Literatura faktu, jej znaczenie i tematy.
Wsp贸艂czesna literatura faktu, jej tematy i znaczenie. Literatura faktu - tendencja zrodzona w literaturze XX wieku wynikaj膮ca z niech臋ci do fikcji, do psychologii i subiektywizmu i z przeciwstawiania im 艣cis艂ego opisu, konkretnych fakt贸w, dokument贸w. Uprzywilejowa艂a ona takie formy jak reporta偶, pami臋tnik, biografia. W Polsce zaznaczy艂a si臋 w latach trzydziestych (np. Melchior Wa艅kowicz - "Na tropach Sm臋tkach", o Polakach w Prusach Wschodnich; zbi贸r reporta偶y o wojnie domowej w Hiszpanii Ksawerego Pruszy艅skiego). Stosowane obecne poj臋cie lit. faktu, oznacza wszelki zwrot do autentyku, przedstawienie rzeczywistych wydarze艅, zw艂aszcza wykorzystanie autentycznych tekst贸w. Przyk艂ady: 路 K. Moczarski - "Rozmowy z katem" 路 G. Herling-Grudzi艅ski - "Inny 艣wiat" 路 T. Borowski - "Opowiadania" 路 Z. Na艂kowska - "Medaliony" 路 R. Kapu艣ci艅ski - "Cesarz", "Imperium" 路 H. Krall - "Zd膮偶y膰 przed Panem Bogiem" Literatura faktu dotyczy tego, co by艂o, w przeciwie艅stwie do fikcji literackiej trzyma si臋 reali贸w i relacjonuje wydarzenia z 偶ycia jednostek, grup spo艂ecznych, narod贸w itp. Jej du偶e znaczenie wynika z faktu, 偶e ile jest rzetelna, stanowi 藕r贸d艂o fakt贸w historycznych, realiach 偶ycia, wiedzy o ludziach, motywacji ich czyn贸w, psychice, oceny wsp贸艂czesnej im rzeczywisto艣ci itd. Wy偶ej wspomniane pozycje przybli偶aj膮 okres wojny, groz臋 "epoki piec贸w", okrucie艅stwo i antyhumanizm dwu ustroj贸w totalitarnych, tworz膮cych je ludzi, wielkie przemiany spo艂eczne, gospodarcze i polityczne. "Rozmowy z katem" - tre艣ci膮 dzie艂a jest droga 偶yciowa i kariera genera艂a SS Jurgena Stroopa, jednego z najbardziej os艂awionych zbrodniarzy Trzeciej Rzeszy. Na nim ci膮偶y odpowiedzialno艣膰 za likwidacj臋 warszawskiego getta i 艣mierci ponad siedemdziesi臋ciu tysi臋cy warszawskich 呕yd贸w. Moczarski sp臋dzi艂 z nim siedem miesi臋cy w jednej celi wi臋zienia mokotowskiego. Zainteresowa艂y go motywy, kt贸rymi kierowa艂 si臋 podejmuj膮c swoje decyzje oraz pobudki jakimi si臋 kierowa艂 i okoliczno艣ci jakie zrobi艂y z niego zagorza艂ego narodowego socjalist臋. Stroopa os膮dzono za zbrodnie na narodzie polskim (i lotnikach ameryka艅skich, chocia偶 "dzia艂a艂a tak偶e na Ukrainie, Kaukazie, w Grecji, Niemczech) i skazany na 艣mier膰. Wyrok wykonano 6. III. 1952 roku. "Medaliony" - Zbi贸r ten sk艂ada si臋 z siedmiu opowiada艅. Stanowi膮 relacje naocznych 艣wiadk贸w pewnych wydarze艅, ofiar oboz贸w koncentracyjnych i zag艂ady. Relacje przybieraj膮 charakter niemal wywiad贸w. Wyj膮tkiem jest pierwsze opowiadanie "Profesor Spanner", stanowi膮ce literacki reporta偶 oparty na wizji lokalnej pewnego 艣ledztwa (Na艂kowska zasiada艂a w g艂贸wnej komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich), oraz ostatnie "Dzieci i doro艣li w O艣wi臋cimiu", kt贸re jest wstrz膮saj膮cym dokumentem zbrodni ludob贸jstwa dokonywanego na dzieciach w O艣wi臋cimiu. Na艂kowska zrezygnowa艂a niemal ca艂kowicie z obr贸bki literackiej wypowiedzi r贸偶nych os贸b, swe utwory pozbawi艂a autorskiego komentarza, zredukowa艂a do minimum rol臋 narratora nadrz臋dnego. Brak jest r贸wnie偶 tzw. komentarza psychologicznego, analizy prze偶y膰 wewn臋trznych bohatera. Jedyn膮 ingerencj膮 w 艣wiat przedstawiony jest selektywny dob贸r zamieszczonych fakt贸w, a tak偶e opis wydarze艅 prowadz膮cy do sugestywnej pointy. Ocen臋 pozostawiono czytelnikowi. "Medaliony" s膮 tak偶e g艂臋bok膮 refleksj膮 nad cz艂owiekiem ulegaj膮cym chwytliwej propagandzie. Ideologia hitlerowska bowiem nie tylko mami wykszta艂conych kulturalnych ludzi, ale nawet pora偶a moralnie swoje ofiary, przekonuj膮c do swych ob艂臋dnych racji. Na艂kowska obna偶a przy tym przyczyny rezygnacji, cynizmu, zgody na istniej膮c膮 sytuacj臋 i rytua艂y obozowe. Ich motorem jest strach i rozpaczliwa ch臋膰 prze偶ycia. "Opowiadania" T. Borowski - obozowe opowiadania Tadeusza Borowskiego r贸wnie偶 ukazuj膮 偶ycie i zachowanie wi臋藕ni贸w (s膮 tak偶e napisane technik膮 behawiorystyczn膮) i staj膮 si臋 oskar偶eniem hitlerowskiego systemu masowej zag艂ady. Jednak Borowski pisze o obozach w spos贸b inny ni偶 wszyscy inni przed nim. Czyni narratorem obozowego cwaniaka kt贸ry prezentuje obozow膮 hierarchi臋 warto艣ci b臋d膮c膮 przeciwie艅stwem tej do kt贸rej przywykli艣my na co dzie艅. Najwy偶szym dobrem jest 偶ycie i przetrwaniu podporz膮dkowane jest wszystko. Nie ma miejsca na lito艣膰 czy wsp贸艂czucie dla s艂abszych i mniej zaradnych wi臋藕ni贸w. W uj臋ciu Borowskiego ob贸z koncentracyjny jest miejscem do kt贸rego mo偶na si臋 przyzwyczai膰, nauczy膰 si臋 sobie radzi膰 tak, aby przetrwa膰 - zw艂aszcza je艣li si臋 jest wi臋藕niem z jakiego艣 powodu uprzywilejowanym. Uczynienie cz艂owieka skrajnym egoist膮, zniszczenie wi臋zi mi臋dzyludzkich, uczucia przyja藕ni, mi艂o艣ci, 偶yczliwo艣ci, solidarno艣膰 - to najostrzejsze zarzuty stawiane systemowi zag艂ady. Opowiadania Borowskiego posiadaj膮 g艂臋boko pesymistyczny wyd藕wi臋k, polegaj膮cy na ukazaniu krucho艣ci, absolutnych wydawa艂o by si臋, warto艣ci w warunkach ekstremalnych. "Opowiadania" w przeciwie艅stwie do "Medalion贸w" nie maj膮 艣ci艣le reporterskiego charakteru. W swej fabularnej formie s膮 偶ywsze, barwniejsze, realniejsze, wydaj膮 si臋 bli偶sze 偶ycia w czym tkwi ich ogromna si艂a wyrazu (cho膰 beznami臋tny, dziennikarski ton "Medalion贸w" budzi chyba wi臋ksz膮groz臋). "Inny 艣wiat" - jest autobiografi膮 polskiego oficera, zes艂anego z "kontrrewolucyjnego" wyroku do lagru na dalekiej p贸艂nocy. Autor opisuje 偶ycie obozowe, panuj膮ce w nim specyficzne zasady i regu艂y. Opisuje udr臋ki g艂odu, zimna, nadmiernej i niebezpiecznej pracy. Wszechw艂adz臋 i samowol臋 obozowych w艂adz. Nienawi艣膰 i okrucie艅stwo przest臋pc贸w w stosunku do wi臋藕ni贸w politycznych. Oszustwa w rozliczaniu wynik贸w pracy. Kradzie偶 偶ywno艣ci i 偶ebranin臋 przy kuchni. Maksymalne wykorzystywanie wi臋藕ni贸w, z morderczym systemem motywacyjnym w postaci r贸偶nego rozdzia艂u 偶ywno艣ci i zwi膮zane z tym oszustwa w rozliczaniu wynik贸w pracy. M臋k臋 oczekiwania na koniec wyroku i zwi膮zane z tym niespodzianki, zawody i tragedie. Rozk艂ad wi臋z贸w rodzinnych, w spo艂ecze艅stwie pi臋tnuj膮cym i szykanuj膮cym nawet rodziny "paso偶yt贸w spo艂ecznych". Podobnie jak hitlerowski obozy zag艂ady, tak i sowiecki system rabunkowego wykorzystania si艂y roboczej doprowadza艂 do nieuchronnych zmian w psychice ludzkiej i do zatracenia zwyk艂ych norm i warto艣ci. Zmusza艂 do kradzie偶y, lizusostwa, donosicielstwa, 偶ebraniny, kobiety do prostytucji. "Inny 艣wiat", podobnie jak "Opowiadania" Borowskiego, posiada fabularyzowan膮 form臋, przeplatan膮 obszernymi refleksjami autora, opisami szczeg贸lnych zjawisk 偶ycia obozowego itp. Nawet je偶eli powsta艂y silniej oddzia艂uj膮ce dzie艂a z zakresu literatury lagrowej, to ta pozycja i tak zajmuje niepo艣lednie miejsce dzi臋ki bystro艣ci obserwacji, barwno艣ci j臋zyka i ostro艣ci analizy. "Zd膮偶y膰 przed Panem Bogiem" - jest literackim reporta偶em autorki z rozm贸w z jedynym 偶yj膮cym przyw贸dc膮 powstania w getcie - Markiem Edelmanem. Ksi膮偶ka posiada lu藕n膮, chaotyczn膮 konstrukcj臋, stanowi膮c jakby zapis od偶ywaj膮cej pami臋ci Edelmana Mimo braku fabularnej formu艂y uderza osobisto艣膰 i emocjonalno艣膰 wypowiedzi. Opowie艣膰 Edelmana odziera z patosu i heroizmu legend臋 powstania, sprowadza je do wymiary zwyk艂ych ludzkich odczu膰 i zachowa艅. Nie szcz臋dzi brutalnej prawdy i odra偶aj膮cych szczeg贸艂贸w. Uderza pytanie "Czy to ma dzisiaj jakiekolwiek znaczenie?"