicie realne. W etyce najwyższym dobrem nie jest cnota a szczęście. Szczęście rozumie się nie jako doznawanie przyjemności, ale jako działalność godną człowieka, rozumną i cnotliwą. Przez cnotę należy dochodzić do szczęścia. Od Arystotelesa pochodzi podział filozofii, wyodrębnienie logiki, opracowanie psychologii, nowe pojęcia metafizyczne takie jak: forma, materia, Bóg, energia.
Sceptycyzm
Sceptycy wychodząc z założenia, że nie są zdolni do rozstrzygnięcia jakiejkolwiek kwestii nie zabierali głosu i ta powściągliwość zapewniała im spokój, który z kolei zapewniał i szczęście. Rozumowali oni tak: Nie wiemy jakie są własności rzeczy => Wobec tego musimy się powstrzymywać od sądów o nich => To powstrzymanie da spokój i szczęście. Krytykowali oni ludzką wiedzę wykazując, że nie jest ona możliwa. Odrzucali wszelkie sądy naukowe, gdyż nie są one pewne. Nie krytykowali tylko sądów o zjawiskach. Stanowisko swe uzasadniali sceptycy przez logiczną analizę twierdzeń. Twierdzili, że wobec każdego twierdzenia nie więcej pewności daje twierdzenie przeciwne.