TOM I

Rozdział I

Jak wygląda firma J. Mincel i S. Wokulski przez szkło butelek

Na początku 1878 roku świat nękały liczne problemy. Ludzie zastanawiali się nad: „pokojem san-stefańskim, wyborem nowego papieża albo szansami europejskiej wojny”. Kupcy warszawscy oraz okoliczna inteligencja interesowali się przyszłością galanteryjnego sklepu pod firmą J.Mincel i S.Wokulski, położonego na Krakowskim Przedmieściu.

W każdy wieczór w renomowanej jadłodajni zbierali się „właściciele składów bielizny i składów win, fabrykanci powozów i kapeluszy, poważni ojcowie rodzin utrzymujący się z własnych funduszów i posiadacze kamienic bez zajęcia” i rozmawiali zarówno na temat polityki jak o przyszłości sklepu. Byli wśród nich ajent handlowy Szprot, fabrykant powozów pan Deklewski oraz radca Węgrowicz. Czas upływał im na rozmowie o Wokulskim. Snuli domysły, dlaczego porzucił sklep (na szczęście dobrze prosperujący pod opieką i zarządem przyjaciela „tego wariata” - Ignacego Rzeckiego) i wyjechał na wojnę turecką, biorąc gotówkę po zmarłej żonie.

Radca zaczął opowiadać o swojej osiemnastoletniej znajomości z Wokulskim. Znał go od 1860 roku, gdy Stanisław był subiektem u Hopfera i miał wówczas nieco ponad dwadzieścia lat. Radca wspominał, iż młodzieniec w dzień pracował przy bufecie (w handlu winami i delikatesami), w nocy zaś pilnie się uczył: „Zachciało mu się być uczonym!...”. Uczęszczał najpierw do Szkoły Przygotowawczej, a po pomyślnie zdanych egzaminach końcowych do Szkoły Głównej, którą rzucił po roku nauki i wyjechał do Irkucka. W 1870 roku wrócił do Warszawy z niewielkim funduszem: „Przez pół roku szukał zajęcia, z daleka omijając handle korzenne, których po dziś dzień nienawidzi, aż nareszcie przy protekcji swego dzisiejszego dysponenta, Rzeckiego, wkręcił się do sklepu Minclowej, która akurat została wdową, i - w rok potem ożenił się z babą grubo starszą od niego”.

Radca opowiadał jak półtora roku temu, po czterech latach małżeństwa, Minclowa zmarła, zostawiając mężowi sklep i trzydzieści tysięcy rubli w gotówce (na tę sumę pracowały dwa pokolenia Minclów): „Ten jednak, wariat, rzucił wszystko i pojechał robić interesa na wojnie. Milionów mu się zachciało czy kiego diabła!”.

Sklepem pod nieobecność nowego właściciela zarządzał Rzecki: „Ani jednak ciekawość ogółu, ani fizyczne i duchowe zalety trzech subiektów, ani nawet ustalona reputacja sklepu może nie uchroniłaby go od upadku, gdyby nie zawiadował nim czterdziestoletni pracownik firmy, przyjaciel i zastępca Wokulskiego, pan Ignacy Rzecki”.

Rozdział II

Rządy starego subiekta

Ignacy Rzecki od dwudziestu pięciu lat mieszkał w pokoiku przy sklepie, który przez ten czas kilkakrotnie zmieniał właścicieli. Zajmował ponure mieszkanko z oknem wychodzącym na podwórze, z widokiem na mur stojącego naprzeciwko domu. Umeblowanie pokoiku było liche: skromny stół, krzesła, żelazne łóżko, a nad nim wisząca dubeltówka (nigdy nieużywana). Poza tym można było dostrzec stojące w kącie pudło z gitarą, kanapę, blaszaną miednicę pod piecem oraz starą szafę.

„Równie jak pokój, nie zmieniły się od ćwierć wieku zwyczaje pana Ignacego”: budził się o szóstej rano, ubierał, wypuszczał swego starego psa imieniem Ir na podwórze, by pół godziny później otworzyć tylne drzwi sklepu. O szóstej trzydzieści wraz ze służącym Piotrem, do obowiązków którego należało zamiatanie podłogi, wchodził do swojego miejsca pracy. Po tych czynnościach Rzecki zapisywał w notesie plan dnia. Przeglądał towary w gablotach (spinki, rękawiczki, albumy i tym podobne przedmioty), by punktualnie o godzinie ósmej otworzyć drzwi wejściowe sklepu. Siadał wówczas w kantorku przy oknie, gdzie mieściło się jego stanowisko pracy. W sklepie prócz starego subiekta pracowało jeszcze trzech mężczyzn.

Tego dnia pierwszy przyszedł pan Klejn (mizerny, o posiniałych ustach), pracujący na stanowisku przy sprzedaży porcelany. Drugim subiektem był pan Lisiecki, który po przyjściu wdał się w dyskusję z Rzeckim. Około dziewiątej spóźniony wbiegł trzeci subiekt, pan Mraczewski (blondynek z wąsikami), tłumacząc pośpiesznie powody spóźnienia. Rozpoczął się codzienny ruch w sklepie. Od razu dało się zauważyć, iż najlepsze podejście do klientów i dar przekonywania do zakupu towarów miał Mraczewski. Sprzedał kalosze klientowi, choć ten za bardzo ich nie potrzebował.

Około trzynastej codziennie Rzecki zdawał kasę Lisieckiemu, ponieważ miał do niego pełne zaufanie i szedł do swego pokoju zjeść obiad przyniesiony z restauracji. Razem z nim na przerwę wychodził Klejn. Wracali około czternastej, a wówczas na przerwę wychodzili Lisiecki z Mraczewskim. Musieli wrócić przed piętnastą. O dwudziestej zamykano sklep. Rzecki podliczał wtedy dzienny utarg i robił plany na następny dzień pracy.

Nigdy zbyt daleko nie oddalał się myślami od swych wyuczonych obowiązków. Nawet w niedzielę wymyślał plany wystaw okiennych: „W jego pojęciu okna nie tylko streszczały zasoby sklepu, ale jeszcze powinny były zwracać uwagę przechodniów bądź najmodniejszym towarem, bądź pięknym ułożeniem, bądź figlem. Prawe okno przeznaczone dla galanterii zbytkownych mieściło zwykle jakiś brąz, porcelanową wazę, całą zastawę buduarowego stolika, dokoła których ustawiały się albumy, lichtarze, portmonety, wachlarze, w towarzystwie lasek, parasoli i niezliczonej ilości drobnych a eleganckich przedmiotów. W lewym znowu oknie, napełnionym okazami krawatów, rękawiczek, kaloszy i perfum, miejsce środkowe zajmowały zabawki, najczęściej poruszające się”.

Lubił czasami wystawiać na stół sklepowe zabawki, by po nakręceniu ich wszystkich równocześnie, oddawać się chwili radości i wspomnień z dzieciństwa. Nie pozwalał sobie na to jednak zbyt często, a jeżeli już, to po chwili uciechy, zezłoszczony na chwilę zapomnienia, szybko chował zabawki z powrotem na półki: "Głupstwo handel... głupstwo polityka... głupstwo podróż do Turcji... głupstwo całe życie, którego początku nie pamiętamy, a końca nie znamy... Gdzież prawda?... ".

Z domu wychodził rzadko. Wolny czas wolał poświęcać na leżenie na łóżku i wpatrywanie się w swoje zakratowane okno. Mógł tak leżeć godzinami: „Lecz im mniej wychodził, tym częściej marzył o jakiejś dalekiej podróży na wieś lub za granicę. Coraz częściej spotykał we snach zielone pola i ciemne bory, po których błąkałby się, przypominając sobie młode czasy. Powoli zbudziła się w nim głucha tęsknota do tych krajobrazów, więc postanowił, natychmiast po powrocie Wokulskiego, wyjechać gdzieś na całe lato”. Nie mając kompana do rozmowy „(…)w największym sekrecie pisywał pamiętnik”, skarbiec jego wszystkich przemyśleń.

Rozdział III

Pamiętnik starego subiekta

Ojciec Rzeckiego w młodości był żołnierzem, a na starość pracował jako woźny w Komisji Spraw Wewnętrznych. Przez całe życie był bardzo sprawny i wyprostowany: „Trzymał się prosto jak sztaba, miał nieduże faworyty i wąs do góry; szyję okręcał czarną chustką i nosił srebrny kolczyk w uchu”. Pan Ignacy wraz z nim i jego siostrą mieszkał w dwóch maleńkich i skromnych pokoikach na Starym Mieście. Ciotka była praczką, a ojciec, chcąc wykorzystać maksymalnie czas, zajmował się klejeniem kopert. Poświęcał również siły na edukację jedynego syna, którego nauczył pisać, czytać, a także wpoił mu musztrę. Niejednokrotnie nawet w nocy budził chłopca, każąc się gimnastykować: „Dobrze to pamiętam, gdyż ojciec komenderując: "Pół obrotu na prawo!" albo "Lewe ramię naprzód - marsz!...", ciągnął mnie w odpowiednim kierunku za ogon tego ubrania”.

Pan Ignacy wspominał pokój ciotki, w którym wisiały obrazy świętych. U ojca z kolei to portrety Napoleona zdobiły szare wnętrze czterech ścian: „Był tam jeden Napoleon w Egipcie, drugi pod Wagram, trzeci pod Austerlitz, czwarty pod Moskwą, piąty w dniu koronacji, szósty w apoteozie”. Starszy pan wpoił synowi fascynację wybitnym Francuzem. Do mieszkania rodziny Rzeckich przychodziło często dwóch kolegów głowy rodziny: pan Domański (także woźny) i pan Raczek (miał stragan z zieleniną): „Prości to byli ludzie (nawet pan Domański trochę lubił anyżówkę), ale roztropni politycy”. Jak nietrudno się domyślić, cel ich wizyt był zawsze taki sam - nieustanne rozmowy o wybitnym francuskim cesarzu.

Około 1840 roku ojciec pana Ignacego zaczął opadać z sił i wkrótce umarł. Na łożu śmierci pożegnał syna słowami: „Pamiętaj!... wszystko pamiętaj…”. Po paru miesiącach od tej bolesnej straty koledzy ojca wraz z siostrą nieboszczyka radzili się nad losem autora pamiętnika. Pan Domański proponował zabranie chłopca do swoich biur (na stanowisko pomocnika woźnego). Także pan Raczek był gotów wziąć go do siebie.

Gdy zapytali Ignacego o jego zdanie, wyznał, iż „ciągnie” go sklepu Mincla na Podwalu, aby uczyć się rzemiosła kupieckiego. Wszyscy zgodzili się na tę propozycję, uradzając przy tym, iż ciotka poślubi pana Raczka.

Kupiec Mincel zgodził się przyjąć ucznia do siebie w zamian za wikt i opierunek. „I tak się to zaczęło…” Rzecki wspomina, iż sklep Niemca zawsze mu się podobał, ilekroć ciotka go po coś do niego wysyłała: „biegłem po sprawunki i patrzyłem na okna wystawowe”. Choć był to sklep kolonialno-galanteryjno-mydlarski, to jego wnętrze było ponure. Prócz Ignacego pracowało tam dwóch krewnych właściciela: trzydziestokilkuletni Franc Mincel („dostawał” od starego za palenie fajki w sklepie) oraz Jan Mincel (ten z kolei obrywał za podkradanie kolorowego papieru, na którym pisał miłosne liściki do kobiet). Rzecki wspomina, iż sam również został ukarany dyscyplinką: „Franc odmierzył jakiejś kobiecie za dziesięć groszy rodzynków. Widząc, że jedno ziarno upadło na kontuar (stary miał w tej chwili oczy zamknięte), podniosłem je nieznacznie i zjadłem. Chciałem właśnie wyjąć pestkę, która wcisnęła się mi między zęby, gdy uczułem na plecach coś jakby mocne dotknięcie rozpalonego żelaza”.

Kolejnym pracownikiem sklepu był August Katz, który obsługiwał stanowisko mydlarskie: „Mizerny ten człeczyna odznaczał się niezwykłą punktualnością. Najraniej przychodził do roboty, krajał mydło i ważył krochmal jak automat; jadł, co mu podano, w najciemniejszym kącie sklepu, prawie wstydząc się tego, że doświadcza ludzkich potrzeb”.

Rzecki oddawał się wspomnieniom swej pierwszej pracy: „Wstawałem rano o piątej, myłem się i zamiatałem sklep. O szóstej otwierałem główne drzwi tudzież okiennicę. W tej chwili, gdzieś z ulicy zjawiał się August Katz, zdejmował surdut, kładł fartuch i milcząc stawał między beczką mydła szarego a kolumną ułożoną z cegiełek mydła żółtego. Potem drzwiami od podwórka wbiegał stary Mincel mrucząc: Morgen!, poprawiał szlafmycę, dobywał z szuflady księgę, wciskał się w fotel i parę razy ciągnął za sznurek kozaka. Dopiero po nim ukazywał się Jan Mincel i ucałowawszy stryja w rękę, stawał za swoim kontuarem, na którym podczas lata łapał muchy, a w zimie kreślił palcem albo pięścią jakieś figury.Franca zwykle sprowadzano do sklepu (…)”.

Rano najczęściej klientami byli służący lub biedacy. O ósmej, wraz ze służącą, przychodziła do sklepu matka starego Mincla, przynosząc pracownikom kosz bułek i kawę. Również ją musieli całować w rękę. Dopiero po śniadaniu w sklepie robił się ruch. Po południu przychodzili klienci lepiej ubrani i bardziej zamożni. Stary Mincel był fanatykiem pracy: nawet w niedzielę przesiadywał w sklepie. Wówczas to opowiadał Ignacemu tajniki sztuki kupieckiej i sprzedawanych towarów. Rzecki z sympatią wspominał swojego pierwszego pracodawcę: „Na każdą Wigilię Mincel obdarowywał nas prezentami”. Miesięcznym wynagrodzeniem młodego ucznia było dziesięć złotych, z których musiał się wyliczyć przed Niemcem, i powiedzieć, ile zaoszczędził.

W 1846 roku handel w sklepie nieco osłabł, wówczas to w końcu pełnoprawnym subiektem został Ignacy Rzecki. Po incydencie z wybiciem sklepowej szyby, o który policja podejrzewała właściciela, Niemiec zaczął słabnąć, chudnąć. Po krótkim czasie umarł w fotelu oparty o książkę handlową. Przez kilka lat po śmierci stryja sklep prowadzili Minclowie.

W 1850 roku Franc został na miejscu (na Podwalu) z towarami kolonialnymi, a Jan z galanterią przeniósł się do sklepu na Krakowskie Przedmieście (którym w czasie akcji powieści kieruje Ignacy Rzecki). Autor pamiętnika na jego kartach wyjaśnił genezę zajmowania obecnego sklepu: Wokulski ożenił się z wdową po Janie Minclu, a po jej śmierci odziedziczył majątek Niemców wraz ze sklepem.

Rozdział IV

Powrót

W deszczowe i śnieżne, niedzielne popołudnie Ignacy Rzecki grał na gitarze i rozmyślał nad rychłym powrotem Wokulskiego. Miał nadzieję, że przyjaciel przejmie od niego dobrze prosperujący sklep wraz ze wszystkimi skrupulatnie prowadzonymi rachunkami, a on wówczas wyjedzie po dwudziestu pięciu latach na wysłużony urlop. Rozmyślania przerwał mu nagły szmer dochodzący z sieni. Po chwili otworzyły się drzwi i stanął w nich Stanisław Wokulski.

Rzecki dopiero po dłuższej chwili rozpoznał druha: „- Staś... jak mi Bóg miły!...Klepie go po wypukłej piersi, ściska za prawą i za lewą rękę, a nareszcie oparłszy na jego ostrzyżonej głowie swoją dłoń wykonywa nią taki ruch, jakby mu chciał maść wetrzeć w okolicę ciemienia”. Jego serce wypełniało szczęście z niespodziewanego powrotu wojaka. Po szybkim przygotowaniu poczęstunku mężczyźni zaczęli rozmawiać o wojnie i o polityce. Wokulski wyznał, iż to dzięki trwającemu konfliktowi zbrojnemu wzbogacił się, a dokładnie dzięki bogatemu wspólnikowi i celnym inwestycjom. Podkreślił, iż wszystko robił uczciwie i że jego pieniądze nie są naznaczone oszustwem: „- Nie bój się - ciągnął Wokulski. - Grosz ten zarobiłem uczciwie, nawet ciężko, bardzo ciężko. Cały sekret polega na tym, żem miał bogatego wspólnika i że kontentowałem się cztery i pięć razy mniejszym zyskiem niż inni. Toteż mój kapitał ciągle wzrastający był w ciągłym ruchu. - No - dodał po chwili - miałem też szalone szczęście... Jak gracz, któremu dziesięć razy z rzędu wychodzi ten sam numer w rulecie. Gruba gra?... prawie co miesiąc stawiałem cały majątek, a co dzień życie”.

Poinformował przyjaciela o swoich planach: miał zamiar rozszerzyć sklep oraz, by odciążyć Ignacego, zatrudnić dwóch subiektów. Prócz tego opowiadał o trudach i cierpieniach przeżytych na wojnie, wśród których najtrudniejsza do zniesienia była samotność i tęsknota za ojczyzną: „- Nie masz pojęcia, co ja wycierpiałem, oddalony od wszystkich, niepewny, czy już kogo zobaczę, tak strasznie samotny. Bo widzisz, najgorszą samotnością nie jest ta, która otacza człowieka, ale ta pustka w nim samym, kiedy z kraju nie wyniósł ani cieplejszego spojrzenia, ani serdecznego słówka, ani nawet iskry nadziei...”.

Ogarnęła go tam dziwna choroba, przejawiająca się „bólem duszy”, doskwierającym mu do tego stopnia, iż chciało mu się „wyć” z bólu. To było powodem jego ciężkiej pracy i w konsekwencji poprawienia stanu swoich funduszy: robił rachunki, odbierał towary… Ta praca była ucieczką przed samym sobą, przed zwariowaniem: „Ale gdym oderwał się od interesów, a nawet gdym na chwilę złożył pióro, czułem ból, jakby mi - czy ty rozumiesz, Ignacy ? - jakby mi ziarno piasku wpadło do serca. Bywało, chodzę, jem, rozmawiam, myślę przytomnie, rozpatruję się w pięknej okolicy, nawet śmieję się i jestem wesół, a mimo to czuję jakieś tępe ukłucie, jakiś drobny niepokój, jakąś nieskończenie małą obawę. Ten stan chroniczny, męczący nad wszelki wyraz, lada okoliczność rozdmuchiwała w burzę. Drzewo znajomej formy, jakiś obdarty pagórek, kolor obłoku, przelot ptaka, nawet powiew wiatru bez żadnego zresztą powodu budził we mnie tak szaloną rozpacz, że uciekałem od ludzi. Szukałem ustroni tak pustej, gdzie bym mógł upaść na ziemię i nie podsłuchany przez nikogo, wyć z bólu jak pies."

Wokulski wyjechał, mając trzydzieści tysięcy rubli, a powrócił z… dwustu pięćdziesięcioma (z tego część w złocie).

Rzecki powoli dostrzegał zmiany, które zaszły w „Stasiu” wskutek wojny: „- Boję się twojej trzeźwości, pod wpływem której gadasz jak wariat. Rozumiesz mnie, Stasiu?...”. W pewnej chwili Wokulski zapytał o niejakiego Łęckiego, na co przyjaciel poinformował, iż to bankrut i w tym roku jego kamienica, w której zajmował ogromne mieszkanie, zostanie zlicytowana. Nie zapomniał także o tym, iż mężczyzna wraz ze swą córką miał w ich sklepie otwarty kredyt.

Ignacy wziął klucze i obaj udali się do sklepu. Stanisław był zachwycony i zdziwiony widokiem, który ujrzał. Półki uginały się pod ilością luksusowych towarów. Przeglądając księgę dłużników właściciel sklepu wyczytał, iż choć wspominany Tomasz Łęcki ma dług wynoszący sto czterdzieści tysięcy rubli, to ostatnio jego córka Izabela powiększył go zakupem portmonetki. Zaczął wypytywać Ignacego o szczegóły tej wizyty. Po powrocie do pokoju służący Piotr przyniósł mężczyznom obiad.

Rozdział V

Demokratyzacja pana i marzenia panny z towarzystwa

Tomasz Łęcki zajmował wielkie ośmiopokojowe mieszkanie w ładnej kamienicy. Pięknie je urządził bogatymi meblami, a całość uzupełniały różne ciekawe drobiazgi. Mieszkał z córką Izabelą i kuzynką, panną Florentyną, kamerdynerem Mikołajem, jego żoną - kucharką i służącą Anusią. Każdy, kto ich odwiedzał, zachwycał się subtelnością wystroju mieszkania: „Kto tu wszedł, miał swobodę ruchu; nie potrzebował lękać się, że mu coś zastąpi drogę lub że on coś zepsuje. Czekając na gospodarza nie nudził się, otaczały go bowiem rzeczy, które warto było oglądać. Zarazem widok przedmiotów, wyrobionych nie wczoraj i mogących służyć kilku pokoleniom, nastrajał go na jakiś ton uroczysty”.

Tomasz Łęcki pochodził z rodziny, w której było kilku senatorów, a ojciec posiadał kiedyś miliony, pochłonięte później wydarzeniami politycznymi i podróżami. Pan Tomasz bywał kiedyś nawet na dworach: francuskim, wiedeńskim i włoskim, a przez jego dom przewijała się ówczesna śmietanka towarzyska. Córka wśród kandydatów starających się o jej rękę mogła przebierać: „Wiktor Emanuel, oczarowany pięknością jego córki, zaszczycał go swoją przyjaźnią i nawet chciał mu nadać tytuł hrabiego. Nie dziw, że pan Tomasz po śmierci wielkiego króla przez dwa miesiące nosił na kapeluszu krepę”. Tak było kiedyś…

W obecnej chwili, gdy rozeszła się już wieść o bankructwie Łęckich, ludzie przestali ich zapraszać, a nawet odwiedzać. Pan Tomasz utrzymywał już tylko kontakty z rodziną, a córka odwiedzała jedynie hrabinę Karolową.

Izabela Łęcka była piękną kobietą, wychowaną w komfortowych warunkach, sypiającą w puchach, mającą wszystko, o czym mogła zamarzyć. Podróżowała po świecie, jadała ze srebrnych talerzy. Każde jej życzenie czy marzenie było spełniane od razu. Zamykając się w świecie luksusu i zachcianek, nie znała prawdziwych realiów życia: „Dla niej nie istniały pory roku, tylko wiekuista wiosna, pełna łagodnego światła, żywych kwiatów i woni. Nie istniały pory dnia, gdyż nieraz przez całe miesiące kładła się spać o ósmej rano, a jadała obiad o drugiej po północy. Nie istniały różnice położeń jeograficznych, gdyż w Paryżu, Wiedniu, Rzymie, Berlinie czy Londynie znajdowali się ci sami ludzie, te same obyczaje, te same sprzęty, a nawet te same potrawy: zupy z wodorostów Oceanu Spokojnego, ostrygi z Morza Północnego, ryby z Atlantyku albo z Morza Śródziemnego, zwierzyna ze wszystkich krajów, owoce ze wszystkich części świata. Dla niej nie istniała nawet siła ciężkości, gdyż krzesła jej podsuwano, talerze podawano, ją samą na ulicy wieziono, na schody wprowadzano, na góry wnoszono”.

Od czasu, gdy dowiedziała się od hrabiny Karolowej o złej sytuacji ojca, o jego bankructwie, długach wekslowych oraz licytacji kamienicy była bardzo wystraszona. Sytuacji nie poprawiał fakt, iż hrabina ciągle wypominała dziewczynie, iż ta nie wyszła dotychczas za mąż i w ten sposób nie pomogła ojcu: „Marszałek nie jest wprawdzie Adonisem, no - ale... Gdyby nasze obowiązki były do spełnienia łatwe, nie istniałaby zasługa. Zresztą, mój Boże, któż nam broni mieć na dnie duszy jakiś ideał, o którym myśl osładza najcięższe chwile ? Na koniec, mogę cię zapewnić, że położenie pięknej kobiety, mającej starego męża, nie należy do najgorszych. Wszyscy interesują się nią, mówią o niej, składają hołdy jej poświęceniu, a znowu stary mąż jest mniej wymagający od męża w średnim wieku...”.

Piętnowana i oskarżana Łęcka próbowała się tłumaczyć, ale do hrabiny żadne argumenty nie trafiały. W końcu poinformowała Izabelę, że długi wekslowe jej ojca ktoś wykupił, o co panna Łęcka posądzała swą ciotkę, hrabinę Krzeszowską.

Rozdział VI

W jaki sposób nowi ludzie ukazują się nad starymi horyzontami

W kwietniowe popołudnie panna Izabela czytała powieść Zoli „Une page d'amour”, lecz nie mogła się skupić na treści, ponieważ wciąż myślała o serwisie i srebrach, które były u jubilera, czekając na nowego nabywcę: „Panna Izabela czuje ściśnięcie serca za serwisem i srebrami, lecz doznaje niejakiej ulgi na myśl o kweście i nowej toalecie. Może mieć bardzo piękną, ale jaką?...”.

Rozmyślania przerwało wejście panny Florentyny, niosącej list od hrabiny Karolowej, ciotki Łęckiej, która proponowała wykup srebra za trzy tysiące rubli: „(…) proponuję ci więc, jeżeli zgodzisz się, trzy tysiące rubli pożyczki na zastaw wspomnianego serwisu i sreber. Sądzę, że dziś wygodniej będzie im u mnie, gdy ojciec twój znajduje się w takich kłopotach. Odebrać je będziesz mogła, kiedy zechcesz, a w razie mojej śmierci nawet bez zwracania pożyczki” oraz informowała, że Wokulski ofiarował jej tysiąc rubli na ochronkę dla dzieci. W dalszej części listu ciotka chwaliła tego człowieka: „Kilku takich Wokulskich, a czuję, że na starość zostałabym demokratką." Choć Izabela domyślała się trudnego położenia swej rodziny, to jej duma nie pozwalała pogodzić się z nową sytuacją.

Podczas obiadu jej ojciec opowiadał o Wokulskim, zachwycając się jego majętnością i zacnością. Izabela przypomniała sobie, iż poznała „tego kupca” kilka dni temu w sklepie. Zrobił wówczas na niej złe wrażenie swoimi bardzo czerwonymi dłońmi, których widok wywołał w niej obrzydzenie. Po obiedzie panna Łęcka otrzymała drugi list od ciotki (hrabina przepraszała za propozycję w sprawie sreber oraz donosiła, iż Wokulski zaofiarował kolejną sumę wspomagającą jej działalność dobroczynną - zobowiązał się pokryć koszty odrestaurowania i wystroju grobu w kościele). Po lekturze w Łęckiej zrodziła się pogarda i zniecierpliwienie dla poczynań tego człowieka. Poszła się położyć, ponieważ nie mogła już wysłuchiwać samych pochwał na temat Wokulskiego.

Z rozmowy z ojcem dowiedziała się także, iż to właśnie Stanisław wykupił ich srebra oraz jego weksle. Tomasz wygadał się jeszcze, iż wygrywa w karty z kupcem, co wzbudziło w pannie pewność, że Wokulski specjalnie daje się ogrywać. Doszła do wniosku, że mężczyzna ją osacza i że próbuje wkraść się, poprzez planowane z nią małżeństwo, do sfery arystokracji. Słuchanie o jego dobroci bardzo ją oburzało, posądzała go o złe zamiary.

Gardziła nim, mimo iż prócz kilkusekundowego spotkania, nie znała go lepiej: „- Nic znasz tych ludzi [pokroju Wokulskiego], a ja widziałam ich przy pracy. W ich rękach stalowe szyny zwijają się jak wstążki. To straszni ludzie. Oni dla swoich celów umieją poruszyć wszystkie siły ziemskie, jakich my nawet nie znamy. Oni potrafią łamać, usidlać, płaszczyć się, wszystko ryzykować, nawet - cierpliwie czekać...”. Łęcka uświadomiła sobie, iż zawsze wzbudzali w niej odrazę ludzie żebrzący na ulicy, co jest dowodem braku współczucia dla biednych i wywodzących się spoza jej sfery.

Rozdział VII

Gołąb wychodzi na spotkanie węża

W Wielką Środę o jedenastej rano panna Izabela z Florentyną pojechały powozem do sklepu Stanisława Wokulskiego. Obok starego budynku był budowany nowy, dużo większy i Łęcka pomyślała, że to dla niej Wokulski go buduje, że chce ją tym kupić. W sklepie poprosiła pana Mraczewskiego o pomoc w wyborze rękawiczek. Po dokonanym zakupie podeszła do kantorku, w który pracował właściciel i z wielką pogardą spojrzała na Wokulskiego, pytając o zakupione srebra Łęckich. Otrzymawszy odpowiedzi na nurtujące ją pytania, wraz z Florentyną opuściła pomieszczenie.

Wokulski był zdziwiony, a jednocześnie rozczarowany tonem jej głosu i pogardą, która z niego biła podczas rozmowy: „Po całorocznej gorączce i tęsknocie przerywanej wybuchami szału skąd naraz ta obojętność? Gdyby można było jakiegoś człowieka nagle przerzucić z balowej sali do lasu albo z dusznego więzienia na chłodne obszerne pole, nie doznałby innych wrażeń ani głębszego zdumienia (...)A jak ona rozmawiała ze mną. Ile tam było pogardy dla marnego kupca..." Zapłać temu panu!..." Paradne są te wielkie damy; próżniak, szuler, nawet złodziej, byle miał nazwisko, stanowi dla nich dobre towarzystwo, choćby fizjognomią zamiast ojca przypominał lokaja swej matki. Ale kupiec - jest pariasem... Co mnie to wreszcie obchodzi; gnijcie sobie w spokoju!"”.

Uświadomił sobie, że po rocznej tęsknocie, o której jego ukochana nie miała pojęcia oraz po zdarzeniu, którego był przed momentem uczestnikiem, nie czuł już do niej chyba nic ponad obojętność: „No, nigdy bym nie przypuszczał, że mogą istnieć tak cudowne kuracje. Przed godziną byłem pełen trucizny, a w tej chwili jestem tak spokojny i - jakiś pusty, jakby uciekła ze mnie dusza i wnętrzności, a została tylko skóra i odzież. Co ja teraz będę robił? czym będę żył?... Chyba pojadę na wystawę do Paryża, a potem w Alpy...".

Rozdział VIII

Medytacje

Aby ochłonąć i zastanowić się nad wszystkim, Wokulski wyszedł na spacer. Skierował swoje kroki ulicą Karową w kierunku Wisły. Przypomniał sobie, jak znajomy wspominał o bulwarach znajdujących się w tamtej części Warszawy i postanowił je obejrzeć. Chciał zobaczyć płat nadrzecznej ziemi zasypanej śmieciami. Patrząc na dzielnicę nędzy: Powiśle, obserwował rudery i lepianki, które zajmowali biedacy bez pracy i pieniędzy. Mimochodem zaglądał w zapadnięte poniżej bruku okna, z których wyłaniała się nędza.

To wszystko przypominało mu własne dzieciństwo i młodość, które upłynęły na ciężkiej pracy i nauce. Zdał sobie sprawę, jak wiele zawdzięczał pobytowi na Syberii. Wspominał pierwsze spotkanie Łęckiej w warszawskim teatrze, będące impulsem do porzucenia naukowych badań przyrodniczych, i usilne zabiegi, aby ją później ujrzeć: „Siedziała w loży z ojcem i panną Florentyną, ubrana w białą suknię. Nie patrzyła na scenę, która w tej chwili skupiała uwagę wszystkich, ale gdzieś przed siebie, nie wiadomo gdzie i na co. Może myślała o Apollinie?... Wokulski przypatrywał się jej cały czas. Zrobiła na nim szczególne wrażenie. Zdawało mu się, że już kiedyś ją widział i że ją dobrze zna. Wpatrzył się lepiej w jej rozmarzone oczy i nie wiadomo skąd przypomniał sobie niezmierny spokój syberyjskich pustyń, gdzie bywa niekiedy tak cicho, że prawie słychać szelest duchów wracających ku zachodowi. Dopiero później przyszło mu na myśl, że on nigdzie i nigdy jej nie widział, ale - że jest tak coś - jakby na nią od dawna czekał. " Tyżeś to czy nie ty?..." - pytał się w duchu, nie mogąc od niej oczu oderwać. Odtąd mało pamiętał o sklepie i o swoich książkach, lecz ciągle szukał okazji do widywania panny Izabeli w teatrze, na koncertach lub na odczytach. Uczuć swoich nie nazwałby miłością i w ogóle nie był pewny, czy dla oznaczenia ich istnieje w ludzkim języku odpowiedni wyraz. Czuł tylko, że stała się ona jakimś mistycznym punktem (…)”. Dla niej postanowił zostać bogaczem i, w konsekwencji tego, wyruszył zdobyć fortunę na wojnie z Bułgarią, mimo sceptycznych uwag swego znajomego doktora Szumana (u którego leczył się z melancholii).

Z zamyślenia wyrwało go spotkanie z Wysockim, robotnikiem najemnym, byłym pracownikiem przy rozładowywaniu transportu w Warszawie, który opowiedział o swoim ciężkim życiu. Wraz z rodziną żył w strasznej biedzie: zimę spędzili u jego brata, a teraz nie mają na komorne, zdechł mu koń i pozostają bez środków na utrzymanie. Wokulski dał mu dziesięć rubli i powiedział, że od jutra ma przyjść do niego do pracy przy przewozach. Po wylewnym podziękowaniu, Wokulski zawrócił.

W drodze powrotnej znowu miał przywidzenia z przeszłości, cały czas bił się z dręczącymi go myślami. Gdy wrócił do sklepu, zastał baronową Krzeszowską, oglądającą neseserki. Wokół damy kręcił się pan Mraczewski, pomagając w wyborze. Sfinalizowanie transakcji przerwało pojawienie się barona Krzeszowskiego, męża podirytowanej kobiety. Mężczyzna po zakupie wielu towarów nakazał odesłanie ich do domu. Przez całą tę scenę małżeństwo nie zamieniło ze sobą ani słowa. Po wyjściu barona, Krzeszowska oznajmiła Wokulskiemu, iż był to jej mąż, z którym właśnie się rozwodzi. Z kolei, gdy ona wyszła, wrócił baron z zapytaniem, o co „ta dama” pytała i co mówiła. Nie uzyskał jednak od Wokulskiego odpowiedzi.

Mraczewski skomentował wyjście barona informacją o trwającej przeszło rok wojnie małżeństwa, której powodem jest kamienica Łęckiego (kłócili się, kto ma ją kupić), w której mieszkała baronowa. Wokulski nie mogąc wysłuchiwać ciągłych plotek subiekta, jego uwag o socjalistach i Żydach - zwolnił subiekta z pracy. Na drugi dzień, w Wielki Czwartek, do Wokulskiego przyszło małżeństwo Krzeszowskich (oddzielnie) z prośbą o ponowne przyjęcie Mraczewskiego. Mimo wstawiennictwa Rzeckiego, Wokulski był nieugięty i na wolne miejsce przyjął pana Ziębę.

Rozdział IX

Kładki, na których spotykają się ludzie różnych światów

W Wielki Piątek Rzecki zamknął sklep o godzinie czternastej a Wokulski wziął z kasy półimperiały na datek i poszedł do kościoła. Gdy już nalazł się w kaplicy, podszedł do panny Łęckiej i hrabiny Karolowej, kwestujących na rzecz ochronki sierot, i złożył na ich tacy ofiarę w postaci rulonu imperiałów wartości sztuki złota. Zaskoczona hrabina podziękowała wylewnie, a Łęcka podejrzewając, iż Wokulski nie zna angielskiego, zaczęła komentować jego zachowanie (w tym momencie bohater podjął decyzję o nauce tego języka). Panie podobnie jak inni znajomi Wokulskiego wstawiły się za Mraczewskim w sprawie ponownego przyjęcia do pracy i to spowodowało, iż ten obiecał dać mu posadę w Moskwie.

W dalszej części rozmowy Karolowa zaprosiła bohatera do siebie na święcone, po czym mężczyzna pożegnał się i odszedł do bocznej nawy. Stamtąd z ukrycia obserwował Izabelę oraz krążących po kościele ludzi, jego wzrok przykuła młoda dziewczyna, klęcząca obok krzyża i rozdająca jałmużnę „dziadom”. Gdy wyszła z kaplicy, zaprosił ją do mieszkania Rzeckiego. Dziewczyna po chwili wahania zgodziła się i w zaciszu pokoju pana Ignacego opowiedziała nowopoznanemu mężczyźnie historię swojego życia. Wokulski zaproponował jej zmianę „pracy” (utrzymywała się z nierządu) i aby nie pozostać gołosłownym dał jej list polecający do magdalenek.

W Wielką Niedzielę Stanisław pojechał do hrabiny, u której zastał wielu gości. Wzbudziło to w nim nadzieję spotkania ukochanej. W towarzystwo arystokratyczne wprowadził go pan Łęcki, przedstawiając śmietankę towarzyską Warszawy. To wszystko nie wzbudziło w Wokulskim takiego podniecenia, jakie odczuł w chwili, gdy dostrzegł Izabelę. Podczas wizyty poznał prezesową Zasławską, która przyznała się do uczucia żywionego niegdyś do jego stryja. W wyniku miłej rozmowy Stanisław obiecał staruszce, iż postawi nieżyjącemu krewnemu nagrobek. Po rozstaniu z prezesową i powrocie do salonu, zauważył nieobecność panny Łęckiej. Po szybkim pożegnaniu z poznanymi gośćmi wyszedł. W tym samym czasie Izabela wróciła do domu bardzo wzburzona i opowiadała Florentynie, jak to Wokulski, „zwykły kupiec”, oczarował wszystkich gości na przyjęciu.

Rozdział X

Pamiętnik starego subiekta

Pan Ignacy zachwycał się nowym sklepem, położonym przy Krakowskim Przedmieściu. Do swojej dyspozycji miał nawet powóz. Subiekt wspominał czasy powstania na Węgrzech w latach 1846-1847, gdy podejmował bodaj najważniejsze decyzje w swoim życiu.

W 1846 udał się na Węgry (za zgodą wuja Raczka oraz pojawiającego się we śnie ojca) wraz ze swym przyjacielem, Augustem Katzem, z którym uczestniczył później w zwycięskiej bitwie na węgierskiej równinie (z tego miejsca obserwowali płonące wsie i unoszący się dym). Jego bitewną przygodę zakończył upadek węgierskiej twierdzy. Wraz z pięcioma towarzyszami przebrał się w chłopskie odzienie i udał na tułaczkę w kierunku Turcji. Na jednym z postojów w węgierskiej chacie rozżalony brakiem równości i wolności na świecie Katz popełnił samobójstwo.

Przez kolejne dwa lata po tym bolesnym wydarzeniu pan Ignacy tułał się samotnie niemal że po całej Europie, odwiedzając Włochy, Francję, Niemcy i Anglię. Wciąż jednak myślami był na Starym Mieście i Podwalu. W 1851 roku przekraczając galicyjską granicę, znalazł się w Tomaszowie, a potem przebywał w więzieniu w Zamościu. Dzięki usilnym zabiegom Jana Mincla, po roku został sprowadzony do Warszawy. Miejscem, w którym pracował przed wyjazdem kierował wówczas już Jan Mincel, świeżo poślubiony małżonek Małgorzaty Pfeifer. Rzecki, zmęczony wędrówką i przeżyciami ostatnich lat, odnalazł spokój w bezpiecznych i jednostajnych obowiązkach związanych z prowadzeniem sklepu.

Po zakończeniu wspomnień, Rzecki zadał sobie wiele pytań odnośnie nietypowego jak na kupca postępowania Wokulskiego, który kupił powóz i ogromne mieszkanie, zaopiekował się nierządnicą i dał pracę Wysockiemu. Najbardziej niepokoił subiekta fakt, iż przyjaciel coraz częściej przebywał w kręgach arystokracji, co irytowało kupieckie środowiska, rozczarowane wielkopańską postawą Stanisława. Pan Ignacy otrzymał od Stacha mieszkanie przy nowym sklepie, w którym zainstalował zgromadzone przez lata przez subiekta bibeloty związane z francuskim rodem cesarskim. Rzecki analizował ostatnie wydarzenia, między innymi fakt, iż przez nowy sklep przewijały się panny, wdowy, swatki, a nawet ojcowie panien na wydaniu - wszyscy oni mięli nadzieję na usidlenie jego przyjaciela, majętnego przedsiębiorcy.

Wraz z powiększeniem sklepu grono subiektów zasilił zasymilowany Żyd Szlangbaum (ciągle wytyka mu się jego pochodzenie). Nawet pan Mraczewski odnalazł dla siebie miejsce w Moskwie - przywozi bowiem z Petersburga nowe idee, głoszące bezpodstawność bogactwa arystokratycznej warstwy społeczeństwa.

Rzecki opisał przyjęcie zorganizowane w Hotelu Europejskim z racji poświęcenia nowego sklepu, w którym udział wzięli bogaci kupcy oraz arystokraci. Gościem był też doktor Szuman, który w rozmowie z Rzeckim rozwodził się nad dwoistością natury Stacha.

Rozdział XI

Stare marzenia i nowe znajomości

Pani Meliton, w młodości nauczycielka, a obecnie swatka, miała ciężkie życie. Poślubiła człowieka, który ją bił i był alkoholikiem. Jej czas wypełniało organizowanie w swym domu schadzek dla zakochanych. Stanisława Wokulskiego znała od dawna i w pewnym momencie ich znajomości stała się źródłem informacji o poczynaniach Izabeli Łęckiej i jej ojca (to od pani Meliton dowiedział się o długach o złej sytuacji). Choć nigdy nie powiedział wprost, to kobieta od dawna domyślała się gorących uczuć Wokulskiego do panny Izabeli. Donosiła mu o terminach i ulubionych miejscach jej spacerów, a wtedy on aranżował niby przypadkowe spotkania. Pewnego dnia dała znać, że Łęcka nazajutrz odwiedzi Łazienki wraz z hrabiną i prezesową, co niewymownie ucieszyło Stacha, ponieważ prezesowa, którą od wielkanocnego spotkania odwiedził już kilkakrotnie, darzyła go dużą życzliwością. Wraz z panią Meliton zaplanował nonszalancki spacer po Łazienkach.

Następnego dnia, gdy już miał wychodzić, niespodziewanie odwiedził Wokulskiego poznany u Karolowej książę z zaproszeniem do siebie. Motywował swoją prośbę faktem, iż zaprosił już wszystkich przyjaciół na „sesję” powstającej spółki do handlu ze Wschodem, podczas której Stanisław będzie gościem honorowym (chciano porozmawiać z nim o interesach). Wokulski nie odmówił, ale zaproszenie nie zrobiło na nim wrażenia. Głowę zaprzątała mu tylko jedna myśl - nie zdąży na „przypadkowe spotkanie” z ukochaną.

Pojechali do pałacu księcia, w którym zastali arystokratycznych przedsiębiorców, samych ludzi „z tytułami”. Gospodarz poprosił, by gość wypowiedział się o handlu z Rosją okowitą i zbożem, na co Wokulski stwierdził, iż zna się jedynie na handlu towarami (perkalem), opowiadając, jak można na tym zajęciu zarobić. Słuchacze zadeklarowali się, że wchodzą z nim w spółkę.

Obecny na spotkaniu pan Łęcki, gorący zwolennik poczynań Stanisława, przedstawił mu młodzieńca ze swego rodu, Juliana Ochockiego. Wokulski uświadomił sobie, że widział go wcześniej w towarzystwie Izabeli. Po pożegnaniu ze zgromadzonymi nowo poznany młodzieniec zapytał kupca, czy może mu towarzyszyć w drodze powrotnej. Obaj mężczyźni udali się w kierunku Łazienek. W drodze Ochocki opowiedział trochę o sobie. Był przyrodnikiem, chemikiem oraz wynalazcą-pasjonatem, zakochanym w swoich naukowych i technicznych odkryciach, marzącym o budowie maszyny latającej. Rozmowa uspokoiła Stacha - Julian nie był jego rywalem. Po pożegnaniu i powrocie ze spaceru, podczas którego nie spotkał obiektu swego uczucia, Wokulski znalazł w domu list od pani Meliton.

Rozdział XII

Wędrówki za cudzymi interesami

W liście pani Meliton donosiła o rychłej licytacji kamienicy Łęckich, na którą największą ochotę ma ich krewna, baronowa Krzeszowska. Autorka listu przewidywała dalszy bieg wydarzeń po odkupieniu budynku przez kobietę: aby nie popaść w ruinę Izabela, dla dobra swego i ojca, będzie musiała wyjść za mąż za jakiegoś marszałka czy barona. Drugim tematem, o którym czytał Wokulski, była klacz Krzeszowskich, którą baronowa odkupiła od męża i wystawiła do wyścigu. Pani Meliton informowała, iż pan Maruszewicz, znajomy skłóconego małżeństwa, ma zaproponować Stanisławowi zakup zwierzęcia, ulubieńca panny Łęckiej. Była nauczycielka przewidywała, że gdyby Wokulski kupił i kamienicę, i klacz, to z pewnością wkradłby się w łaski Izabeli. Na te słowa mężczyźnie wrócił cały zapał i siły. Wiedział, iż te dwie sprawy musi załatwić anonimowo. Nazajutrz, gdy przyszedł do niego pan Maruszewicz, od razu dobili targu i klacz stała się jego własnością - zapłacił za nią osiemset rubli.

Około południa, jadąc do adwokata, obejrzał z ulicy ową kamienicę. Potem od mecenasa dowiedział się o sumie, z jaką baronowa stanie do licytacji - sześćdziesiąt tysięcy rubli. Wokulski poprosił adwokata o wzięcie w jego imieniu udziału w sprzedaży budynku. Ten doradził mu jednak scedowanie licytacji kamienicy staremu Szlaungbaumowi. Stanisław przystał na tę propozycję i złożył wizytę Żydowi, którego poprosił o wzięcie udział w licytacji budynku i jego kupno za dziewięćdziesiąt tysięcy rubli (miał zrobić to w jego imieniu, ale w zupełnej tajemnicy).

Wrócił do domu, w którym zastał czekającego Maruszewicza. Razem pojechali obejrzeć nowy zakup właściciela sklepu - klacz. Przed zobaczeniem zwierzęcia Wokulski uregulował jeszcze dług barona u dyrektora stajni za opiekę i schronienie dla konia, prosząc jednocześnie, by na wyścigi wyprowadzano go bezimiennie.

Parę dni przed wyścigiem koni Stanisława odwiedził angielski hrabia, poznany na sesji handlowej w książęcym pałacu. Przyszedł w imieniu barona Krzeszowskiego z prośbą o odsprzedanie byłej własności. Wokulski nie zgodził się. Miał za duże plany związane z koniem…wierzył w zwycięstwo klaczy i od jej sukcesu uzależnił swoje powodzenie w miłości.

Rozdział XIII

Wielkopańskie zabawy

W dzień wyścigów na Polach Mokotowskich Wokulski pojechał zobaczyć swoją klacz. Poznał dżokeja i obiecał mu sowite wynagrodzenie za wygraną. Kupił program wyścigów oraz obstawił zakłady na konia. Ujrzał powóz, w którym siedziała panna Łęcka z ojcem, hrabina i prezesowa. Przywitał się i zapewnił o wygranej klaczy Sułtanki, aby nie stało się zadość zakładowi damy. Jego klacz wygrała, a zarobione na zakładach trzysta rubli złożył na ręce hrabiny Karolowej na rzecz ochronki. Potem odsprzedał zwierzę za osiemset rubli.

W pewnym momencie bohatera potrącił baron Krzeszowski. Wokulski za tę zniewagę oraz za impertynencje podstarzałego adoratora do panny Izabeli, wyzwał go na pojedynek. Pożegnał dziękującą mu za wszystko Łęcką, po czym w doskonałym humorze pojechał do doktora Szumana, prosząc, aby był jego sekundantem podczas pojedynku. Doktor, zaskoczony udziałem przyjaciela w wyścigach, zgodził się.

Na drugi dzień Rzecki z Szumanem pojechali do hrabiego - Anglika, sekundanta Krzeszowskiego, aby uzgodnić szczegóły pojedynku. Gdy hrabia oznajmił, że baron jest gotów przeprosić Wokulskiego listownie, pan Ignacy nie wyraził zgody. Pojedynek został ustalony. Za parę dni do Lasku Bolońskiego zajechały powozy. Choć Wokulski wygrał pojedynek, postrzeliwszy barona w twarz, to mecenas zarzucił mu lekkomyślne zachowanie i ostrzegł przed arystokracją, mogącą w tym momencie odstąpić od planowanej spółki. Po kilku dniach do Wokulskiego przeszedł Maruszewicz prosząc, w imieniu barona Krzeszowskiego, o pożyczkę pieniężną w zamian dając weksel. Bohater nie odmówił.

Poweselał bardzo, gdy służący przyniósł list od Łęckiego z zaproszeniem na jutrzejszy obiad, argumentując, że jego córka chce bliżej poznać nowego znajomego. Stanisław poczuł się szczęśliwy…

Rozdział XIV

Dziewicze marzenie

Panna Łęcka dużo rozmyślała o Wokulskim, który wciąż ją zaskakiwał. Wahała się między podziwem dla jego niespożytej energii, odwagi i zapału, a z drugiej strony pogardą dla jego kupieckiej profesji. Wyczyny Stanisława ciągle ją zaskakiwały. Nie potrafiła zrozumieć, jak potrafił zjednywać sobie ludzi. Rozważała, ze gdyby posiadał dobra ziemskie, a nie był parweniuszem, wtedy może i miałby u niej szanse. Bardzo zbliżył się do jej ojca, wszyscy na około go zachwalali, a najbardziej prezesowa. Izabela cieszyła się z jego wygranej w pojedynku z baronem, którego nie lubiła po niegdysiejszych umizgach, a który w kilka dni po przegranym pojedynku przysłał jej list z przeprosinami i pochwałami bohatera. Po śnie, w którym Wokulski opiekował się jej domem, dbał o posag, postanowiła zaprosić go na obiad (aby wykorzystać jego dobry charakter).

Rozdział XV

W jaki sposób duszę ludzką szarpie namiętność, a w jaki rozsądek

Wokulski, po otrzymaniu listu od Łęckigo, nie mógł usiedzieć w miejscu. Poszedł na spacer nad Wisłę, gdzie rozważał sens swojej miłości, zastanawiał się nad powodami zaproszenia na obiad oraz jak ma się zachować i w co ubrać. Nazajutrz poszedł do fryzjera, założył garnitur frakowy i pojechał do Łęckich.

Rozdział XVI

„Ona” i „On” - i ci inni

W dniu, w którym Wokulski miał przyjść na obiad, panna Izabela wróciła od hrabiny zła i rozgniewana. U Karolowej miał pojawić się Rossi - tragik i artysta włoski, którego obie panie poznały dosyć dawno podczas pobytu w Paryżu. Przed kilku laty Łęcka była w nim zakochana, zresztą może teraz też… Właśnie przyjechał do Warszawy na występy i choć obiecał odwiedziny, czekały cztery godziny na próżno. Była zawiedziona. Dopiero po powrocie do domu przypomniała sobie, że ma ich odwiedzić Wokulski. Zjawił się o umówionej godzinie. Przywitał go pan Tomasz i powiedział, że sprzedaje kamienicę, bo lokatorzy nie płacą (myślał, że Wokulski nie wie o jego kłopotach finansowych).

Łęcki zaproponował, że odda resztę pieniędzy pozostałych po spłaceniu długów, ze sprzedaży kamienicy (dwadzieścia procent) Wokulskiemu na procent. Stanisław się zgodził i obiecał, że tamten zarobi na tej lokacie i że procenty od kapitału (wyjątkowo wysokie) będzie otrzymywał co pół roku.

Pan Tomasz poprosił, aby pierwszy zysk wypłacił mu z góry, a późniejszych by nie oddawał mu do ręki, lecz dokładał do jego funduszu. Wokulski przyjął takie warunki. Weszli do salonu, w którym siedziała Izabela i panna Florentyna. Łęcka zapytała o szczegóły spółki, do której wszedł jej ojciec. Stanisław wspomniał o planowanym wyjeździe na wystawę do Paryża. Na te słowa podniecona dama również nabrała chęci do zagranicznego wojażu. Florentyna zaprosiła do stołu. Podczas obiadu gość celowo używał noża do ryb, czym poruszył ukochaną. Rozmawiali o etykiecie: Stanisław wygłosił opinię, iż nie chce być niewolnikiem zasad, gdyż widział towarzystwo, gdzie o nich zapominano.

Po opuszczeniu towarzystwa przez pana Tomasza, Łęcka zaprosiła Wokulskiego do salonu. Opowiedziała o liście, który przysłał jej Krzeszowski i szacunku, z jakim wyraża się o jej gościu baron. Na pytanie o możliwość podziękowania za jego dotychczasowe uprzejmości, rycerskim tonem poprosił o pozwolenie służenia jej zawsze i we wszystkim, po czym pożegnał się i wyszedł.

Rozdział XVII

Kiełkowanie rozmaitych zasiewów i złudzeń

Powrócił do domu wieczorem. Cały czas nie opuszczały go myśli, iż powinien sobie zasłużyć na pannę Izabelę. Zaszedł jeszcze do sklepu, gdzie okazało się, że inkasent Oberman zgubił ponad czterysta rubli, które należały do firmy Wokulskiego. Choć Rzecki był bardzo zły, Stanisław znalazł rozwiązanie.

Choć Oberman miał u niego kapitał wynoszący kilkaset rubli, to jednak nie zamierzał go zagarnąć (pieniądze były przeznaczone na szkołę dla syna). Zdecydował, że odda za inkasenta pieniądze dla firmy, a on kiedyś mu je zwróci (Rzecki nie był zadowolony z takiego rozwiązania). Po wejściu do mieszkania bohater zabrał się do rachunków i postanowił, że złoży wizytę baronowi Krzeszowskiemu. Na biurku ujrzał dwa listy, jeden od magdalenek chwalących skierowaną po Wielkanocy dziewczynę, a drugi od Marianny. Pisała o zmianie, która w niej zaszła, prosząc o pomoc w rozpoczęciu życia na własny rachunek. Obiecała, że już nie zejdzie na złą drogę. Wokulski po przeczytaniu kartek, wpadł na pomysł rozwiązania sytuacji.

Nazajutrz wezwał furmana Wysockiego i zapytał, czy przy jego mieszkaniu nie ma wolnego pokoju do wynajęcia dla uczciwej szwaczki. Po krótkiej i rzeczowej rozmowie ustalili warunki: Stanisław zobowiązał się opłacać pokój i sprzęty, póki Marianna nie stanie na nogi i poprosił, by żona furmana miała na nią oko i w razie problemów, by jej pomogła. O jedenastej przyszła do Wokulskiego Marianna, zmieniona nie do poznania. Poinformował ją o wynajętym pokoju, dał pieniądze na zagospodarowanie, na maszynę do szycia, i zapewnił, by o nic się nie martwiła (powiedział, ze na pewno znajdą się chętni na korzystanie z ich krawieckich usług). Marianna bardzo mu dziękowała.

O trzynastej Wokulski udał się w odwiedziny do barona. Do spotkania jednak nie doszło, ponieważ służący Krzeszowskiego powiedział, że pan jest chory i nikogo nie przyjmuje. W istocie baron nie był chory tylko zły na nachodzących go komorników. Poinformowany o danych gościa wpadł we wściekłość, że służący odprawił Wokulskiego z kwitkiem.

Następnego dnia bohater odebrał dwa listy: jeden od pani Meliton, donoszący, jak zwykle, o planach panny Łęckiej, a drugi od adwokata, zapraszającego go do siebie. Gdy poszedł do mecenasa, zastał tam Żyda Szlangbauma. Mężczyźni ustalali zasady licytacji kamienicy oraz jej cenę - dziewięćdziesiąt tysięcy rubli. Budynek miał być kupiony dla Wokulskiego, ale nie przez niego, gdyż figurantem na licytacji miał być Szlangbaum.

O trzynastej trzydzieści Wokulski był już Łazienkach (pani Meliton doniosła mu w liście, że Izabela będzie tam o czternastej). Spacerował, a po chwili dostrzegł Łęcką z ojcem i hrabiną. Byli zdziwieni przypadkowym spotkaniem, lecz od razu zawiązała się między nimi w dyskusja. Stanisław z Izabelą oddalili się w stronę pomarańczarni. Łęcka rozprawiała o Rossim, niedocenianym przez Warszawiaków wielkim artyście. Wyznała, że jej smutno, gdy po przedstawieniach zamiast bukietów kwiatów, tragik nagradzany jest tylko skromnymi brawami. Obserwujący oddalającą się parę, hrabina Karolowa i pan Tomasz, komentowali słabość kupca galanteryjnego do pięknej Izabeli. Po powrocie do domu Wokulski zlecił Obermanowi kupienie na jutrzejsze przedstawienie w Teatrze Wielkim mnóstwa bukietów i wieńców kwiatów.

Rozdział XVIII

Zdumienia, przywidzenia i obserwacje starego subiekta

Ignacy Rzecki był zdziwiony zaniedbywaniem pracy przez Wokulskiego na rzecz nagłego zainteresowania teatrem (podobnie sprawa się przedstawiała, jeżeli chodzi o innych subiektów i pana Obermana, nieoczekiwanych wielbicieli sztuki, którzy co wieczór także chodzili na przedstawienia). W końcu i Ignacy musiał pójść, ponieważ Wokulski go poprosił, by w antrakcie spektaklu wręczył aktorowi Rossiemu album z widokami Warszawy. Rzecki w teatrze zauważył także Stanisława, a w loży Izabelę Łęcką, rozpromienioną podczas gry Rossiego. Ignacy zaczął domyślać się uczuć przyjaciela do arystokratki, pocieszała go jednak w tym wszystkim myśl, iż: „Stach nie jest taki głupi”.

Rano w sklepie pan Ignacy, który pierwszy raz zaspał (po przedstawieniu wstąpił do restauracji i wypił parę kieliszków), otrzymał anonimowy list, w którym jakaś kobieta oskarżała jego przyjaciela o dręczenie chorej kobiety. Z listu wynikało poza tym, że Wokulski kupuje kamienicę Łęckich, a Klejn dopowiedział, że robi to za pośrednictwem Szlangbauma. Rzecki udał się do działu tkanin, gdzie pracował Henryk (syn starego Żyda Śzlangbauma), ale mimo licznych pytań dotyczących jego ojca, nie dowiedział się szczegółów.

W końcu postanowił, że sam pójdzie do sądu w czasie licytacji i tam na własne oczy skonfrontuje pogłoski z prawdą. Do sklepu przyszli pan Mraczewski z Rosjaninem Suzinem, partnerem Stanisława w interesach, który próbował namówić wspólnika na interes w Paryżu i duży zarobek. Wokulski jednak, mimo iż powszechnie wiadomo było, że niedługo i tak wybiera się do tego miasta na wystawę - odmówił. Rzecki był bardzo oszołomiony tą decyzją i następnego dnia po południu poprosił pana Lisieckiego o zastępstwo przy kasie, a sam udał się do sądu.

W drodze miał wrażenie, że ludzie ze zdziwieniem mu się przyglądają i myślą, co też takiego musiało się stać, że o tej porze nie jest w sklepie. Ignacy przed sądem zobaczył Łęckiego rozmawiającego ze swoim adwokatem, a w budynku dostrzegł baronową Krzeszowską (również z mecenasem). Licytacja miała się rozpocząć za godzinę, więc poszedł do kościoła nieopodal i do cukierni, gdzie nasłuchał się różnych wywodów i rozważań Żydów na temat licytacji. Po powrocie do sądu zastał już tam tłum ludzi, przeważnie starozakonnych. Rozpoczęła się licytacja. Łęcki był bardzo zdenerwowany. Miał nadzieję sprzedać kamienicę za sto dwadzieścia tysięcy rubli (choć była warta siedemdziesiąt). Krzeszowska z kolei, gotowa zapłacić cenę siedemdziesięciu tysięcy, była ciągle przebijana przez Żyda Szlangbauma, który w efekcie nabył budynek za dziewięćdziesiąt tysięcy. Wskutek niepomyślnego obrotu spraw baronowa dostała spazmów i wściekłości.

Po opuszczeniu gmachu sądu pan Ignacy trochę się uspokoił, przekonując się w duchu, iż ktoś napisał zwykłe plotki w anonimie. Wydedukował sobie, że Wokulski na pewno nie zrobiłby takiego głupstwa i nie stracił tylu pieniędzy w złym interesie. Nie wiedział jeszcze, jak bardzo się mylił…

Rozdział XIX

Pierwsze ostrzeżenie

Pan Rzecki po powrocie do sklepu zastał czekającego Mraczewskiego, rozprawiającego o tym, jak to Wokulski straci kilkadziesiąt tysięcy rubli, nie wchodząc w interes z Suzinem. Mówił, że to wielka i jedyna okazja, i tylko głupiec by ją przepuścił. Tymczasem lokaj Łęckich przyniósł list od Izabeli do Wokulskiego.

Rzecki zrozumiał wówczas, jak przyjaciel lekką ręką wydaje ciężko zarobione pieniądze, aby tylko się przypodobać Łęckiej. Przypomniał sobie kupno powozu, wyścigi, ofiary na cele dobroczynne, kwiaty dla Rossiego. Zaniósł jednak korespondencję. Wokulski dał przeczytać zafrapowanemu przyjacielowi list, w którym Izabela pisała, że muszą ładnie pożegnać Rossiego, dziękowała za wieńce dla artysty oraz wyrażała radość, iż za tydzień wyjeżdżają wspólnie do Paryża. Ignacy był oburzony łatwością, z jaką przyjaciel dał się omotać, nie czując przy tym, że się zatraca. Stanisław jednak wychwalał wyjątkowość autorki listu, żadne słowa subiekta nie docierały do jego „prywatnego szczęścia”.

W trakcie rozmowy woźny zapowiedział pana Tomasza Łęckiego, więc Ignacy opuścił pokój. Gość wszedł bardzo wzburzony i zdenerwowany faktem, że Żyd kupił jego kamienicę za kwotę dużo niższą, niż była warta. Twierdził, że został nędzarzem, ponieważ po zabraniu przez komorników należnych im kwot

pozostało mu tylko trzydzieści tysięcy. Zaskoczony niezadowoleniem Łęckiego, Wokulski troskliwie okładał go kompresami (pan Tomasz był bliski zapaści) i wyznaczył wyjątkowo wysoki procent od powierzonego kapitału.

Po wejściu kolejnego gościa, Henryka Szlangbauma (pracownika Wokulskiego, a syna nowego właściciela kamienicy), który oświadczył Łęckiemu, że jego ojciec może w każdej chwili odsprzedać nowy nabytek za taką samą sumę, którą na niego wydał, Łęcki się zdziwił i zamarł. Zubożały arystokrata wrócił do domu powozem Wokulskiego i opowiedział córce o wyniku licytacji. W swej relacji nie zapomniał podkreślić pomocy Stanisława. Z wywodów ojca Łęcka nie mogła pojąć, w jaki sposób, gdy od trzydziestu tysięcy dają dziesięć procent, on otrzymał od Wokulskiego aż trzydzieści pięć. Gdy ojciec się położył, zaczęła podejrzewać, iż zbliża się nieuchronnie termin jej zamążpójścia (nie brała pod uwagę Wokulskiego). Potem przyjmowała ludzi, którzy pożyczali kiedyś jej ojcu pieniądze, a teraz, dowiedziawszy się o sfinalizowanej sprzedaży majątku, przychodzili odzyskać swą własność. Była przerażona rozmiarem długów.

Tymczasem z nowiną o powrocie z zagranicy Kazia Starskiego, byłego wielbiciela Izabeli, przyszła hrabina Joanna. Zapowiedziała jego jutrzejsze odwiedziny. Izabela dowiedziała się nowych informacji o życiu dawnego konkurenta: był bardzo zadłużony, ale miał nadzieję na spadek po ciotce Hortensji oraz na mały kapitał pana Tomasza.

Poza tym hrabina odradzała młodszej krewnej wyjazd do Paryża z Wokulskim, roztaczając przed nią wspaniałe perspektywy lata spędzonego na wsi z Kaziem. Nazajutrz Łęcki wysłał do bohatera list z prośbą, aby przyszedł i uregulował jego długi u Żydów. Z kolei Florentyna dała Izabeli list od baronowej Krzeszowskiej, która pisała, że ich kamienicę kupił Stanisław Wokulski przez lichwiarza Żyda, dodatkowo podstawiając w sądzie fałszywych licytantów. Wystraszona, przewidywała, że będzie ją chciał wyrzucić z domu i prosiła o wstawiennictwo w sprawie niskiego czynszu.

Adresatka listu była wstrząśnięta jego treścią. Natychmiast udała się do ojca, także zdziwionego tą informacją, i po chwili oboje zaczęli kojarzyć i łączyć fakty. Roztrząsanie tematu przerwało pojawienie się Żydów, ponownie przychodzących po pieniądze. Z zamieszania i prawdopodobnej awantury uratowało wszystkich przybycie Wokulskiego, który nakazał Żydom, aby o osiemnastej przyszli do niego i wtedy dostaną pieniądze. Podał się za plenipotenta pana Tomasza. Po tym zapewnieniu goście dłużnika wyszli.

Łęcki poprosił go o wypłacanie pięciu tysięcy procentu z góry, i poinformował, że nie będzie ich stać na planowany wyjazd do Paryża, wobec czego Wokulski zobowiązał się pokryć wszystkie koszty wspólnej podróży. Na koniec rozmowy Łęcki zaciągnął jeszcze kredyt u Wokulskego na bardzo dogodny procent.

Gdy do ojca Izabeli przyszli lekarze na konsylium, ona w przedpokoju czekała na wybawiciela ich rodziny z oburzoną miną. Zapytała, czy to prawda, że kupił ich kamienicę i skupuje ich rzeczy. Nie zaprzeczył, mówiąc także, że usuwa jej wszystkie przeszkody spod nóg. Nagle w czasie rozmowy w salonie pojawił się Starski. Z rozmowy przez Łęcką z kuzynem w języku angielskim, Stanisław zorientował się, iż nie zamierza wyjechać z nim do Paryża. Zobowiązała się spędzić lato ze swym rozmówcą na wsi. Starski wyrażał radość z planowanych wspólnych wakacji. Po wejściu służącego, proszącego w imieniu pana do gabinetu, Wokulski opuścił roześmiane towarzystwo.

Łęcki poinformował, że lekarze zabronili mu wyjazdu do Paryża i zalecili udanie się na wieś.

Mężczyźni uzgodnili ostatnie warunki pożyczki i starszy z nich zapytał, czy to prawda, że Wokulski kupił jego kamienicę. Ten potwierdził i zaproponował, że odsprzeda ją za tę samą sumę w każdej chwili, na co panu Tomaszowi stanęły w oczach łzy. Przy pożegnaniu Izabela spytała Stanisława, czy będzie jutro przy pożegnaniu Rossiego. Usłyszała, że w nocy wyjeżdża do Paryża. Zdziwiona jego chłodem, pobiegła do ojca, lecz Łęcki nie był w stanie wyjaśnić jej przyczyn takiego zachowania bohatera.

Rozdział XX

Pamiętnik starego subiekta

Rzecki pisał, że dwa tygodnie temu Stach nagle wyjechał do Paryża, a przed podróżą

wezwał go do siebie i polecił, by już nie robił tajemnicy z faktu kupna kamienicy. Poprosił także, aby przyjaciel zbierał od ludzi komorne (bez podwyżki czynszu) i pilnował, by płacili w terminie. Poinformował Ignacego, który czuł, że Stachowi dolega „(…) zła miłość”, że w banku są odłożone pieniądze na prowadzenie interesu. Subiekt odwiózł zmienionego towarzysza na dworzec. Podczas drogi nie padło ani jedno słowo. Na stacji spotkali doktora Szumana, który oznajmił, że bankrut i próżniak Starski będzie podróżował tym samym pociągiem. Stach odjechał, nie podając terminu powrotu. Subiekt zaproponował Szumanowi spacer. Rozmawiali o Wokulskim, nieszczęśliwej i chorej miłości, w której się zatracał, o źle ulokowanych uczuciach.

Pewnego wieczoru Ignacego niespodziewanie odwiedził dawny znajomy, niewidziany od piętnastu lat - kiper Machalski (byli razem na Węgrzech, a później pracowali w Warszawie). Gość zapytał, czy może się zatrzymać u przyjaciela na tydzień, na co ten ochoczo się zgodził.

Przypomniały mu się czasy młodości, gdy w roku 1857, pracując w winiarni u Hopfera, pierwszy raz spotkał się z przyjacielem. W pamięci utkwił mu zwłaszcza pewien epizod związany z poznaniem Stacha: gdy kiedyś, na zaproszenie kipera, zszedł do jego piwnicy, pierwszy raz ujrzał tam Wokulskiego z ojcem (wydającym wszystkie pieniądze na proces, twierdząc, że odzyska dobra po dziadku). Mężczyzna ten wmawiał synowi, żeby nie wydawał na książki, lecz dokładał mu na kontynuację sprawy. Wokulski był wtedy młodzieńcem, pracującym u Hopfera od czterech lat.

Machalski powiedział wówczas Rzeckiemu, że Stach zna się na mechanice i zamierza wyjechać do Kijowa na uniwersytet. Kiper cieszył się, że choć jeden subiekt byłby uczony. Kasia, córka Hopfera, podkochiwała się w Stachu, dlatego też jej ojciec przymykał oko na fakt, iż młodzieniec kosztem

nauki zaniedbywał obowiązki. Stach spędził u niego jeszcze trzy lata, w trakcie których Rzecki uczył go losów dynastii Bonapartych. Rzecki wspominał, ze u Hopfera był także dwudziestoletni młodzieniec - Leon, chłopak bardzo zdolny i motywujący Stacha do dalszej nauki.

W 1861 roku Ignacy zabrał Wokulskiego do siebie i tym samym Wokulski zaczął pracę u Mincla. Stach zaczął uczęszczać na uniwersytet jako wolny słuchacz, pracował dniami i nocami, w międzyczasie udzielając korepetycji, dużo czytając i wciąż się ucząc. Często odwiedzał go ojciec, zabierając mu zarobione pieniądze. Nie był to jedyny gość - ze względu na obecność Wokulskiego, do sklepu Minclów przychodziła Kasia Hopfer. Mówiła Stasiowi o swoich uczuciach, lecz spotykała się z obojętnością.

Na inne uczucia mogła liczyć Małgorzata Mincell, która często zapraszała najpierw Ignacego i Stacha do siebie na herbatę, by po pewnym czasie ograniczyć zaproszenie tylko dla tego drugiego. Młodzieniec coraz później wracał z tych wizyt, a żona Mincla oszalała na jego punkcie: chodziła jak osowiała i robiła mężowi awantury z byle powodu, choć biedak chował się przed nią na całe dnie.

Pewnego razu kiper zaprosił Ignacego i Stacha do swej piwnicy. Zastali tam także pana Leona i parę innych osób: „Poszliśmy tam dobrze po dziewiątej i gdzież by, jeżeli nie do jego ulubionej piwnicy, w której przy migotaniu trzech łojowych świeczek zobaczyłem kilkanaście osób, a między nimi pana Leona. Nigdy chyba nie zapomnę gromady tych, po największej części młodych twarzy, które ukazywały się na tle czarnych ścian piwnicy, wyglądały spoza okutych beczek albo rozpływały się w ciemności. Ponieważ gościnny Machalski już na schodach przyjął nas ogromnymi kielichami wina (i to wcale dobrego), a mnie wziął w szczególną opiekę, muszę więc przyznać, że od razu zaszumiało mi w głowie, a w kilka minut później byłem kompletnie zapity. Usiadłem więc z dala od uczty, w głębokiej framudze, i odurzony, w półśnie, półjawie, współbiesiadnikom. Co się tam działo, dobrze nie wiem, bo najdziksze fantazje przebiegały mi po głowie. Marzyło mi się, że pan Leon mówi, jak zwykle, o potędze wiary, o upadku duchów i o potrzebie poświęcenia, czemu głośno wtórowali obecni. Zgodny chór jednakże osłabnął, gdy pan Leon zaczął tłomaczyć, że należałoby nareszcie wypróbować owej gotowości do czynu. Musiałem być bardzo nietrzeźwy, skoro przywidziało mi się, że pan Leon proponuje, ażeby kto z obecnych skoczył z Nowego Zjazdu na bruk idącej pod nim ulicy, i że na to wszyscy umilkli jak jeden mąż, a wielu pochowało się za beczki. - Więc nikt nie zdecyduje się na próbę?!... - krzyknął pan Leon załamując ręce. Milczenie. W piwnicy zrobiło się pusto. - Więc nikt?... nikt?... - Ja - odpowiedział jakiś prawie obcy mi głos. Spojrzałem. Przy dogorywającej świeczce stał Wokulski. Wino Machalskiego było tak mocne, że w tej chwili straciłem przytomność. Po uczcie w piwnicy Stach przez kilka dni nie pokazał się w mieszkaniu. Nareszcie przyszedł - w cudzej odzieży, zmizerowany, ale z zadartą głową. Wtedy pierwszy raz usłyszałem w jego głosie jakiś twardy ton, który do dziś dnia robi mi przykre wrażenie. Od tej pory zupełnie zmienił tryb życia(…)”. Przestał zaglądać do książek, często nie wracał na noc: „Swój balon z wiatrakiem rzucił w kąt, gdzie go niebawem zasnuła pajęczyna; butlę do robienia gazów oddał stróżowi na wodę, do książek nawet nie zaglądał”.

Minclowa także chodziła zła.

Pewnego dnia Staś całkowicie zniknął dwóch oczu niepokojącemu się subiektowi. Odezwał się dopiero po dwóch latach pisząc, że jest w Irkucku. Po powrocie wyznał przyjacielowi, że do Hopfera już nie wróci, ponieważ jest uczonym i ma na to papiery od petersburskich towarzystw naukowych. Zamieszkał sam na Starym Mieście, otaczając się mnóstwem książek. W efekcie nikt nie chciał przyjąć go do pracy: „Kupcy nie dali mu roboty, gdyż był uczonym, a uczeni nie dali mu także, ponieważ był eks-subiektem”. Czuł się oszukany.

Pół roku po śmierci Jana Mincla Stach ożenił się z wdową (Rzecki nie potrafił wyjaśnić, jak do tego doszło). Odbyło się nawet huczne wesele, w tydzień po którym młodszy małżonek zajął miejsce Mincla w sklepie i wziął się do roboty: nawiązał nowe kontakty z kupcami moskiewskimi, co potroiło obroty sklepu. Minclowa bardzo kochała męża, poza swoim „Stasiulkiem”, nie widziała świata. Przez zaborczość i zazdrość posunęła się nawet do śledzenia, choć Wokulski nie dawał jej powodów do takiego zachowania, był na każde jej skinienie. Pięć lat po ślubie, by się odmłodzić, pani Małgorzata zaczęła się malować. Rzecki pamięta, jak pewnego razu nasmarowała się jakimś mazidłem: „I zmarło biedactwo niespełna we dwie doby na zakażenie krwi, tyle tylko mając przytomności, aby wezwać rejenta i cały majątek przekazać swemu Stasiulkowi. Stach i po tym nieszczęściu milczał, ale osowiał jeszcze bardziej. Mając kilka tysięcy rubli dochodu przestał zajmować się handlem, zerwał ze znajomymi i zagrzebał się w naukowych książkach”.

Ignacy wspominał, jak w pół roku po śmierci Minclowej, Stach zmarniał w oczach. Wtedy subiekt zaproponował mu wyjście do teatru, na co młodszy przyjaciel po pewnym czasie przystał: „Poszedł do teatru i... na drugi dzień nie mogłem go poznać: w starcu ocknął się mój Stach Wokulski: Wyprostował się, oko nabrało blasku, głos siły...”.

Rozdział XXI

Pamiętnik starego subiekta

Pan Ignacy zastanawiał się nad sytuacją polityczną w Europie. Austriacy, a raczej Węgrzy, weszli do Bośni i Hercegowiny…

Stach pisał do niego, aby zajął się kamienicą nabytą od Łęckich. Tak też uczynił. Zdał sklep pod opiekę Lisieckiego i Szlangbauma, a sam poszedł pierwszy raz zobaczyć zakup przyjaciela. Wcześniej zapytał pana Klejna, wynajmującego tam mieszkanie, o drogę. Z zewnątrz trzypiętrowy budynek nie prezentował się najlepiej. Rzecki dostrzegł wiszącą na niej tablicę z nazwiskiem Wokulskiego jako obecnego właściciela. Od strony podwórka widok był jeszcze gorszy: sterta nieuprzątniętych śmieci i ścieki płynące rynsztokami. Rzecki dowiedział się, że stróż siedzi w „kozie”, więc poszedł do mieszkania rządcy jako dysponent pana Wokulskiego.

Po zapytaniu o lokatorów, otrzymał informację, że połowa z nich płaci czynsz, a połowa nie. Poza tym dowiedział się, że przecieka dach oraz, że nikt nie wywozi śmieci. W rozmowie z rządcą Wirskim (zdeklasowany obywatel ziemski oraz żołnierz wojen napoleońskich) okazało się również, że podobnie jak pan Ignacy, walczył kiedyś w bitwie pod Magentą i był bonapartystą. To spowodowała nić sympatii, która zawiązała się między nimi (Rzecki obiecał nawet, że Stach umorzy dług Wirskiemu za komorne).

Mężczyźni udali na przegląd lokatorów. W jednym lokalu mieszkało trzech studentów, którzy nie dość, że od kilku miesięcy nie płacili czynszu, to i hardo twierdzili, że płacić nie będą (motywowali to górnolotnymi ideami i celami społecznymi). W następnym mieszkaniu, zajmowanym przez baronową Krzeszowską, spotkali pana Maruszewicza. Baronowa z wielką pretensją oznajmiła, że nie będzie już płaciła siedmiuset rubli miesięcznie, gdyż w kamienicy mieszkają niemoralni ludzie. Miała na myśli studentów, do których w nocy schodziły się praczki i wspólnie urządzali głośne harce, przeszkadzając jej w spokojnym śnie. Twierdziła, że jej mąż posyła kwiaty pewnej pani z tego budynku, która się źle prowadzi. Żądała jej natychmiastowego wyrzucenia, na co Rzecki, mając dość słuchania tych bzdur, wyszedł, zabierając ze sobą Wirskiego.

Rządca wprowadził go do jeszcze jednego mieszkania, w którym wraz z uroczą córką i matką żyła pani Helena Stawska. Jej mąż Ludwik, oskarżony o morderstwo na lichwiarce, uciekł za granicę, a gdy prawdziwego mordercę znaleziono, a jego uniewinniono, nie dał znaku życia. Matka lokatorki była smutna widząc, jak jej córka w oczekiwaniu na powrót męża, powoli traci życie. Panie żyły skromnie, utrzymując się z lekcji udzielanych przez piękną Stawską. Wzruszony Rzecki w imieniu Wokulskiego umorzył im czynsz do października i na pożegnanie obiecał pani Stawskiej, że odszuka jej małżonka. Kobieta wyraźnie przypadła mu do gustu i rozumiał, jak trudno jest jej żyć, niewiedząc, czy jej mąż żyje. W marzeniach widział Stacha przy boku Heleny. Dzięki zaproszeniu od pani Stawskiej, Ignacy miał pretekst do kolejnych odwiedzin.

Tom II

Rozdział I

Szare dni i krwawe godziny

Wokulski pojechał do Paryża. Droga upływała mu na niespokojnych myślach, ogarnęła go melancholia. Kilka razy zmieniał pociągi, jakby chciał uciec od prześladującej go Izabeli. Nie mógł zrozumieć, dlaczego ukochana przedstawiła go Starskiemu jako plenipotenta ojca, dlaczego wyrażała się o nim z ogromną pogardą (nauki angielskiego się opłaciły, ponieważ tamci rozmawiali w tym języku). Podczas podróży wysłał zawiadomienie o swym przyjeździe do Suzina, i prosił, aby przyjaciel czekał na niego na dworcu w Paryżu.

Rosjanin, szczęśliwy z przyjazdu wspólnika, zabrał zmęczonego Stanisława do hotelu, gdzie objaśnił szczegóły ich przyszłego interesu (Wokulski miał zarobić pięćdziesiąt tysięcy rubli). Chciał kupić statki z galanterią, a Polak miał być jego tłumaczem. Wokulski zgodził się na tę propozycję. Po pożegnaniu i umówieniu się na godzinę szesnastą na sesję z kupcami, Suzin wyszedł, a Wokulskiego znowu dopadły omamy. Wydawało się mu, że jego lustrzane odbicie to prawdziwa osoba. Zdenerwowany wybiegł z pokoju i poszedł na spacer.

Oglądał paryskie uliczki, kamienice, ludzi, zastanawiając się, dlaczego mieszkańcy stolicy Francji tak bardzo różnią się od Warszawiaków. Po powrocie do hotelu zastał w salonie przyjęć kilku interesantów i pakiet listów. W jednym z nich Suzin donosił o przełożeniu sesji na godzinę dwudziestą, i prosił o załatwienie czekających petentów. Miał mu w tym pomóc pan Iumart, wykształcony pracownik Rosjanina, władający czterema językami. Gdy Wokulski obsłużył już dziwnych gości (pułkownika oferującego oferty przewodnika po Paryżu, pana Escabeau sprzedającego karabiny oraz proszącą o pożyczkę baronową malującą portrety), ponownie wyszedł z hotelu podziwiać wspaniałą architekturę Paryża. W czasie pobytu w Paryżu cały czas towarzyszyły mu gorzkie wspomnienia. W przypływie myśli na temat Łęckiej, wmawiał sobie, że Starski, Ochocki, Rossi to jej kochankowie. Z powodu tych chorych myśli coraz częściej smutki topił w alkoholu. Z czasem przyzwyczaił się do tego „dziwnego” miasta, dużo zwiedzał, chodził w najodleglejsze miejsca oraz do teatru, kawiarni, muzeów. Nachodziły go myśli, aby już nie wracać do Warszawy. W tym czasie wyrzucał sobie, że ostatnie dwa lata zmarnował na uganianiu się za Łęcką.

Rozdział II

Widziadło

Pewnego dnia wśród interesantów, w salonie przyjęć odwiedził Wokulskiego uczony o tajemniczym niemieckim nazwisku Geist (słyszał, że Polak latał kiedyś balonem i interesował się naukowymi odkryciami). Profesor był chemikiem-wynalazcą, a całą fortunę utopił w badaniach i odkryciach. Zaproponował Stanisławowi wejście w spółkę i sfinansowanie dalszych badań nad jego obecnym wynalazkiem. Spotkanie z uczonym, który miał opinię szarlatana oraz nawiedzonego szaleńca, w Wokulskim wywołało decyzję wyboru nowej drogi życiowej - chciał służyć ludzkości oraz zdobyć sławę. Z kolei w profesorze, po rozmowach z Polakiem, wzmocniło się przekonanie o destrukcyjnym wpływie miłości. Geist pokazał Wokulskiemu swój wynalazek - metal lżejszy od powietrza, co bardzo zafascynowało bohatera. Dał wynalazcy trzysta franków, obiecując, że kiedyś zjawi się u niego jako pracownik.

Przez następne dni Wokulski dużo pracował. Musiał przejąć obowiązki Suzina, który wyjechał w celu załatwienia pozostałych interesów, radząc przedtem przyjacielowi, aby nie zawracał sobie głowy Łęcką, ponieważ był kupcem z dużą sumą pieniędzy (zwróciły mu się wydatki poniesione wcześniej w Warszawie). W liście od Rzeckiego bohater dowiedział się o poznanej przez subiekta pani Stawskiej. Aby spełnić prośbę przyjaciela i odszukać zaginionego męża kobiety, pojechał do poznanej baronowej, niegdyś interesantki w sprawie pożyczki i zlecił jej odszukanie Stawskiego (płacąc cztery tysiące franków).

Nękany przez samotność, odwiedził poznanego profesora, od którego otrzymał kawałek wynalezionego metalu. Schował podarunek z złoty medalion, który zawiesił na szyi jako szkaplerz. Po kilku dniach otrzymał list od prezesowej Zasławskiej. Dowiedziawszy się, że odwiedza ją Izabela, natychmiast wrócił do Warszawy.

Rozdział III

Człowiek szczęśliwy z miłości

Po powrocie do kraju, Wokulski otrzymał listowne zaproszenie od prezesowej do odwiedzin jej majątku w Zasławku. Ponownie ożyły w nim siły witalne, nie liczyło się już nic, prócz rychłego ujrzenia Izabeli (nawet kolejny złoty interes, proponowany w liście Suzina, któremu odpisał, że zgadza się, ale na spotkanie do Moskwy przyjedzie dopiero w październiku).

W pociągu jadącym do Zasławka spotkał barona Dalskiego, starszego mężczyznę również jadącego do majątku. Nowy znajomy opowiedział, że mieszka u prezesowej już dwa miesiące, ponieważ oświadczył się młodziutkiej Ewelinie Janockiej, wnuczce starszej pani. Pokazał Wokulskiemu cztery pudełka, w których były szafiry (w bransolecie, broszy, naszyjniku oraz kolczykach) dla narzeczonej. Dalski był szalenie zakochany w dziewczynie.

Odnawiał dla niej swój dom, skupywał zagraniczne meble, a nawet sporządził testament, w którym zapisał przyszłej małżonce wszystko, co posiadał. Gdy wysiedli, baron rozmową umilał czas oczekiwania na konie. Opowiadał o niedzielach, gdy do prezesowej zjeżdżało się bardzo dużo gości. Obecnie w majątku przebywała jego narzeczona, Julian Ochocki, Kazimierz Starski (zalecający się do wdowy Wąsowskiej, właścicielki ogromnego majątku), a odwiedzał go często pan Łęcki z córką.

Rozdział IV

Wiejskie rozrywki

W Zasławku Wokulski zastał całą galerię arystokratycznych typów. Już podczas drogi do majątku spotkał Ochockiego, próżniaka Starskiego z wdową Wąsowską, narzeczoną barona (był świadkiem bardzo czułego powitania narzeczeństwa) oraz rezolutną blondynkę Felicję Janowską. Pobyt upływał na rozmowach, przejażdżkach i spacerach. Bohater dowiedział się mnóstwa nowych rzeczy. Okazało się, że Starski to tonący w długach bankrut, widzący jedyne wybawienie w bogatej narzeczonej.

Poznał też wiele tajników kobiecej psychiki, które zdradziła mu sympatyczna i oryginalna arystokratka - Wąsowska. Gdy wybrali się razem na przejażdżkę konną, podczas której niedwuznacznie dawała mu do zrozumienia, że darzy go względami, a on dosadnie urwał rodzący się romans - oburzyła się, kazała mu odjechać i przysłać do siebie Starskiego, który z pewnością spełni jej zachcianki. Dzięki wizycie w Zasławku, Wokulski na własne oczy widział przykład rozumnego gospodarowania. Gdy wraz z prezesową robił codzienny przegląd stodół, obór i inwentarza, po raz pierwszy spotkał otyłych parobków i porządne czworaki.

Rozdział V

Pod jednym dachem

W chwili, gdy Wokulski z panią Wąsowską galopowali konno do majątku, do Zasławka przyjechała panna Izabela Łęcka (wiedziała, kogo tu zastanie - ciotka poinformowała ją o przyjeździe Stanisława w liście). Łęcka sądziła, że prezesowa zapisała majątek Kaziowi, lecz ta, przyznając mu tylko tysiąc rubli rocznie dożywotniej renty, całą resztę przeznaczyła „na podrzutków i nieszczęśliwe matki”. Tym samym Izabela nie mogła liczyć na oświadczyny Starskiego, który już kiedyś zapowiedział, że nigdy nie poślubiłby „gołej panny”.

Idealne rozwiązanie przyszłości kuzynki wymyśliła prezesowa, która chciała zbliżyć do niej lubianego Stanisława Wokulskiego. Dlatego też zaaranżowała spotkanie pod swoim dachem. Zdziwiona nieobecnością swego galanteryjnego amanta przy powitaniu, Łęcka udała się na odpoczynek. Po krótkiej chwili przyszła do niej Zasławska, która zachwalała Stanisława, mówiąc, że to dobry i zacny człowiek. Opowiedziała nawet o tym, jak kiedyś kochała się w jego stryju. Do Izabeli jednak żadne argumenty nie docierały, dla niej zawsze kupiec był człowiekiem drugiej kategorii.

Pewne poruszenie wywołało w niej jednak zainteresowanie Stanisławem ze strony Wąsowskiej: „Nie był to już jakiś tam kupiec galanteryjny, ale człowiek, który wracał z Paryża, miał ogromny majątek i stosunki, którym zachwycał się baron, którego kokietowała Wąsowska”. Gdy Stanisław dowiedział się o przyjeździe kobiety, był tak przejęty, iż nerwy odmawiały mu posłuszeństwa. Ponownie poddał się urokowi Izabeli, która podziękowała mu za ocalenie swej rodziny i przeprosiła za poprzednie zachowanie. W czasie obiadu bohater zauważył zalotne spojrzenia narzeczonej barona - Eweliny - w stronę Starskiego. Wiedział już, że panienka wychodzi za Dalskiego z litości i wyrachowania, a tak naprawdę kocha tego drugiego. Zrobiło mu się żal poznanego arystokraty. Przez parę następnych dni padało, a gdy się wypogodziło, całe towarzystwo pojechało na wycieczkę.

Rozdział VI

Lasy, ruiny i czary

Wyjechali na grzybobranie. Podczas drogi baron jak zawsze był zauroczony narzeczoną, Starski znowu miał względy u pani Wąsowskiej, a Ochocki powoził zaprzęgiem i wciąż umizgiwał się do Izabeli. Po przyjeździe do lasu piękna Wąsowska, świadoma uczuć Stanisława do Łęckiej, połączyła ich w parę w czasie poszukiwania grzybów, a sama zniknęła z Kaziem za wzgórzem.

Wokulski po raz pierwszy został z ukochaną naprawdę sam na sam. Jednak znudzona i egoistyczna Izabela, nieświadoma jego wewnętrznej walki, wspominała ubiegłoroczną trzydziestoosobową majówkę, na co bohater odpowiedział, że rok temu o tej porze był w Bułgarii i myślał o niej. Była zdziwiona i zmieszana. Zaczęła czynić mu pewne nadzieje. Na pytanie, czy pomimo tego, że nie należy do arystokracji, może zabiegać o jej względy, nie odpowiedziała konkretnie. Przez kilka następnych dni Wokulski dużo czasu spędzał na spacerach i rozmowach z Łęcką. Właśnie w takich chwilach był gotowy poświęcić dla niej życie…

Kilka dni później całe towarzystwo wybrało się zwiedzać ruiny zasławskiego zamku, w okolicach którego, na prośbę prezesowej, miał stanąć nagrobek upamiętniający postać stryja Wokulskiego. Gdy Stanisław znalazł proboszcza, który zgodził się na umieszczenie pamiątkowego napisu na zamkowym kamieniu i polecił człowieka, który go wykona, bohater poznał miejscowego rzemieślnika - Węgiełka. Fachowcowi poprzedniego roku spaliło się gospodarstwo z warsztatem, a teraz razem z matką mieszkał w ogrodowej chałupie. Stanisław obiecał mu pracę w Warszawie pod warunkiem, że dobrze wykona obecne zlecenie. Gdy wszyscy poszli na sąsiednie wzgórze, a Wokulski wskazał kamień do napisu, Węgiełek opowiedział swemu dobroczyńcy i jego towarzyszce wzruszającą legendę o śpiącej królewnie. Na zakończenie opowieści Stanisław zapytał Izabelę: „Obudzisz się ty, moja królewno?”, a kobieta wymijająco odpowiedziała: „Nie wiem, może”.

Nazajutrz rano, po liście wzywającym ją do Warszawy, Łęcka wyjechała. Przedtem zgodziła się na odwiedziny Wokulskiego w warszawskim mieszkaniu. Wkrótce potem Stanisław także opuścił Zasławek. Zaprosił do siebie Ochockiego, opowiadając o wynalazku widzianym w Paryżu, który zaskoczy każdego. Po pożegnaniu i deklaracji Juliana o rychłych odwiedzinach, Wokulski wstąpił jeszcze po Węgiełka i razem udali się w kierunku miasta.

Rozdział VII, VIII, IX

Pamiętnik starego subiekta

Kolejne trzy rozdziały powieści zajmują zapiski starego subiekta. Występują w nich rozważania na tematy polityczne, jak również analizy ówczesnych wydarzeń.

Ignacy Rzecki relacjonował opinie i sądy krążące po Warszawie o Stanisławie Wokulskim, którego jedni uważali za nieuczciwego hochsztaplera (plotki traktowały o zamiarze sprzedania sklepu i ożenku z panną Łęcką), inni posądzali o rozchwianie umysłu. Pewnego dnia pojawił się u niego Maruszewicz i próbował wyłudzić od starego subiekta prowizje za pośrednictwo w sprzedaży kamienicy Łęckich.

Pan Ignacy bardzo dużo czasu spędzał u pani Stawskiej i jej matki pani Misiewiczowej oraz relacjonował w swoim dzienniku życie kamienicy, między innymi dowcipy niepłacących czynszu studentów oraz kłócącą się z nimi baronową. Udało mu się nawet nakłonić Stacha do złożenia wizyty swoim lokatorom. Podczas poznawania mieszkańców budynku, jego uwagę zwróciła pani Helena.

Pewnego dnia, będąc z wizytą u poznanych kobiet, Rzecki dowiedział się o zamiarze sprzedaży sklepu przez Wokulskiego. Aby przestać rozmyślać nad swym losem, jeszcze częściej przesiadywał u pięknej Heleny. Ta opowiedziała mu pewnego dnia o jednej ze swych wizyt u baronowej Krzeszowskiej, która pokazała małej Helence piękną lalkę należącą niegdyś do jej nieżyjącej córki. Od tamtej chwili dziewczynka zapragnęła posiadać podobną.

Losy kamienicy rozstrzygnęły się definitywnie, gdy Krzeszowska za sto tysięcy rubli odkupiła ją od Wokulskiego (wcześniej próbowała zaniżyć cenę budynku, przysyłając najpierw listy z groźbami i pomówieniami, a w końcu swojego adwokata). Kobieta zaprowadziła tam nowe porządki: podwyższyła natychmiastowo czynsz i odmówiła lokalu studentom. W tym czasie Pani Stawska, ulegając namowom pana Ignacego, w sklepie Stacha kupiła dla swojej córeczki lalkę po wyjątkowo niskiej cenie. To spowodowało, że nienawidząca ją za rzekomy romans z baronem Krzeszowska, przy pomocy Maruszewicza, posądziła kobietę o kradzież lalki po zmarłym dziecku. Aby wesprzeć niewinną i przestraszoną Helenę, główny bohater znalazł dla niej pracę kasjerki w jednym ze swoich sklepów.

W procesie, do którego doszło i który został połączony z innym przeciwko studentom (baronowa wytoczyła im sprawę za niepłacenie czynszu, co zbytnio ich nie zmartwiło i nie ukróciło żartów), Stanisław udowodnił, że przedmiot sporu został zakupiony w jego sklepie. Dzięki temu wszystko wyjaśniło się na korzyść pani Stawskiej.

Pan Rzecki nie przestawał marzyć o ożenku Stacha z panią Heleną, aby nie być teoretykiem, podjął się swatania pary. Dowiedział się, że przyjaciel sprzedał sklep Szlangbaumom oraz o tym, że ludzie śmieją się ze Stacha, który według nich na siłę wpycha się do salonów. Z kolei główny bohater przeżywał kolejne rozterki miłosne - nie dostał zaproszenia na bal u księcia, jeszcze większą dezorientację wywołało w nim nadejście spóźnionego bileciku na dzień przed przyjęciem, co było wyrazem lekceważenia jego osoby.Po namowach starszego przyjaciela, wieczór spędził w towarzystwie pani Stawskiej. Plany Rzeckiego jednak się nie spełniły: przypadkiem ujrzał Stacha spacerującego pod oknami pałacu księcia, tęsknie spoglądającego w jego okna. Nie poddając się, nadal planował związek głównego bohatera z córką pani Misiewiczowej. Wirski opowiedział subiektowi o zabawnej scenie eksmisji studentów w asyście komornika i ślusarza, odbywającej się przez okno.

Rozdział X

Damy i kobiety

Podczas trwającego karnawału triumfy w salonach święciła znowu panna Izabela. Do kobiety docierała czasem myśl, iż to być może efekt częstej bytności u nich pana Stanisława i jego pomocy przy pomnażaniu kapitalików gości. Coraz częściej także słyszała, jak niektóre damy „z towarzystwa” zachwalały bohatera jako dobrą partię na męża (twierdził tak nawet sam książę).

Pewnego dnia kuzynkę odwiedziła pani Wąsowska wraz z Julianem Ochockim. Na pytanie o prawdziwość plotki o oświadczynach Stanisława, Izabela odpowiedział wymijająco: „może tak, może nie”. Kazimiera opowiadała, jak przy łóżku chorej prezesowej czuwał Starski w nadziei na pierwsze miejsce w jej testamencie. Izabelę nie bardzo zmartwił stan ciotki. Zdenerwowała się natomiast zdaniem Zasławskiej, która negatywnie wypowiedziała się o traktowaniu przez nią Stanisława. Wąsowska powtórzyła opinię starszej pani, według której Izabela nie zasługiwała na Wokulskiego, ponieważ był za dobry dla niej - rozpieszczonej panny.

W rozmowie z Wąsowską kapryśna Izabela szczyciła się faktem, iż owinięty dookoła jej palca Wokulski gotowy był rzucić do jej stóp cały swój zgromadzony majątek. Była dumna z możliwości nieskrępowanego flirtowania i ze swej opinii salonowej lalki. Bohater natomiast nadal idealizował swą wybrankę, mimo iż wciąż nie otrzymał konkretnej odpowiedzi o jej zamiarach. Od czasu do czasu zastanawiał się jednak nad jej skłonnością do odwzajemniania sympatii adorującym ją mężczyznom. W bohaterze coraz bardziej wzmagały się wątpliwości, co do trafności wyboru obiektu swych gorących uczuć.

Wieczorami odwiedzał panią Stawką, przez co coraz bardziej widział negatywne cechy Łęckiej (ujawniały się w kontraście z dobrą i prostolinijną naturą pani Heleny). Między bohaterem a inteligentną Stawską zawiązała się nić przyjaźni: u niej czuł się dobrze i bezpiecznie. Kobieta dostrzegła w galanteryjnym kupcu wartościowego i silnego mężczyznę, a on w niej anielskie serce. Ludzie zaczęli plotkować, iż była utrzymanką Stanisława. Dostawała szkalujące anonimy, w których obrzucano ją najgorszymi epitetami. To wszystko jednak pozwoliło kobiecie uświadomić sobie uczucie, którym obdarzyła bohatera.

Rozdział XI

W jaki sposób zaczynają się otwierać oczy

Niecne plotki doszły także do uszu Ignacego Rzeckiego i wywołały w starszym mężczyźnie falę przygnębienia. Aby podzielić się z kimś swoimi przemyśleniami, złożył wizytę doktorowi Szumanowi, którego zastał nad rachunkami sklepu kupionego przez Szlangbauma. Podczas rozmowy na temat ich wspólnego przyjaciela doktor skrytykował marzycielstwo Wokulskiego, które według niego było przyczyną tragedii bohatera. Szuman wygłosił także pochwałę pieniądza, siły napędowej społeczeństwa (podziwiał finansowe zdolności Żydów). Przyznał, iż niestety polskie realia nigdy nie pozwolą odnieść sukces wybitnej jednostce. Wypowiedział się również o marnowaniu talentu przez Ochockiego, a przyczynę takiego stanu widział w zadufanej arystokracji, z której Julian się wywodził.

W czasie Wielkiego Postu do Warszawy przyjechał słynny skrzypek Molinari. Choć Stanisław miał o jego umiejętnościach i osobie bardzo niskie mniemanie (doniesiono mu, iż to bawidamek i kobieciarz), to jednak na listowną prośbę Izabeli zaangażował się w doprowadzenie do jej spotkania z włoskim muzykiem, do którego jednak nie doszło (Wokulski nie był w stanie dalej brnąć w niezręczną sytuację). To wydarzenie spowodowało, ze bohater dostrzegł ślepy zachwyt Łęckiej podrzędnym skrzypkiem, do którego garnęły się wszystkie kobiety. Powoli zaczęła do niego docierać prawda o Izabeli…

Po powrocie do domu zastał Węgiełka, chcącego się pożegnać przed powrotem do Zasławia. Podzielił się ze swym dobroczyńcą pragnieniem ślubu z Marianną. Poprosił Wokulskiego o zgodę, którą ten natychmiast wyraził, przeznaczając jednocześnie pieniądze na posag dziewczyny i prosząc, aby przed ślubem kamieniarz go odwiedził.

Podczas koncertu Molinariego Wokulski odkrył niczym nieuzasadnioną fascynację Izabeli kiepskim artystą (nie odstępował go na krok). Nie krył swojego obrzydzenia i poirytowany opuścił towarzystwo, co skomentowali Ochocki i Wąsowska. Kobieta wyraziła swą obawę o zbliżającej się tragedii, na co Julian odpowiedział, że Stanisław z pewnością porzuci wszystko by realizować się w badaniach naukowych. Po powrocie do domu bohater, wskutek doznanego szoku i zdegustowania, popadł w apatię, ponownie nawiedzały go przywidzenia. Pocieszenie dawały mu coraz częstsze wizyty u Heleny Stawskiej, do których zachęcał go pan Ignacy. Po doniesieniach przyjaciela o listownym szkalowaniu kobiety, Wokulski wysłał Rzeckiego z propozycją. W imieniu bohatera stary subiekt zachęcił Helenę do otwarcia swego własnego sklepu (na który Stanisław dał fundusze).

Pewnego razu Wokulski spotkał Kazimierę Wąsowska. Rozmowa z nią była kolejnym bodźcem wyrywającym go z otępienia. Arystokratka zapewniła go, iż zachowanie kuzynki na raucie z Molinarim było jedynie odwetem za zainteresowanie Stanisława panią Heleną i podkreśliła, iż Łęcka darzy skrzypka jedynie pogardliwym stosunkiem. Wokulski, w przypływie nowej nadziej na wspólną przyszłość, natychmiast złożył wizytę ukochanej, wyznał skruchę i podarował medalion z próbką metalu od Geista, co było równoznaczne z oświadczynami, ze złożeniem swego losu w ręce panny Izabeli. Kobieta przyjęła dowód miłości i poinformowała o tym panią Wąsowską, chłodno nastawioną do ich związku.

Któregoś dnia pan Ignacy poinformował przyjaciela o ważnej nowinie: Ludwik Stawski żył pod przybranym nazwiskiem w Algierze, wskutek czego jego żona zrezygnowała z założenia sklepu i, by uniknąć dalszego wstydu - zastanawiała się nad wyjazdem pod Częstochowę.

Rozdział XII

Pogodzeni małżonkowie

Baronowa Krzeszowska bardzo się zmieniła, czuła się samotna w wielkim mieszkaniu. Na wieść o nowych długach męża i podejrzewając jego rychłego powrotu - zleciła Maruszewiczowi kupno nowych kapci i szlafroka. Nie myliła się. Parę dni później lokaj barona oznajmił powrót pana. Małżeństwo się pogodziło. Zadłużony na trzydzieści dziewięć tysięcy rubli baron Krzeszowski powrócił do domu z jedną walizką, wiernym służącym Leonem i kucharzem, co spowodowało koniec procesów żony z lokatorami. Baronowa zaczęła po cichu spłacać długi męża, a on w swoim zwyczaju ożywił domowe pielesze wizytami ludzi z towarzystwa.

Gdy Krzeszowski przyszedł do Rzeckiego, chcąc odebrać zaległe pieniądze ze sprzedaży klaczy Wokulskiemu, na jaw wyszły malwersacje Maruszewicza przy pośredniczeniu w kupnie zwierzęcia (zawłaszczył dwieście rubli i sfałszował podpis barona). Malwersant pojawił się po kilku dniach u Stanisława. Zaczął szantażować byłego szefa, iż jeśli zamierza wtrącić go do więzienia, to on popełni samobójstwo. Wokulski, pochłonięty jedynie świadomością, że ukochana przyjęła oświadczyny i gotów „umrzeć u nóg panny”, w przypływie wspaniałomyślności zniszczył sfałszowany i hańbiący Maruszewicza weksel, co potraktowano w środowisku jako wyraz bezsilności kupca (a przecież uratował niegodziwca przed więzieniem).

Rozdział XIII

Tempus fugit, aeternitas manet (łac. Czas ucieka, wieczność pozostaje)

Fakt przyjęcia oświadczyn przez Izabelę wywołał w bohaterze „dziwną rzewność i współczucie”, poczuł „niepokonaną potrzebę robienia dobra innym”. Dlatego też porzucił prowadzenie sklepu, poświęcając się spółce do handlu ze Wschodem. W tym czasie wykonał kilka dobroczynnych gestów, między innymi swoim byłym subiektom, Lisieckiemu i Klejnowi, zapisał po cztery tysiące rubli tytułem zadośćuczynienia szkodom, jakich doznali, gdy sprzedał sklep Szlangbaumowi. Poza tym około dwunastu tysięcy rubli przeznaczył na gratyfikacje dla inkasentów, woźnych, parobków i furmanów, a Węgiełkowi wyprawił huczne wesele, dał kilkaset rubli w prezencie i trzymał do chrztu urodzoną w tym czasie córeczkę furmana Wysokiego (ponieważ dano jej imię Izabela, złożył dla dziewczynki pięćset rubli jako posag). Jakby tego było mało, zatroszczył się o finansową przyszłość pani Heleny Stawskiej, z powodu której miał wyrzuty sumienia

Cały czas analizował imię „Izabela”: zamierzał nawet kupić mały folwark pod Warszawą i nazwać go „Izabelinem”. Aby nie rozstawać się z ukochaną, nie wziął nawet udziału w pogrzebie prezesowej Zasławskiej.

Gdy zachorowała siostra pana Tomasza, mieszkająca w Krakowie, Łęccy zaproponowali bohaterowi wspólną podróż koleją w odwiedziny do chorej. Wokulski z przyjemnością skorzystał z propozycji, zarezerwował nawet wagon salonowy, lecz jego szczęście popsuł dołączający do wycieczki Kazio Starski (jechał przez Karków do Wiednia). W przedziale Stanisław był świadkiem angielskojęzycznej rozmowy Izabeli i Starskiego, którzy nie podejrzewali, że Wokulski nauczył się tego języka u rodowitego Anglika - Collinsa. Mimo woli usłyszał prawdę o sobie: według ukochanej, choć był już stary, to jednak na męża się nadawał… Podczas rozmowy Wokulski dowiedział się o zgubieniu przez narzeczoną medalionu z próbką metalu z pracowni Geista (ofiarowując podarunek, bohater w imię miłości wyrzekał się sławy, ten dar miał wartość symboliczną) w niedwuznacznej sytuacji z kuzynem. Ta bolesna wiadomość spowodował, że Wokulski doznał szoku, czuł, że „coś w nim pękło, coś go oświeciło i coś się skończyło”.

W gorączce uniesienia i wzburzenia Stanisław na najbliższej stacji poprosił konduktora, by ten przyniósł mu fikcyjny telegram wzywający do natychmiastowego powrotu do Warszawy. Tak też się stało. Wysiadł w Skierniewicach (oświadczając Łęckiemu, że woli „powracać na lokomotywie, niż czekać parę godzin na pociąg do Warszawy” oraz Starskiemu, że może żądać od niego satysfakcji, ponieważ do tej pory nie był świadomy, iż wchodzi do czyjegoś ogródka). Co ciekawe, dopiero wówczas wydał się Izabeli godny zainteresowania.

Po opuszczeniu pociągu błądził po nasypie wzdłuż stacji. W myślach był na siebie zły za romantyczny idealizm, który spowodował ubóstwianie niegodnej tego kobiety. Mając poczucie emocjonalnego wyniszczenia, upadając i powstając, usiłował popełnić samobójstwo i rzucił się pod koła pociągu. Spod kół wyciągnął go dróżnik Wysocki, brat furmana, któremu kiedyś pomógł (na jego prośbę kolejarza przeniesiono z Częstochowy do Skierniewic). Bohater czuł się zdruzgotany i wykończony psychicznie. Dając dróżnikowi kilka sturublówek poradził, by na drugi raz nie ściągał żadnego człowieka z torów.

Rozdział XIV

Pamiętnik starego subiekta

Ignacy Rzecki nie czuł się najlepiej, był zmęczony życiem, a jedyne swe nadzieje pokładał w Stachu Wokulskim i Napoleonie IV, do takiego stanu doprowadziło go odsunięcie od czynnego życia, jakim było dla niego prowadzenie sklepu (który Wokulski sprzedał Henrykowi Szlangbaumowi). Subiekt obserwował, jak Żyd, czując się właścicielem w pełnym tego słowa znaczenie, zachowywał się pogardliwie i arogancko wobec podwładnych, wyrzucił z pracy inkasenta za rzekomy brak właściwego szacunku.

Niepokoił się zachowaniem Wokulskiego, gdyż od Szumana dowiedział się o zerwaniu zaręczyn z Łęcką. Obserwując nagły wyjazd i jeszcze szybszy powrót Stacha, podejrzewał tajemnicze interesy z Suzinem. Zamieszkał u niego Mraczewski, od którego dowiedział się, że pomagał pani Stawskiej urządzać sklep w Częstochowie oraz, że gdy wyznał jej miłość, ta wybuchła płaczem. Do opowieści konkurenta o rękę Heleny odnosił się z dystansem i chłodem, nadal bowiem marzył o małżeństwie Stacha z tą dobrą kobietą. W końcu postanowił zrealizować swoje długoletnie marzenie i wyjechać na wieś, nie doszło jednak do tego, ponieważ, mimo kupna biletu i spakowania bagaży, z pociągu wyskoczył po trzecim dzwonku. Uświadomił sobie, ze nie może zostawić Warszawy.

Rozdział XV

Dusza w letargu

Tytuł rozdziału odnosi się do stanu emocjonalnego Wokulskiego po rozstaniu z Łęcką. Bohater przypominał sobie, w jaki sposób dostał się ze Skierniewic do Warszawy. Po powrocie dzień mylił mu się z nocą, stracił rachubę czasu. Zamknął się w mieszkaniu na całe tygodnie, pragnąc jedynie zapaść się pod ziemię, co wyznał odwiedzającemu go doktorowi Szumanowi. Czując, że traci pamięć - przypominał sobie tabliczkę mnożenia. Z namiętnością czytał książki z lat młodzieńczych, w szczególności zaś „Don Kichota” - powieść o błędach idealizmu. Oglądał reprodukcje malarstwa oraz rozważał ucieczkę do bezpiecznej przestrzeni pracowni profesora Geista.

Na początku czerwca jego obowiązki i pozycję społeczną przejął Henryk Szlangbaum. Nie zainteresował go nawet fakt, iż Żyd złamał obietnicę pozostawienia w sklepie jego pracowników. Po jakimś czasie otworzył list z Paryża, który otrzymał jakiś czas temu. Baronowa, której powierzył misję odszukania Ludwika Stawskiego donosiła, iż mężczyzna nie żyje. Nie miał siły poinformować o ty czekającą na wiadomości Helenę.

Podjął ostateczną decyzję rezygnacji z prowadzenia spółki do handlu ze Wschodem (mimo starań i próśb księcia, był nieugięty w swym postanowieniu, a kierownictwo powierzył Szlangbaumowi i Szumanowi, co spowodowało, że książę również od niej odstąpił). Gdy Szuman próbował go od tego odwieść, starania doktora spełzły na niczym. To skłoniło go do wygłoszenia zdania na temat upadłej arystokracji, polskim społeczeństwie pozbawionym inteligencji oraz sile żydowskiego narodu.

W trakcie wizyty Węgiełka, zamierzającego założyć fabrykę, Stanisław dowiedział się o trudnej historii małżeństwa i urazie do żony w skutek jej wcześniejszej znajomości ze Starskim (wyznał, iż to on pierwszy ja „zbałamucił”). Kamieniarz wyznał, że od poznania tej tajemnicy, zmienił sposób traktowania Marianny.

Od Ochockiego dowiedział się z kolei o rozejściu barona Dalskiego z żoną Eweliną, czego przyczyną był jej romans z Kazimierzem (baron nawet pojedynkował się, ale na szczęście żaden z nich nie zginał) oraz o próbach obalenia testamentu prezesowej przez Starskiego, który uciekł za granicę ścigany przez wierzycieli. Podczas tej rozmowy Stanisław zaproponował wspólny wyjazd do Paryża, do pracowni profesora Geista. Ta rozmowa dostarczyła Stanisławowi energii. Kupił precyzyjną wagę i zaczął robić badania i analizy chemiczne. Po propozycji właściciela domu, odstąpił mężczyźnie swoje mieszkanie.

Zaczął częściej wychodzić do miasta, a nawet spotkał się z Wąsowską. Gdy czyniła mu wymówki o sposób, w jaki potraktował Izabelę i podjęła próbę ich pogodzenia (przywiozła list, w którym Łęcka pisała o nudzie i samotności), ten uświadomił sobie urok zmysłowej negocjatorki. Stanął po stronie Dalskiego i poparł jego rozwodową decyzję, co wywołało w rozmówczyni oburzenie (uważała, że żona może romansować, a mąż nie ma prawa sprzeciwu, twierdząc, że w ich środowisku wychodzi się za mąż dla pieniędzy, a nie z miłości).

Gdy pan Ignacy, podupadający na zdrowiu i tęskniący za Augustem Katzem, zachęcał go do złożenia wizyty pani Helenie, ten puszczał jego propozycję mimo uszu i obwieścił planowany wyjazd w interesach do Moskwy. Spotkał się jeszcze dwa razy z Wąsowską, adwokatem i rejentem, a po uregulowaniu wszystkich spraw wyjechał, a jego majątek (sprzęty, konie, powóz i inne rzeczy) wykupił Henryk Szlangbaum.

Rozdział XVI

Pamiętnik starego subiekta

Z migawkowych i urywkowych zapisów starego subiekta dowiadujemy się o śmierci Ludwika Napoleona w Afryce w 1873 roku, o wyjeździe do Astrachania jego ulubionego subiekta - Lisieckiego, o narastaniu wrogich nastrojów do przejmujących polski handel Żydów oraz o pogarszającym się stanie zdrowia i przygnębieniu autora pamiętnika. Subiekt pisał także o wyjeździe Stacha do Moskwy w sprawie interesów z Suzinem oraz o przyjęciu przez panią Stawską Mraczewskiego. Mimo tak niekorzystnego obrotu wydarzeń, Rzecki nie przestawał wierzyć w politykę i niespodziewany powrót Stacha.

Rozdział XVII

...?...

Relacja narratora w trzeciej osobie.

Gdy sklep został przejęty przez Henryka Szlangbauma, pan Rzecki nie widział już dla siebie miejsca wśród nowych subiektów. Odwiedzali go liczni znajomi, a wśród nich doktor Szuman (podczas jednej z wizyt nazwał Wokulskiego „polskim romantykiem”) oraz Julian Ochocki, egzekutor testamentu prezesowej, który doniósł panu Ignacemu o śmierci Łęckiego (o apopleksję zakończoną śmiercią przyprawiło go odesłanie marszałka przez swoją córkę) i w konsekwencji tego o wycofaniu się wszystkich adoratorów panny Izabeli. W rozmowie ze starym subiektem młody wynalazca przedstawił swoje zdanie o bezczynności arystokracji oraz zapewnił o ogromnym szacunku, którym darzył Wokulskiego.

Do uszu Rzeckiego dochodziły liczne plotki o miejscu pobytu Wokulskiego. Z jednej strony miał przebywać na wschodzie, a później przedostać się do Ameryki, a z drugiej widziano go przy zakupie naboi dynamitowych w Zasławku.

Na początku października adwokat Wokulskiego publicznie odczytał jego testament, z którego wynikało, że część majątku przypadała Ochockiemu, Rzeckiemu, pani Stawskiej, jak również Węgiełkowi oraz braciom Wysockim. Gdy do subiekta przyszedł list od Węgiełka, pan Ignacy dowiedział się o wybuchu w zasławskim zamku, z czego doktor Szuman wysnuł hipotezę o śmierci Wokulskiego w ruinach.

Niewierzący w takie zakończenie, przekonany o pobycie przyjaciela w pracowni Geista, stary subiekt postanowił otworzyć sklep będący konkurencją dla Szlangbauma. Dowiedziawszy się, że jego były podwładny, a obecny właściciel sklepu podejrzewa go o wynoszenie towarów - zdenerwowany pan Rzecki nagle zasłabł, a później zmarł.

Przybyli do jego mieszkania na zawołanie służącego, doktor Szuman z Ochockim i Maruszewiczem dowiedzieli się od wynalazcy o zamiarze wstąpienia panny Izabeli do klasztoru. Julian ponadto nazwał pana Ignacego ostatnim romantykiem i obwieścił wszystkim nowinę o swoim planowanym wyjeździe do Paryża. Na pytanie Szumana, kto zostanie w Warszawie, jednogłośnie odpowiedzieli: Henryk Szlangbaum, żydowski lichwiarz, i Maruszewicz, polski malwersant.

TOM I

Rozdział I

Jak wygląda firma J. Mincel i S. Wokulski przez szkło butelek

Z pierwszego rozdziału dowiadujemy się o czasie, miejscu akcji i głównym bohaterze. Recz dzieje się w Warszawie na początku 1878 roku. W „renomowanej jadłodajni” na Krakowskim przedmieściu ludzie rozmawiają o przyszłości sklepu pod firmą J. Mincel i S. Wokulski. Większość obecnych przepowiada upadek interesu. Przy jednym ze stolików dyskutują mężczyźni. Pan Deklewski, fabrykant powozów, radca Węgrowicz i ajent handlowy pan Szprot, (który się dosiadł). Z rozmowy dowiadujemy się o przeszłości Stanisława Wokulskiego, który zostawił sklep „na opatrzności boskiej”, a sam z całą gotówką odziedziczoną po żonie pojechał na turecką wojnę robić majątek.

W 1860 roku dwudziestokilkuletni Wokulski był subiektem u Hopfera, ukończył Szkołę Przygotowawczą i „nawet zdał egzamin do Szkoły Głównej”, którą po roku rzucił. „Gotował wraz z innymi piwo, które do dziś dnia pijemy, i sam w rezultacie oparł się, aż gdzieś koło Irkucka.”(Mowa ezopowa, aluzja do Powstania Styczniowego.)

Z dalszej rozmowy dowiadujemy się, że w 1870 roku wrócił do Warszawy z niewielkim majątkiem. Zatrudnił się w sklepie wdowy Minclowiej, dużo starszej od niego. Po roku ożenił się z nią. Cztery lata później kobieta zmarła, zostawiając Wokulskiemu sklep i majątek.

Sklep Wokulskiego nie tylko nie upadł, ale prosperował bardzo dobrze, głównie dzięki zastępcy i przyjacielowi Stanisława - Ignacemu Rzeckiemu.

Rozdział II

Rządy starego subiekta

Ignacy Rzecki od 25 lat mieszkał w skromnym pokoju przy sklepie. Przez lata pokoik w ogóle się nie zmieniał. „Było w nim to samo smutne okno (…), ćwierć wiekowa firanka, niegdyś zielona, obecnie wypłowiała.” Tak samo jak pokój, nie zmieniały się zwyczaje Rzeckiego. Pan Ignacy codziennie budził się o godzinie szóstej rano, mył się, ubierał, wypuszczał swojego starego pudla Ira, pił herbatę. O szóstej trzydzieści był gotowy do pracy, którą zaczynał od przeczytania ze swojego notatnika rozkładu zajęć na dany dzień.

Gdy Ignacy robił obchód, do pracy przyszedł Paweł Klejn, jeden trzech zatrudnionych subiektów (pracował w dziele porcelany) i otworzył sklep. Między zwolennikiem Napoleona Rzeckim a socjalistą Klejnem wywiązała się dyskusja na tematy polityczne, którą przerwało przybycie kolejnego pracownika, pana Lisieckiego. Około godziny dziewiątej zjawił się - jak zwykle spóźniony - pan Marczewski.

Dalej dzień przebiegł jak zawsze. Około godziny trzynastej Rzecki szedł na obiad, a o godzinie ósmej zamykał sklep, w którym zostawał sam. „Robił dzienny rachunek, sprawdzał kasę, układał plan czynności na jutro.” Jeżeli danego dnia wszystko poszło zgodnie z planem Rzecki czytał książki o Napoleonie. Jeżeli coś się nie udało, Ignacy miał zły humor i nie przesypiał nocy.

Ze wszystkich dni tygodnia, Ignacy Rzecki najbardziej lubił niedzielę. Tego dnia robił plany wystaw na cały tydzień. Ogromną radość sprawiało mu nakręcanie wszystkich zabawek. „Hi! hi! hi! dokąd wy jedziecie, podróżni?... Dlaczego narażasz kark, akrobato?... Co wam po uściskach, tancerze?... Wykręcą się sprężyny i pójdziecie na powrót do szafy. Głupstwo, wszystko głupstwo!...a wam, gdybyście myśleli, mogłoby się zdawać, że to jest coś wielkiego!...”

Pan Rzecki był osobą niezwykle samotną. Z powodu swojej wrodzonej wstydliwości stronił od ludzi, rzadko gdzieś wychodził. Swoje myśli zamykał w pisanym w sekrecie pamiętniku.

Rozdział III

Pamiętnik starego subiekta

Część rozdziałów Lalki napisana jest w formie pamiętnika. Autorem jest Ignacy Rzecki, który opisuje historie ze swojego życia.

W rozdziale trzecim Rzecki wspomina swoje dzieciństwo. Dowiadujemy się, że Ignacy mieszkał na Starym Mieście razem z ojcem i ciotką. Ojciec był bonapartystą i wychowywał syna w uwielbieniu dla Napoleona. Mały Ignaś od dziecka był musztrowany. Tata budził go wcześnie rano, a nawet w nocy i mówił: ” Ignaś! Zawsze bądź gotów, wisusie, bo nie wiemy dnia ani godziny”.

Po śmierci ojca Ignacy trafił do sklepu (kolonialno -galanteryjno -mydlarskiego) Pana Mincla. Pracował tam razem z synowcami właściciela, Franzem i Janem oraz z Augustem Katzem, który pracował przy mydle. Mincel dla pracowników był surowy i wymagający. Za brak dyscypliny przewidziana była kara cielesna, której Ignacy doświadczył już trzeciego dnia praktyki. W dalszej części pamiętnika Rzecki opisuje lata pracy w sklepie („każdy dzień, wyglądał tak samo”).

Rok 1846 przyniósł awans Rzeckiego na subiekta i śmierć starego Micnla. Przez kilka lat synowcy Mincla prowadzili sklep wspólnie, ale w 1850 roku podzielili interes. Franz został na miejscu z towarami kolonialnymi, a Jan (wraz z Rzeckim) z galanterią i mydłem przeniósł się na Krakowskie Przedmieście do lokalu, w którym sklep jest do dziś. Jan ożenił się z Małgorzata Pfifer, która po śmierci męża ponownie wyszła za mąż, za Stanisława Wokulskiego.

Rozdział kończy się narzekaniem Rzeckiego na dzisiejszych subiektów i tęsknotą za starym sposobem wychowywania pracowników.

Rozdział IV

Powrót

W deszczową marcową niedzielę Ignacy Rzecki siedzi w swoim pokoiku. Jest zadowolony, ponieważ sklep bardzo dobrze prosperuje. Wie, że wkrótce wróci Wokulski więc planuje zasłużony urlop. Gdy gra na gitarze i śpiewa romantyczną pieśń, ktoś wchodzi do sieni. Po chwili Ignacy rozpoznaje swojego przyjaciela, Wokulskiego i witają się gorąco (Stacha nie było osiem miesięcy). Rzecki zaprasza przybysza do stołu i zaczynają rozmawiać o interesach, polityce, o tym jak Wokulski powiększył majątek z 30 tyś. do 250 tyś. rubli i o tym jak bardzo tęsknił za krajem. Podkreślał, że wszystkie pieniądze zarobił uczciwą pracą. Stanisław wypytuje się Ignacego o sytuację Łęckich, stan cywilny Izabeli Łęckiej i o to czy wciąż zaopatrują się w jego sklepie. Rzecki domyśla się, że Wokulski nie przywiózł majątku na własną potrzebę. Mówi: „Bo i na co trzysta tysięcy rubli tobie, któremu wystarczało tysiąc na rok?...” Wokulski jednak zaprzecza domysłom przyjaciela. Gdy przechadzają się po sklepie, Stanisława nie interesuje nic poza długiem Łęckich i rodzajem portmonetki, którą kupiła panna Izabela.

Rozdział V

Demokratyzacja pana i marzenia panny z towarzystwa

W tym rozdziale poznajemy rodzinę Łęckich. Dowiadujemy się, że Pan Tomasz Łęcki mieszka razem z córką Izabelą i kuzynka Florentyną w wynajmowanym, ośmiopokojowym lokalu.

Tomasz Łęcki, to „sześćdziesięciokilkuletni człowiek , niewysoki, pełnej tuszy, krwisty. Nosił nieduże wąsy białe i do góry podczesane włosy, tej samej barwy.” Jego ojciec miał „miliony”, ale pan Tomasz z powodu wydarzeń politycznych i podróży po Europie stracił dużą część majątku, a jego córka została panną bez posagu. Większość znajomych i rodziny ograniczyło kontakty z panem Łęckim, a i on przestał udzielać się towarzysko. Jedynie panna Izabela uczęszczała na różnego rodzaju spotkania. Jej wizyty u hrabiny Karolowej sprawiły, że kawalerowie nie byli pewni czy posiada posag czy nie, więc „składali hołdy” Łęckiej, nie angażując się za bardzo.

„Panna Izabela była niepospolicie piękną kobietą. Wszystko w niej było oryginalne i doskonałe. Wzrost więcej niż średni, bardzo kształtna figura, bujne włosy blond z odcieniem popielatym, nosek prosty, usta trochę odchylone, zęby perłowe, ręce i stopy modelowe. Szczególne wrażenie robiły jej oczy, niekiedy ciemne i rozmarzone, niekiedy pełne iskier wesołości, czasem jasnoniebieskie i zimne jak lód”. Panna Izabela wychowywana była w magicznym świecie. Jadała ze sreber i porcelany, spała kiedy miała na to ochotę, a świat natury był jej podporządkowany. Pewnego razu była świadkiem potężnej burzy i myślała, że jest to widowisko zorganizowane specjalnie dla niej. Uwielbiała obserwować z okien ten inny świat, w którym rolnicy z radością pracują, tworząc ruchome obrazki rodzajowe, a szwaczki są uśmiechnięte i szczęśliwe ponieważ mogą uszyć jej suknię.

Osiemnastoletnia Izabela miała także ciekawy pogląd na kwestię małżeństwa. Uważała, że związek małżeński to połączenie majątku i dobrego urodzenia. „Bóg widząc dwie dusze z dobrymi nazwiskami połączone węzłem sakramentu, pomnaża ich dochody i zsyła im na wychowanie aniołka, który w dalszym ciągu podtrzymuje sławę rodów swoimi cnotami, dobrym ułożeniem i pięknością.” Panna Izabela zauważyła, że tak było dawniej. Dziś zaraz po ślubie mężczyźni zaczynają chodzić w szlafroku, ziewać przy żonie i całować ją ustami pełnymi dymu, dlatego Łęcka odrzucała wszelkie zaloty i nigdy się nie zakochała. Za ideał mężczyzny uważała swój posąg Apolla, który obsypywała pocałunkami. Chłód z jakim traktowała swoich adoratorów sprawił, że zostało ich tylko dwóch.

Pod koniec rozdziału z rozmowy z baronową Karolową Izabela dowiaduje się o kłopotach finansowych ojca, i tajemniczej osobie która wykupiła weksle Łęckich.

Rozdział VI

W jaki sposób nowi ludzie ukazują się nad starymi horyzontami

Jest początek kwietnia. Panna Izabela stara się czytać powieści Zoli, jednak zupełnie nie może skupić się na treści. Martwi się zaproszeniem na coroczną kwestę wielkotygodniową, które jeszcze nie dotarło. („Już taki krótki czas, a jej nie proszą.”) Rozmyślania przerywa Florentyna, która przynosi Izabeli list od hrabiny Karolowej. Hrabina zdecydowana jest pomóc Łęckim, płacąc 3000 rubli za zastaw ich serwisu, który sprzedają za 5000 rubli. Panna Izabela nie może pogodzić się z tą sytuacją.

Chwilę później Izabelę odwiedza ojciec i rozmawiają o utracie majątku. Łęcki stara się uspokoić córkę, zapewniając ją, że ma sposób na zarobienie pieniędzy. Snuje plany związane z osobą Wokulskiego. Panna Izabela nie jest z tego zadowolona , uważa że Stanisław jest „aferzysta, awanturnikiem i gburem”.

W czasie obiadu panna Łęcka otrzymuje drugi list od Hrabiny Karolowej, w którym prosi Izabelę by zapomniała o tym co napisała wcześniej i zaprasza ją do wspólnej kwesty. Pisze także o Wokulskim, który ofiarował dużą kwotę (mówi o nim „mój poczciwy Wokulski”) i o nowym kostiumie dla Izabeli.

List od Hrabiny spełnił wszelkie oczekiwania Izabeli. Jej humor psuje się gdy dowiaduje się o tym, że Łęcki ciągle wygrywa w pikietę z Wokulskim. Tłumacząc się migreną opuszcza jadalnie. W samotności rozmyśla o Wokulskim, zastanawiając się kim jest ten człowiek. Gdy Florentyna informuje ją o tym, że Stanisław właśnie kupił ich serwis, Izabela nie ma już wątpliwości.” nabywa nasze weksle, nasz serwis, opętuje mojego ojca i ciotkę, czyli - ze wszystkich stron otacza mnie sieciami jak myśliwiec zwierzynę. To już nie smutny wielbiciel, to nie konkurent, którego można odrzucić, to… zdobywca.”

Rozdział VII

Gołąb wychodzi na spotkanie węża

W Wielką Środę Hrabina Karolowa pożyczyła pannie Izabeli swój powóz. „Przejedź się aniołku, po mieście i pozałatwiaj dobre sprawunki.” Łęcka od razu kazała się wieść do sklepu Wokulskiego. Pchał ją tam niewytłumaczalny instynkt. Na miejscu obsługiwał ją pan Marczewski, o którego sama zapytała. Z uśmiechem odpowiadała na jego zaloty, nie zwracając uwagi na siedzącego za kantorkiem Wokulskiego. Gdy wybrała towary wskazując parasolką na Stanisława zwróciła się do Florentyny mówiąc „ Floro, bądź łaskawa zapłacić temu panu.” Przed wyjściem wypytała jeszcze Wokulskiego o serwis, chcąc przekonać się czy wyjaśni dlaczego go kupił (odpowiedział, że chodzi o zysk).

Po wyjściu panny Izabeli, Wokulski poważnie zastanawiał się nad swoimi uczuciami. Był bardzo zniesmaczony zachowaniem Łęckiej. Nie mógł znieść tego że kokietowała zwykłego subiekta. Jednak nawet przed samym sobą nie chciał przyznać, że drażni go myśl o potencjalnym związku Izabeli i Marczewskiego.

Rozdział VIII

Medytacje

Wokulski stojąc na ulicy, rozgląda się i na widok swojego nowo wykończonego sklepu odwraca ze wstrętem się i idzie w drugą stronę. Krocząc ulicami Warszawy rozmyśla o interesie, o Marczewskim, o swoich pragnieniach, o nędzy jaką widzi. Zastanawia się nad egzystencją człowieka: " Oto miniatura kraju - myślał - w którym wszystko dąży do spodlenia i wytępienia rasy. Jedni giną z niedostatku, drudzy z rozpusty. Praca odejmuje sobie od ust, ażeby karmić niedołęgów; miłosierdzie hoduje bezczelnych próżniaków, a ubóstwo nie mogące zdobyć się na sprzęty otacza się wiecznie głodnymi dziećmi, których największą zaletą jest wczesna śmierć. Tu nie poradzi jednostka z inicjatywą, bo wszystko sprzysięgło się, ażeby ją spętać i zużyć w pustej walce - o nic."

Przypomina sobie swoje dzieciństwo i młodość. Ciężką pracę, brak akceptacji, trud zdobywania wiedzy, Syberię, małżeństwo z Minclową. I tak, w myślach dociera do momentu, w którym pierwszy raz ujrzał Izabelę ubraną w białą suknię, siedzącą w teatralnej loży. Dowiadujemy się, że to z pragnienia zbliżenia się do niej dorobił się wielkiego majątku. Pomógł mu w tym Suzin, przyjaciel z Syberii. Wokulski miał wziąć udział w dostawach dla wojska na wojnę w Bułgarii. Ciężko mu było opuścić miasto, w którym mógł widywać Izabelę, ale gdy tylko udała się do ciotki, postanowił wyjechać. Przed podróżą odwiedził jeszcze zaprzyjaźnionego doktora Szumana, szukając recepty na miłość.

Ze wspomnień wyrywa Wokulskiego spotkanie z dawnym pracownikiem. Wysocki opowiada o tragediach jakie go spotkały. Głoduje i żyje jak nędznik. Stanisław ofiarowuje mu pieniądze i zapewnia pracę. Dziwi się jak łatwo jest uszczęśliwić biednych ludzi. „Jakże oni szczęśliwi, ci wszyscy, w których głód wywołuje apatię, a jedynym cierpieniem jest zimno. I jak łatwo ich uszczęśliwić!...”. Rozmyślając dociera do brzegu Wisły gdzie „wznosił się pagórek najobrzydliwszych śmieci, cuchnących, nieomal ruszających się pod słońcem, a o kilkadziesiąt kroków dalej leżały zbiorniki wody, którą piła Warszawa”. Obserwując nędzarzy (drzemiący na słońcu pijacy i złodzieje, „dwie śmieciarki i jedna kochająca się para , stożona z trędowatej kobiety i suchotniczego mężczyzny, który nie miał nosa”) wraca myślami do panny Izabeli. Wyobraża sobie ich potomstwo, które byłaby tak różne od tego co widzi. Usprawiedliwia także jej zachowanie w sklepie. Uznał, że jest ona jak cień, nie może się jej wyrzec, myśli o niej towarzyszą mu zawsze i wszędzie.

Wokulski rusza w drogę powrotną, i myśli o rozmowie z Wysockim. Mija nędzników, zagląda przez okna do mieszkań i wydaje mu się, że jest jedyną osobą na świecie, która dostrzega potrzeby biednych. „Zdawało mu się, że każda taka rzecz jest chora albo zraniona, że skarży się: „Patrz jak cierpię…”, i że tylko on słyszy i rozumie jej skargi. A ta szczególna zdolność odczuwania ludzkiego bólu urodziła się w nim dopiero dziś, przed godziną.”

W sklepie Wokulski zastaje baronową Krzeszowską. Po chwili wchodzi jej mąż. Para żyjąc w separacji wykorzystuje każdą okazję do robienia sobie wzajemnych złośliwości. Baronowa pyta Wokulskiego o długi męża, a gdy ten nie odpowiada, wychodzi. Zaraz potem wraca Krzeszowski wypytując co mówiła na jego temat żona. Wokulski odpowiedział, że nic ważnego, ale Marczewski mrugnął do barona znacząco. Stanisław decyduje się na zwolnienie subiekta. Na nic zdało się wstawiennictwo Rzeckiego i Krzeszowskich. Następnego dnia Marczewskiego zastępuje pan Zięba.

Rozdział IX

Kładki, na których spotykają się ludzie różnych światów

Przyszedł Wielki Piątek i dzień kwesty. Wokulski zastanawiał się czy pójść czy nie pójść do kościoła. Ostatecznie udaje się tam dopiero w Wielką Sobotę. Obserwując zachowania ludzi, zauważa, że tylko ci biedni modlą się. Bogacze przychodzą tu tylko po to by pokazać się w towarzystwie.

Stanisław podchodzi do Izabeli i Hrabiny i ofiarowuje rulon imperiałów (pieniędzy). Pani Karolowa prosi Wokulskiego by usiadł przy nich i rozmawia z nim bardzo uprzejmie, zapraszając go do siebie. Izabela komentuje sytuację po angielsku, wiedząc, że gość nie zna tego języka. Podczas rozmowy poruszona zostaje kwestia zwolnienia Marczewskiego. Izabela wstawia się za nim, ale Wokulski mówi, że nie przyjmie go sportem, ale wyśle go do pracy w sklepie w Moskwie za dość wysoką pensje.

Stanisław postanawia, że musi koniecznie kupić powóz i nauczyć się języka angielskiego. Pożegnawszy się z kobietami nie opuszcza kościoła, ale siada w pustym konfesjonale, z którego niezauważony może obserwować pannę Izabelę. Jego uwagę przykuwają dwie kobiety. Jedna mocno „uróżowana”, druga stojąca tuz przy konfesjonale z małą córeczką. O tej drugiej, prawdopodobnie wdowie, Wokulski pomyślał bardzo ciepło i stwierdził, że razem z córką mogłyby zostać jego rodziną, gdyby nie kochał panny Łęckiej. Ta ostatnia właśnie opuszczała kościół w towarzystwie hrabiny i jakiegoś młodzieńca. Stanisław spostrzega, że matki z dzieckiem już jej nie ma i postanawia pomóc „uróżowanej” grzesznicy.

Zabiera ją do pokoiku Rzeckiego i pyta dlaczego płakała w kościele. Dziewczyna opowiada o swojej nędznej egzystencji i sporze z gospodynią, której życzyła śmierci. Stanisław jest bardzo zawiedziony zachowaniem dziewczyny, ale mimo tego postanawia ułatwić jej rozpoczęcie nowego życia, wysyłając do magdalenek. Decyzja należy do niej.

W Wielką Niedzielę Wokulski odwiedza Hrabinę, u której zebrała się cała arystokracja. Czuje na sobie wzrok wszystkich obecnych i zauważa, że rozmowy milkną gdy pojawia się w kolejnych salach. Gdy rozmawia z księciem zauważa Izabelę w towarzystwie młodzieńca z kościoła. Hrabina przedstawia Stanisława prezesowej Zasławskiej, która po krótkiej rozmowie o jego stryju wybucha płaczem.

Speszony Wokulski ma zamiar opuścić przyjęcie, ale zatrzymuje go książę. Po krótkiej rozmowie dotyczącej interesów, Stanisław znów znajduje się w towarzystwie Zasławskiej. Wyjaśnia mu ona powód swych łez. Bohater dowiaduje się o uczuciu jakie łączyło ją z jego stryjem i przeszkodach stojących na drodze do ich szczęścia. Na koniec prezesowa prosi Stacha by postawił wujowi nagrobek wykonany z kamienia na którym przesiadywali.

Po opuszczeniu domu hrabiny, Wokulski odsyła powóz i wraca pieszo. Zauważa człowieka, który wygrał zabawę uliczną. Tłum ludzi wielbi bohatera, a chwilę później o nim zapomina. Stanisław widzi w tym człowieku siebie.

Rozdział X

Pamiętnik starego subiekta

Ignacy Rzecki zaczyna swoje przemyślenia od informacji o nowym sklepie. „Mamy tedy nowy sklep: pięć okien frontu, dwa magazyny, siedmiu subiektów i szwajcara w drzwiach. Mamy jeszcze powóz błyszczący jak świeżo wyglancowane buty, parę kasztanowych koni, furmana i lokaja - w liberii”. Dalej przypomina sobie czasy Wiosny Ludów, kiedy razem z panem Katzem byli w armii węgierskiej. Opowiada o walkach i przyjaźni z innymi wojskowymi. Dowiadujemy się, że Katz popełnił samobójstwo. Następnie pisze o swojej tułaczce po europejskich krajach i długim powrocie do Polski. W ojczyźnie trafił do rosyjskiego więzienia w Zamościu, czego musimy domyślać się z treści. W 1853 roku wrócił do Warszawy dzięki pomocy Jana Mincla (wysłał mu pieniądze i zaoferował pracę w sklepie). Synowie starego Mincla kłócili się bez przerwy. Jan był zwolennikiem Napoleona, Franz zaś jego przeciwnikiem i udowadniał, że ma korzenie niemieckie. Nawet kiedy Franz umierał, bracia wydziedziczali się nawzajem. „Mimo to Franz cały majątek zapisał Janowi, a Jan przez kilka tygodni chorował z żalu po bracie.”

W dalszej części rozdziału Ignacy wrócił do wiadomości o sklepie Wokulskiego. Opowiada o przeprowadzce do nowego mieszkania i wzruszeniu gdy okazało się, że Stanisław kazał przenieść tam wszystkie jego rzeczy. Dzięki temu w nowym miejscu miał dokładnie taki sam pokoik.

Rzecki coraz bardziej martwi się o przyjaciela, którego nic nie interesuje i nie ma żadnego celu. Jakby tego było mało, do Wokulskiego przychodzą tajemnicze wiadomości i podejrzani ludzie (Pan Collins, pani Meliton). Nie podobają mu się także stosunki panujące w sklepie i traktowanie jednego z pracowników Żyda Henryka Szlangbauma. Ignacy opisuje także uroczysty dzień święcenia sklepu i z niezadowoleniem stwierdza, że tradycja ta zupełnie straciła swój charakter. Na bogatym obiedzie dowiaduje się do Marczewskiego, Izabela Łęcka jest jedynym powodem zachowania Wokulskiego. Wszystko co robi, robi dla niej. Rozmowa z doktorem Szumanem potwierdziła te informacje.

Rozdział XI

Stare marzenia i nowe znajomości

Rozdział rozpoczyna się od przedstawienia sylwetki pani Meliton. Kiedyś była łagodną nauczycielką, kochającą swój zawód. Wyszła za podstarzałego guwernera, który upijał się, a małżonkę „czasami okładał kijem”. Krótko po jego śmierci kobieta zachorowała i zrezygnowała z nauczania. Zajęła się rekomendowaniem nauczycieli i swataniem. Wokulskiego informowała o wszystkim co związane z panną Łęcką. Co jakiś czas przychodziła do sklepu i zostawiała informację o której godzinie Izabela będzie spacerować w Łazienkach, wybierając sobie za usługę jakiś towar. Gdy któregoś dnia Stanisław wybierał się do parku by „przypadkowo” spotkać ukochaną, odwiedził go książę i zabrał na zebranie. Wokulski przedstawił plany założenia spółki. Po krótkiej dyskusji jego pomysł został zaakceptowany.

Po udanej sesji Stanisław poznaje młodzieńca, którego widział w kościele i na śniadaniu u Hrabiny. Nazywa się Julian Ochocki i jest naukowcem. Rozmawiając udają się do Łazienek. Gdy okazuje się, że mężczyzna nie myśli o małżeństwie, Wokulski słucha go uważniej. Ochocki opowiada mu o maszynie latającej którą chciałby zbudować. Dyskutują jeszcze chwile, po czym młodzieniec zostawia towarzysza. Stanisław do późnych godzin błąka się po parku. Jego myśli krążą wobec samobójstwa. Nagle pojawia się grupa opryszków, a Wokulski zamiast uciekać zaczyna ich prowokować. Jego zachowanie zaskakuje bandytów, którzy uciekają. Wokulski wraca do domu, gdzie lokaj przekazuje mu list od pani Meliton.

Rozdział XII

Wędrówki za cudzymi interesami

W liście, pani Meliton informowała Wokulskiego o licytacji kamienicy Łęckich i o wyścigach, w których startować będzie klacz należąca do baronowej Krzeszowskiej. Stanisław postanawia kupić konia, by zrobić na złość Krzeszowskim, wrogom Łęckich. Płaci 800 rubli pośrednikowi Maruszewiczowi, o 200 rubli więcej niż chciała baronowa, jednak żadna ze stron transakcji tego nie wie.

Po wyjściu Maruszewicza Wokulski wybiera się do adwokata by kupić kamienicę, jednak uświadamia sobie, że nawet jej nie widział, co mogłoby wzbudzić podejrzenia. Dom, jak wiele innych budynków w Warszawie był barwy żółtej, jednak „kamienica wydawała się żółciejszą od innych”. Wokulski nie jest nim zachwycony. Minięty przez wychodzącą z budynku kobietę z córeczką, którą widział w kościele, postanawia przyjrzeć się liście lokatorów. Mieszkają tu studenci, baronowa Krzeszowska, Maruszewicz, emerytka Jadwiga Misiewicz i Helena Stawska (kobieta z kościoła).

Po obejrzeniu kamienicy, Wokulski udaje się do adwokata, któremu oświadcza, że chce zapłacić 90 tysięcy rubli, mimo że jedyna zainteresowana osoba (baronowa) będzie licytować do 60 tysięcy. Po dłuższych tłumaczeniach adwokat zgadza się licytować w jego imieniu pod warunkiem, że znajdzie osoba trzecia, która będzie podbijać cenę. Stanisław odwiedza znajomego Żyda, ojca Henryka Szlangbauma i prosi go o znalezienie kogoś, kto zgodziłby się licytować. Szlangbaum obiecuje zachować sprawę w tajemnicy.

Po załatwieniu wszystkich spraw związanych z licytacją Wokulski i Maruszewicz udają się obejrzeć klacz. Stanisław pokrywa zaległości barona za wynajęcie stajni i nie szczędzi pieniędzy na opiekę nad zwierzęciem. Wmawia sobie, że wygrana konia w wyścigu będzie oznaczać miłość panny Izabeli do niego. Często odwiedza klacz i uznaje jej zachowanie za miarę uczuć Łęckiej. Nie przyjmuje także oferty barona, który chce odzyskać konia.

Rozdział XIII

Wielkopańskie zabawy

W dzień wyścigu Wokulski zerwał się z lóżka o godzinie piątej i od razu pojechał odwiedzić klacz. Godziny mijały bardzo powoli. Gdy nadszedł czas Stach wsiadł do powozu i udał się na wyścigi. Na miejscu było już pełno dorożek. Zaraz po opuszczeniu pojazdu poszedł do swojego konia i obiecał dżokejowi Yungowi dodatkowe 50 rubli za wygraną. Pogłaskał klacz i poszedł w stronę trybun, wypatrując Izabeli.

Panna Łęcka przyjechała na wyścigi w towarzystwie ojca, hrabiny Karolowej i prezesowej Zasławskiej. Gdy towarzystwo spotkało się z Wokulskim Izabela była dla niego niezwykle miła. Cieszyła ją myśl, że baron nie zyska na zwycięstwie klaczy więc jeszcze upewniła się czy na pewno wygra. Stanisław zapewnił, że tak po czym zagwarantował Yungowi 100 rubli więcej. Klacz zwyciężyła, a cały tłum zaczął krzyczeć nazwisko właściciela. Przybiegł sportsmen i przekazał Wokulskiemu pieniądze za wygraną i za kupno konia. Całą kwotę Stach złożył na ręce panny Izabeli na cele charytatywne. Radosny nastrój przerwało pojawienie się barona Krzeszowskiego, który potrącił zwycięzcę i obraził Łęcką mówiąc, że jej wielbiciele triumfują na jego koszt. Stanisław poprosił barona na stronę, po czym wyzwał go na pojedynek (za powód podając potrącenie).

Prosto z wyścigów Wokulski pojechał do doktora Szumana, którego prosił o sekundowanie podczas pojedynku. Szuman wraz z Rzeckim udali się do hrabiego by ustalić z jego sekundantami szczegóły. Baron gotowy był przeprosić „nawet listownie”, jednak oferta została odrzucona więc ustalono termin, na godzinę dziewiątą dnia następnego.

Panowie spotkali się o umówionej porze. Pojedynek miał trwać do pierwszej krwi. Wygrał Wokulski. Uniknął kuli barona, sam trafiając go celnie w pistolet (zasłaniał nim twarz). Uderzenie było tak silne, że wybiło Krzeszowskiemu zęba i raniło policzek. Ostatecznie przeciwnicy pogodzili się, a Stanisław wyjawił prawdziwy powód pojedynku. „Obraziłeś pan kobietę…” powiedział.

Trzy dni po pojedynku pan Colins udzielał Wokulskiemu lekcji angielskiego. Naukę przerwała niespodziewana wizyta Maruszewicza, który oznajmił, że nie może spełnić prośby Szlangbauma o licytowanie kamienicy Łęckich. Stanisław, początkowo zaskoczony wiedzą Maruszewicza, szybko domyślił się, że to jego miał na myśli stary Żyd, gdy mówił o „porządnym katoliku, którego wynajmuje do licytacji za piętnaście rubelków”. Wywnioskował też, że to on jest odpowiedzialny za rozgłoszenie wiadomości, o tym kto stał się właścicielem klaczy. Stacha zaniepokoiła myśl, że tyle wie o jego interesach dlatego gdy jakiś czas później pojawił się prosząc o pożyczkę dla barona, dał mu 400 rubli (chciał 1000), mimo iż zauważył, że podpis Krzeszowskiego jest sfałszowany.

Chwilę po Maruszewiczu do Wokulskiego przyszedł adwokat. Powiedział, że jego nieracjonalne zachowanie powoduje, że spółka może nie powstać bo przyszli wspólnicy przestaną mu ufać. Ostrzegł, że jeszcze jeden błąd może wszystko zaprzepaścić. Zaproponował Stachowi, by nie kupował kamienicy Łęckich na swoje nazwisko, a on pożyczy mu firmy i zabezpieczy własność. Stanisław zgodził się, ale podkreślił, że ten budynek ma dla niego większą wartość niż jakakolwiek spółka.

Wieczorem przyszedł jeszcze Mikołaj, służący Łęckiego z listem. Pan Tomasz zapraszał Wokulskiego na obiad, ponieważ jego „córka koniecznie życzy sobie bliżej poznać Pana.” Stanisław opadł na fotel i przeczytał list jeszcze kilka razy po czym odpisał. Jeszcze tego wieczoru w rozmowie z Rzeckim zdradził swoje uczucia: „Za takie szczęście oddam życie…”

Rozdział XIV

Dziewicze marzenia

Cały rozdział poświęcony jest rozmyślaniom Izabeli o Wokulskim. Nie może ona pogodzić obrazu kupca i człowieka jakim okazuje się Stanisław. Gardzi jego zawodem, urodzeniem i jednocześnie jest zachwycona jego odwagą, manierami. Z każdym spotkaniem dostrzegała w nim coś nowego, intrygującego i magnetycznego. Zaskakiwał ją stosunek arystokracji do jego osoby. Jej ojciec, hrabina, Książę i prezesowa byli nim zachwyceni. Jednak to, że jest „dorobkiewiczem” przekreślało jego szanse na bliższe relacje z Łęcką.

W dalszej części opisany jest dzień wyścigu i pojedynku z perspektywy panny Izabeli. Przykrość, jaką sprawił jej baron, reakcja na sytuację jednej tylko osoby - Wokulskiego. Zdenerwowanie podczas pojedynku, i ulga po jego zakończeniu. Zdarzenia te przyniosły efekt. Łęcka otrzymała list od barona, w którym przeprosił za wszystko i przesłał jej wybity ząb w kosztownym puzderku. Jej stosunek do Stanisława uległ nagłemu ociepleniu, do tego stopnia że zaproponowała ojcu zaproszenie go na obiad.

Rozdział XV

W jaki sposób duszę ludzką szarpie namiętność, a w jaki rozsądek

Wokulski po otrzymaniu listu zastanawiał się co może znaczyć to zaproszenie. „Dlaczego oni mnie zaprosili? - pytał czując lekki dreszcz wewnętrzny. - Panna Izabela chce się ze mną poznać… Ależ oczywiście dają mi do zrozumienia, że mogę się żenić!... Byliby chyba ślepi albo idioci, żeby nie spostrzegli co się ze mną dzieje wobec niej.” Za chwilę jednak myślał, że od obiadu do małżeństwa daleka droga. Stanisława dręczyły także myśli o swojej tożsamości. Nie poznawał siebie. „We ,mnie jest dwu ludzi - mówił - jeden zupełnie rozsądny, drugi wariat. Który zaś zwycięży?”

W dzień obiadu Wokulski męczył inny problem. Co ubrać, czy frak czy surdut? Ostatecznie wybrał frak, zadbał o toaletę, zamówił nawet fryzjera. Śmiał się, że jego uniwersyteccy i syberyjscy przyjaciele nie byliby w stanie wyobrazić go sobie podobnej sytuacji. Wpół do szóstej wsiadł do powozu i blady pojechał by zmierzyć się z niebezpieczeństwem.

Rozdział XVI

„Ona” - „On” - i ci inni

W dzień wizyty Wokulskiego panna Izabela była u hrabiny. Miała nadzieje na spotkanie z włoskim aktorem Rossim, którego poznała w Paryżu. Niestety tragik nie zjawił się więc Łęcka miała nienajlepszy humor. Gdy wróciła do domu z rozmarzeniem przeglądała podarowany jej przez Rossiego egzemplarz Romea i Juli. Wspominała pobyt w Paryżu i zaloty aktora. Przypomniawszy sobie o wizycie Wokulskiego, pomyślała że mógłby on być powiernikiem jej sekretów i uczuć.

Stanisława przyjmuje Łęcki, witając go serdecznie. Krótką chwilę rozmawiają o kamienicy, za którą pan Tomasz spodziewa się dostać ponad 100000 rubli. Obiecuje też, że gdy ją sprzeda pieniądze odda na procent Wokulskiemu. Przechodzą do jadalni, gdzie po przywitaniu się z panną Łęcką i Florentyną zasiadają do stołu. Podczas obiadu Stanisław celowo łamie zasady etykiety. Kładzie sztućce w złym miejscu, je rybę nożem i widelcem. Zachowanie nie przeszło obojętnie i zostaje skomentowane przez Izabelę, dzięki czemu Wokulski ma okazję do opowiedzenia o posiłkach spożywanych wśród angielskich lordów (czym imponuje Łęckiej). Po obiedzie pan Tomasz otrzymuje list od hrabiny i pod pretekstem odpisania opuszcza towarzystwo. (Naprawdę udaje się na drzemkę, a list napisał sam.)

Stanisław pierwszy raz ma okazję dłużej porozmawiać z Izabelą. Gdy został z nią sam „krew uderzyła mu do głowy”. Po dłuższym milczeniu Łęcka zapytała gościa jak może odwdzięczyć się za sprawę z baronem Krzeszowskim. Wokulski odpowiada, że prosi jedynie o jedno: „ażebym mógł służyć pani, o ile mi siły starczą. Zawsze i we wszystkim. Konwersację przerywa wyspany Łęcki. Jeszcze przez chwilę rozmawiają, między innymi o wyjeździe do Paryża. Przed wyjściem Stanisław obiecuje, częstsze wizyty i wspólną podróż do stolicy Francji.

Rozdział VII

Kiełkowanie rozmaitych zasiewów i złudzeń

Wracając do domu Wokulski przypominał sobie wszystkie szczegóły wizyty u Łęckich. Pamiętał każdy uśmiech i gest jaki wykonała panna Izabela. Czuł jak budzi się w nim wielka dobroć dla wszystkich ludzi znanych mu i nie znanych. Gdy przyszedł do sklepu dowiedział się, że Oberman zgubił ponad 400 rubli i zdecydował się darować mu dług. Tego dnia los uśmiechnął się także do Marii, dziewczyny z kościoła, której Stanisław kiedyś pomógł. Nauczyła się już szycia więc Wokulski zapewnił jej pokój u Wysockiego i potrzebny sprzęt by mogła uczciwie zarabiać.

Fala życzliwości objęła także Krzeszowskiego, do którego Stanisław wybiera się by porozmawiać o spłacie długów barona. Drzwi otwiera służący i nie wpuszcza Wokulskiego, tłumacząc zachowanie chorobą gospodarza. Krzeszowski unika wszystkich, ponieważ boi się komorników, ale gdy dowiaduje się kto go odwiedził, złości się na służącego, że nie zaprosił gościa.

Nazajutrz Wokulski otrzymuje dwa listy. W jednym pani Meliton informuje go, że Izabela o godzinie 14 będzie na spacerze w Łazienkach. Drugi list jest od adwokata, który koniecznie chce się spotkać, Stanisław więc udaje się do niego. Na miejscu razem ze starym Szlangbaumem ustalają szczegóły licytacji kamienicy Łęckich.

Po południu Stach „przypadkowo” spotyka Łęckich i hrabinę na spacerze w Parku Łazienkowskim. Ma okazję porozmawiać z ukochaną w cztery oczy. Łęcka zachwyca się włoskim aktorem Rossim i ubolewa nad tym, że tak wielki tragik jest tak niedoceniany w stolicy. Gdy Wokulski wraca do domu natychmiast organizuje odpowiednią oprawę następnego przedstawienia. Między innymi wysyła Obermana po wiązanki kwiatów.

Rozdział XVIII

Zdumienia, przywidzenia i obserwacje starego subiekta.

Rzecki poproszony prze Wokulskiego udaje się do teatru, by po III akcie wręczyć Rossiemu album. Ignacy źle czuje się wśród tłumu, wydaje mu się, że wszyscy go obserwują naśmiewając się z jego stroju. Gdy tylko nadarza się okazja zamienia się miejscami ze spotkanym znajomym i prosi go o ofiarowanie aktorowi albumu. Usiadłszy w dalszym rzędzie, Rzecki dostrzega Stacha, a potem pannę Izabelę siedzącą w loży. Domyśla się, że cały ten cyrk urządzony jest wyłącznie dla niej.

W drodze powrotnej Ignacy wstępuje do restauracji i wypija „siedem kufli”. Wraca do domu całkowicie pijany. Nazajutrz pierwszy raz w życiu spóźnia się do pracy, gdzie Klejn przekazuje mu anonimowy list. Treść wskazuje na to, że Wokulski chce kupić kamienicę Łęckich. Szczegółów Rzecki dowiaduje się od pracowników. Nie chcąc wierzyć w całą historię, postanawia udać się na licytacje i sam się przekonać jaka jest prawda. Obawy o przyjaciela zwiększyła decyzja Stanisława o odrzuceniu propozycji Suzina dotyczącej wyjazdu do Paryża i zbicia jeszcze większego majątku. Postępowanie Wokulskiego wydaje się Rzeckiemu tym bardziej niedorzeczne, że i tak miał zamiar wyjechać do Paryża na wystawę.

W dzień licytacji Ignacy dociera na miejsce godzinę przed czasem, więc udaje się do kaplicy, gdzie dostrzega baronową Krzeszowską. W okolicy sądu i w samym budynku kręci się tłum Żydów (starozakonnych). Gdy rozpoczyna się licytacja, baronowa i Łęcki wysyłają swoich pośredników by odpowiednio nastawili tłum (jedna strona mówiła, że kamienica jest ruderą, druga że budynek jest wart 120 tysięcy rubli). Ostatecznie nieruchomość nabywa stary Szlangbaum za dziewięćdziesiąt tysięcy. Obie strony są niezadowolone. Baronowa, ponieważ licytowała do siedemdziesięciu tysięcy i Łęcki, który spodziewał się dostać najmniej 120 tysięcy, chociaż kamienica była warta pięćdziesiąt tysięcy mniej.

Mimo, że słowa Klejna potwierdziły się, Ignacy nie dopuszcza do siebie myśli, że kamienica mogłaby być kupiona w imieniu Stacha. „A więc dom kupił Szlangbaum, i to za dziewięćdziesiąt tysięcy, jak przepowiadał Klejn. No, ależ Szlangbaum to przecie nie Wokulski… Stach nie zrobiłby takiego głupstwa… Nie!... I z tą panną Izabelą farsa, plotki…”

Rozdział XIX

Pierwsze ostrzeżenie

Po licytacji Rzecki wracając do sklepu i ze zdumieniem zauważa, że od dwóch tygodni nie zmienił wystawy. Na miejscu zastaje czekającego na niego Marczewskiego. Ignacy dowiaduje się, że Stanisław nie jadąc do Paryża z Suzinem traci pięćdziesiąt tysięcy rubli (a nie dziesięć tysięcy, jak do tej pory myślał). Decyduje, że natychmiast musi porozmawiać z Wokulskim, i w chwili gdy się do niego wybiera, pan Klejn przynosi list od Izabeli, i prosi o przekazanie go adresatowi.
Stach, zobaczywszy adres nadawcy, gorączkowo rozrywa kopertę i czyta. Ignacy w tym czasie próbuje dowiedzieć się jakie są powody odrzucenia propozycji Suzina, aż dostaje do przeczytania liścik. Izabela dziękuje w nim za owacje dla Rossiego i zaprasza Wokulskiego na obiad w celu omówienia wspólnego wyjazdu do Paryża. Kończy zdaniem „Naturalnie jedziemy razem, gdyż bez miłego Pańskiego towarzystwa podróż straciłaby dla mnie połowę wartości." Rzecki nie ma już żadnych wątpliwości - jego przyjaciel został całkowicie omotany przez Łęcką, dla której poświęca wszystko. Nawet opowieścią o swojej nieszczęśliwej miłości i złych doświadczeniach z kobietą, nie udaje mu się sprowadzić Stanisława na ziemię.
Dyskusję przerywa nagła wizyta bardzo zdenerwowanego Łęckiego. Rzecki zostawia mężczyzn samych, a Wokulski zajmuje się gościem (Łęcki stwierdza, że jego córka nie umiałaby się nim tak zaopiekować). Pan Tomasz zaczyna żalić się Stanisławowi na cenę, za jaką sprzedana została jego kamienica. Stach pociesza go, obiecując że da mu aż dziesięć procent od powierzonej kwoty. Rozlega się pukanie do drzwi i wchodzi Henryk Szlangbaum i przedstawił się Łęckiemu jako „syn tego „podłego” lichwiarza, na którego tyle pan wymyślał.” Oświadcza mu także, że „Ojciec natychmiast odstąpi ten dom za dziewięćdziesiąt tysięcy… nabywca odda go panu za siedemdziesiąt…” Wokulski przerywa Henrykowi, a ten żegna się i wychodzi.

Po powrocie do domu pan Tomasz rozmawia z córką o swoim niezadowoleniu z ceny za jaką została sprzedana kamienica i o Romowie z Wokulskim. Izabela dziwi się dlaczego ojciec otrzymał tak wysoki procent za powierzony Stanisławowi kapitał. Gdy Łęcki poszedł się położyć, ich dom odwiedzają wierzyciele, którzy liczą na zwrot długów, skoro kamienica została sprzedana. Panna Izabela obiecuje że zwróci pieniądze, nawet jeśli miałaby nie pojechać do Paryża. Od ojca dowiaduje się o ogromnym zadłużeniu.

Jeszcze tego dnia Łęckich przybywa hrabina Karolowa z wiadomością o powrocie Kazimierza Starskiego, dawnego konkurenta Izabeli. Hrabina namawia Łęcką, by zrezygnowała z wyjazdu ze Stanisławem, a zamiast tego spędziła lato u niej na wsi, gdzie będzie mogła odnowić znajomość ze Starskim. Radzi jej także zastanowienie się nad małżeństwem z nim.

Następnego dnia w czasie kiedy Izabela wyczekuje Starskiego ponownie przychodzą wierzyciele. Tego dnia ma pojawić się także Wokulski by uregulować długi Łęckich. Izabela otrzymuje list od baronowej Krzeszowskiej, która żali się , że Stanisław kupił kamienice znacznie za nią przepłacając, a ona obawia się wypowiedzenia jej mieszkania lub podwyższenia czynszu. Ojciec, dowiedziawszy się o tym przyznaje, że jest to możliwe.

Podczas rozmowy z Wokulskim pan Tomasz informuje go, że wyjazd do Paryża jest niemożliwy ze względów finansowych. Stanisław jednak zobowiązuje się pokryć wszelkie koszty i udziela Łęckiemu kredytu na bardzo dobrych warunkach.

Do pana Tomasza przychodzą lekarze, więc Wokulski opuszcza jego pokój. W salonie czekała na niego panna Izabela, która od razu zaczęła robić mu wyrzuty z powodu kupna kamienicy, a potem serwisu. Oskarżyła go o prześladowanie jej rodziny. Rozmowę przerywa przybycie Starskiego. Łęcka bardzo od niechcenia przedstawia mu Stanisława, po czym zaczyna kokietować nowego gościa w języku angielskim, myśląc że ten pierwszy nic nie zrozumie. Młodzi snują plany związane z latem na wsi, lekceważąco wyrażając się o bohaterze.

Gdy lekarze wyszli Wokulski wraca do pana Tomasza. Ze względu zdrowotnych staruszek dostał on nakaz wyjazdu na wieś. Mężczyźni dokończyli rozmowę o pożyczce, a Łęcki zapytał Stacha o kupno kamienicy. Ten nie skłamał i zapewnił, że w każdej chwili odsprzeda mu ją za taką samą kwotę.

Jeszcze tego samego dnia Wokulski ponownie odwiedza Łęckich. Prosi Izabelę o przekazanie Rossiemu wieńca, ponieważ on nie będzie mógł tego zrobić. Po bardzo chłodnym pożegnaniu informuje, że jeszcze tej nocy wyjeżdża do Paryża.

Rozdział XX

Pamiętnik starego subiekta

Rozdział rozpoczyna się słowami Rzeckiego „I wyjechał!... Pan Stanisław Wokulski (…) Jednego dnia mówił, że nie wie kiedy pojedzie, a na drugi dzień - szast… prast… i już go nie ma.”

Przed wyjazdem Stach mówi Ignacemu, że nie jest już tajemnicą kupno przez niego kamienicy i prosi go by zadbał o ściąganie czynszów („Pani Krzeszowskiej możesz podnieść jakieś kilkanaście rubli, niech się trochę zirytuje.)

Następnie wspomina dzień wyjazdu przyjaciela. Odwiózł go wtedy na dworzec, gdzie spotkali doktora Szumana, który powiedział, że tym samym pociągiem będzie jechał Starski, „próżniak, bankrut i eks-konkurent”. Gdy Stach odjechał Rzecki razem z doktorem rozmawiając wracali do domu. Wszystkie nadzieje związane z zachowaniem Wokulskiego zostały rozwiane. Ignacy podejrzewał, że bohater skupia się na polityce, tymczasem jego interesowała tylko miłość.

Dalej Rzecki opowiada o wizycie dawnego przyjaciela Machalskiego (kiper o Hopfera). To spotkanie przypomina mu dawne czasy, kiedy poznał Wokulskiego w piwnicy u Hopfera. Staś rozmawiał wtedy z ojcem, który zarzucał mu wydawanie pieniędzy na książki, a nie na proces o majątek dziadka szlachcica. Wspomina czasy gdy Wokulski mieszkał u niego i razem spotykali się na wieczornej herbacie u Minclowej (potem przychodził tylko Staś). Następnie opowiada o tajemniczym spotkaniu, na którym Stanisław zgłosił się jako „gotowy do czynu” (mowa o przygotowaniach do powstania styczniowego). Po tych wydarzeniach Wokulski znika w głębokiej Rosji. Dopiero po dwóch latach z otrzymanego listu Ignacy dowiaduje się, że przyjaciel jest w Irkucku. Po kilku latach powraca wykształcony . Nie mogąc znaleźć pracy („Kupcy nie dali mu roboty, gdyż był uczonym, a uczeni nie dali mu także, ponieważ był eks-subiektem”) , ożenił się z wdową po Minclu i przejął jego interes. Małgosia świata poza nim nie widziała, a on zmarniał pod jej pantoflem. Gdy umarła (nasmarowała się mazidłem na młodość), Stach całkowicie wycofał się z życia społecznego, aż namówiony przez Rzeckiego wybrał się do teatru. „Poszedł do teatru i… na drugi dzień nie mogłem go poznać, w starcu ocknął się mój Stach Wokulski. Wyprostował się, oko nabrało blasku, glos siły… Od tej pory chodził na wszelkie przedstawienia, koncerty i odczyty.”

Rozdział XX

Pamiętnik starego subiekta

Rzecki zaczyna pamiętnik od rozważań nad zmienną sytuacją polityczną w Europie. Przypomina sobie, że i w jego życiu zaszła zmiana. Od tygodnia nie zajmował się sklepem tylko kupioną przez Wokulskiego kamienicą.

Gdy Ignacy zobaczył budynek nie był zachwycony. Na podwórku piętrzyły się śmieci a wokół płynęły ścieki i mydliny z pralni paryskiej. Dowiedziawszy się, że stróż siedzi w kozie udał się do mieszkania rządcy Wirskiego. Gdy okazało się, że ten walczył razem z Napoleonem i był świadkiem jego triumfów szybko odnalazł w nim przyjaciela.

Razem udali się do mieszkań lokatorów. Od studenta dowiedział się, że ani on ani jego współlokatorzy nie zamierzają płacić czynszu. Baronowa Krzeszowska także nie zamierzała płacić, do czasu kiedy z kamienicy nie zostaną usunięci niemoralnie zachowujący się mieszkańcy. Szczególnie przeszkadzała jej Stawska, która jak twierdziła uwodzi wszystkich mężczyzn. W ostatnim odwiedzonym mieszkaniu mieszkała właśnie Stawska razem z matką i córeczką. Była to bardzo skromna i nieszczęśliwa kobieta (nie miała wieści od męża od dwóch lat), ciężko pracująca na utrzymanie. Rzecki obniżył jej czynsz i obiecał że Wokulski pomoże w odszukaniu zaginionego.

Opuściwszy kamienicę pomyślał: „miałem uregulować finanse kamienicy i otóż uregulowałem je tak, że na pewno dochód zmniejszył się o trzysta rubli rocznie”.

TOM II

Rozdział I

Szare dnie i krwawe godziny

Wokulski jedzie pociągiem do Paryża. W czasie podróży obojętnieje na wszystko. Na miejscu wita go Suzin i zawozi do pięciopiętrowej kamienicy, w której obojgu wynajął mieszkania. Po krótkiej rozmowie o interesach zostawia Stacha samego by mógł odpocząć.

Wokulski jednak nie może zasnąć więc idzie na spacer. Zachwyca się paryską architekturą i uliczkami. Porównuje wysokie, pięciopiętrowe kamienice do warszawskich, które mają zaledwie trzy piętra. Gdy wraca zastaje czekających na niego interesantów. W rozmowach miał towarzyszyć mu znający cztery języki, pomocnik Suzina - pan Jumart. Wokulski kolejno przyjmuje pułkownika, który chce być przewodnikiem po Paryżu, pana Escabeau handlującego karabinami i pewną baronową która chce mu sprzedać tajemnice. Od Jumarta dowiaduje się że ma on podwójny doktorat z filozofii, a pracuje jako służący. Zadziwiają go tutejsze zwyczaje. Po spotkaniach wybiera się na kolejny spacer, by odpędzić od siebie myśli o pannie Izabeli, jednak bez powodzenia. Wydaje mu się nawet, że widzi ją w tłumie paryżan. Zwiedza coraz dalsze zakątki miasta i myśli o możliwości zamieszkania w Paryżu. Przypuszcza że tym miejscu wszystko ułożyłoby się inaczej, a i on kochałby z wzajemnością.

Rozdział II

Widziadło

Pewnego dnia Wokulski jak zwykle przyjmuje interesantów. Jednym z nich jest profesor Geist. Opowiada Stachowi o badaniach nad metalem lżejszym od powietrza i pokazuje mu swoje wynalazki. Mówi też o tym jak doświadczenia pochłonęły kilka fortun, i proponuje Wokulskiemu sfinansowanie kolejnych eksperymentów. Otrzymuje od niego trzysta franków.

Po wyjściu Geista Wokulski rozmawia o nim z Jmartem. Dowiaduje się, że wszyscy mają chemika za starego wariata, a podobne sztuczki z metalami umie Palmieri, profesor magnetyzmu. Mężczyźni udają się na jego pokaz, podczas którego okazuje się, że nie można zahipnotyzować Wokulskiego ( Stach podejrzewał, że został zmagnetyzowany przez Geista i Łęcką).

Po wyjeździe Suzina bohater zajmuje się pracą. Zarabia tyle, że zwracają mu się wszystkie wydane w Warszawie pieniądze. Któregoś dnia otrzymuje list od Rzeckiego. Ignacy pisze o poznanej pani Helenie i prosi go o odnalezienie jej zaginionego męża. Sądząc, że poznana wcześniej baronowa może pomóc w tej kwestii, płaci jej cztery tysiące franków za rozwiązanie sprawy Ludwika Starskiego.

Samotne dni w Paryżu Wokulski spędza na zwiedzaniu miasta. Któregoś dnia odwiedza profesora Geista. Okazuje się, że Chemikowi udało się sprzedać materiał wybuchowy anglo-amierykańskiej kompanii, więc ma pieniądze na badania. Stanisław dostaje od niego kawałek metalu, który ma mu służyć jako amulet. Żegnając się zapewnia chemika, że wkrótce znów przyjdzie, ale ten odpowiada mu: „Jeszcze nie ukończyłeś swoich rachunków ze światem; (…) Przyjdziesz tu, kiedy ci już nic nie zostanie z dawnych złudzeń.”

Stanisław pisze list do Rzeckiego, jednak odrzuca pióro po słowach „do Warszawy już nie wrócę”. Jest przerażony tą myślą. Wkrótce otrzymuje list od prezesowej Zasławskiej, w którym prosi go by szybko wracał i pogodził się z Izabelą. Stachowi „oczy zaiskrzyły się”. Natychmiast reguluje rachunek i udaje się w drogę powrotną do Ojczyzny.

Rozdział III

Człowiek szczęśliwy w miłości

Po powrocie do Warszawy Wokulski otrzymuje kolejny list od Zasławskiej z zaproszeniem do Zasławka. Po przejrzeniu ksiąg sklepowych, Rzecki daje mu następny list, tym razem od Suzina, który proponuje kolejny interes w zimie. Opisuje, że w październiku przyjedzie do Moskwy.

W pociągu do Zasławska przysiada się do Stanisława baron Dalski, który opowiada o swoich zaręczynach z Eweliną Janocką. Jest od niej dużo starszy i bardzo ją kocha. Obdarowuje ukochaną drogą biżuterią, zmienił nowe obicia mebli, bo nie podobały się jej, zapisał jej w testamencie cały majątek. Od barona Stach dowiaduje się o licznym towarzystwie goszczącym w majątku prezesowej. Jest tam Ewelina Janocka, Julian Ochocki, Kazimierz Starski, który zaleca się do wdowy po Wąsowskim. Najważniejsza jednak jest informacja o częstych wizytach Łęckich.

Rozdział IV

Wiejskie rozrywki

W drodze powozem do majątku prezesowej Wokulski i baron spotkają jadących brekiem gości: narzeczoną barona, wdowę Wąsowską, Felicję Janowską, Ochockiego i Starskiego. Mężczyźni przesiadają się i wszyscy brekiem udają się na miejsce. Po obfitym śniadaniu, towarzystwo rozchodzi się do pokojów. Prezesowa zatrzymuje Wokulskiego i kolejno wypytuje o pierwsze wrażenia o poznanych osobach, po czym doradza mu spacer po parku.

Podczas zwiedzania majątku Stanisław zauważa, że mieszkający tu ludzie, służący i pracownicy są szczęśliwi i chwalą gospodynię. Po obiedzie wszyscy zbierają się w altanie. Dochodzi tam do konfliktu poglądów między Starskim, który twierdzi, że małżeństwa powinny być zawierane ze względu na majątek i pozycję, a Wokulskim sądzącym odwrotnie. Przyznaje, że sam ożenił się „by nie umrzeć z głodu” , zna to prawo i dlatego żałuje „tych, którzy muszą mu ulegać”. Swoimi argumentami zdobywa sobie jeszcze większą sympatię Zasławskiej i wdowy Wąsowskiej.

Z obserwacji relacji łączących gości Stach domyśla się, że Ewelina udaje uczucia do barona, a tak naprawdę coś łączy ją ze Starskim.

Kolejnego dnia, po śniadaniu Wąsowska zabiera Stanisława na konną przejażdżkę, podczas której nachalnie go uwodzi. Wokulskiego jednak nie skusiły jej wdzięki, czym bardzo rozgniewał wdowę. Wyjawia mu, że kokieterią zapełnia sobie pustkę w życiu. „Z dziesięciu tych, którzy mi się oświadczają wybieram jednego, który wydaje się najciekawszym, bawię się nim, marzę o nim.” I tak „choćby co miesiąc”. Mimo ostrych słów, które padły podczas dalszej dyskusji, rozstają się w przyjaźni. Wokulski jest wdzięczny Wąsowskiej że otworzyła mu oczy na zachowania kobiet.

Rozdział V

Pod jednym dachem

Podczas przejażdżki Wokulskiego i Wąsowskiej majątek odwiedza Łęcka. Przyjechała niezbyt chętnie, ponieważ domyślała się, że zastanie tu Stanisława. Mówiła do siebie „choćbym nawet musiała kiedyś wyjść za niego to jeszcze nie mam racji śpieszyć się na powitanie”. Jej wszystkie plany musiały ulec zmianie. Wiedziała, że Starski nie ma żadnego majątku, poza tym nigdy nie ożeniłby się z „gołą panną”, a i baron przestał o nią konkurować. W Zasławiu wszyscy goście zachwycali się osobą Wokulskiego. Izabela była pewna, że on pierwszy wybiegnie jej na powitanie, tymczasem Stach spędzał czas z Wąsowską. Łęcka poczuła się niezwykle dotknięta tym faktem.

Pani Zasławska liczyła na związek Izabeli i Wokulskiego, ale nawet historia jej miłości do stryja Stacha nie przekonywały Łęckiej. Dopiero fakt, że majętna wdowa Wąsowska go kokietuje, a baron zachwyca się jego kontaktami i bogactwem sprawił, że Izabela spogląda na niego inaczej. „Nie był to już jakiś tam kupiec galanteryjny, ale człowiek, który wracał z Paryża, miał ogromny majątek i stosunki, którym zachwycał się baron, którego kokietowała Wąsowska.”

Wokulski tymczasem utwierdza się w przekonaniu o okrutnych zagraniach kobiet. Jego przypuszczenia o nieszczerych uczuciach Eweliny potwierdziła ona sama, przyznając, że nie kocha barona, a wychodzi za niego z litości i słabości swojego charakteru.

Po południu Wokulski spotyka Izabelę i długo z nią rozmawia. Dyskutują o wyższości „ras”, próżnej arystokracji i pracujących klasach. Mimo, że Stanisław nie zgadza się z poglądami Izabeli jest pod wrażeniem jej argumentów. Na koniec panna Łęcka dziękuje mu za kupno kamienicy, dzięki czemu Stach jest w doskonałym humorze.

Przez kilka kolejnych dni pada deszcz więc towarzystwo zmuszone jest spędzać czas w domu. Gdy tylko się wypogadza panna Felicja proponuje wyprawę na rydze.

Rozdział VI

Lasy, ruiny i czary

Podczas drogi do lasu Wokulski opowiada o locie balonem, co całkowicie psuje humor Ochockiemu. Na miejscu wszyscy łączą się w pary. Młody naukowiec rezygnuje ze zbierania grzybów, dzięki czemu Stanisław spaceruje sam z Izabelą. Już na początku zazdrosny o Ochockiego Stach dowiaduje się, że jego ukochana nie ma żadnych planów wobec młodego naukowca. („Jednego dnia siedząc przy jakiejś panience wziął ją za rękę i… czy pan uwierzy?... zaczął czyścić swoja fajkę jej małym palcem!...”)

Gdy Izabela przypomniała sobie, że rok temu była w tym samym miejscu, Wokulski wyznał jej, że on w tym czasie był w Bułgarii i myślał o niej. A gdy zapytał czy wolno mu o niej myśleć, odpowiedziała zmieszana , że „każdy człowiek ma prawo myśleć”, dając tym samym Stanisławowi nadzieję, że może o nią konkurować na równi ze Starskim i innymi mu podobnymi. Kolejne dni upływały im na częstych rozmowach i milczących spacerach.

Któregoś dnia całe towarzystwo wybrało się na ruiny zamku w Zasławiu. Wokulski miał zatroszczyć się obiecany prezesowej nagrobek stryja. Robotą zajął się polecony przez proboszcza rzemieślnik - Węgiełek. Stanisław, gdy dowiedział się o jego tragicznej sytuacji (spaliło mu się całe gospodarstwo i razem z matką mieszkał w ogrodowej chałupie) obiecał, że za dobrze wykonany nagrobek da mu pracę w Warszawie. Węgiełek opowiedział Wokulskiemu i Izabeli wzruszającą historię o śpiącej królewnie. Gdy skończył, Stanisław napisał mu tekst, który miał zostać wyryty w kamieniu, a gdy rzemieślnik zobaczył go pobiegł po sznurek, by wymierzyć kamień. Gdy zostali sami Łęcka półgłosem zaczęła czytać : „Na każdym miejscu i o każdej dobie, gdziem z tobą płakał, gdziem z tobą się bawił, zawsze i wszędzie będę ja przy tobie, bom wszędzie cząstkę mej duszy zostawił…”. Oczy zaszły jej łzami i niechcący upuściła kartkę. Wokulski klęknął by ją podnieść i nie wiedząc co robi chwycił Izabelę za rękę pytając „Obudzisz się, ty moja królewno?”, na co ona opowiedziała „Nie wiem… może…”

Nazajutrz panna Izabela opuszczała Zasławek. Okazało się, że już w środę dostała list od ciotki z prośbą o powrót, ale prezesowa go przetrzymała. Pożegnała się ze Stanisławem, godząc się by ją odwiedził w Warszawie. Wkrótce i Wokulski opuścił majątek Zasławskiej, odwiedzając po drodze grób stryjka i zabierając Węgiełka.

VII

Pamiętnik starego subiekta

Jest rok 1879. Rzecki tradycyjnie zaczyna od przedstawienia sytuacji politycznej, po czym przechodzi do spraw bieżących. Martwi się, tym że coraz więcej ludzi posądza Stacha o podejrzane interesy. Wokulski uspokaja go mówiąc żeby się nie przejmował bo „ci sami ludzie, którzy mnie ostrzegają, że Suzin jest hultaj, przed miesiącem pisali do Suzina, że ja jestem bankrut, szachraj , eks-powstaniec”.

W dalszej części pamiętnika skupia się na sytuacji pani Stawskiej. Stara się opowiedzieć o procesie pani Heleny i baronowej, ale nieustannie rozwija inne wątki. Stawska jest dla niego ideałem kobiety (jest w niej zakochany) i koniecznie chce wyswatać ją z Wokulskim. Gdy przychodzi wiadomość o zaginionym Ludwiku, namawia Stacha by osobiście poinformował o tym Helenę. Stanisław jest bardzo miły dla kobiety, ale nie jest zainteresowany jej wdziękami. Rozczula i zaskakuje go jednak zachowanie jej córeczki, która w podziękowaniu za wieści o ojcu zarzuca mu rączki na szyję i całuje w usta.

Dalej Rzecki opisuje swoje częste w wizyty w mieszkaniu pani Starskiej (czasem przychodzi tam dwa razy dziennie), tłumacząc się, że z jej okien dobrze widać mieszkanie Maruszewicza.

Z rozdziału dowiadujemy się też o staraniach baronowej Krzeszowskiej o kupno kamienicy. Wokulski otrzymał anonimowy list, w którym oczerniona zostaje pani Stawska, oskarżona o przyjmowanie Rzeckiego w nocnych godzinach i złe prowadzenie się. Poza tym, autor zapowiada rychłą klęskę Stacha i jako dobry przyjaciel radzi mu sprzedanie kamienicy. Chwilę po tym jak mężczyźni przeczytali list, do sklepu wszedł adwokat baronowej z propozycją kupna budynku. Po krótkiej rozmowie Stach wyrzucił go ze sklepu mówiąc, że owszem może sprzedać kamienicę, ale za sto tysięcy rubli.

Rzecki wybrał się na piwo, gdzie dołączyli do niego znajomi: Węgrowicz i Szprot. Szprot informuje go, że Wokulski zamierza sprzedać sklep, na co Ignacy nazywa go kłamcą i wyzywa na pojedynek. Na szczęście Węgrowiczowi udaje się załagodzić sytuację.

Stanisław zapytany o losy sklepu i małżeństwo z Łęcką odpowiada: „Gdyby tak… Więc i cóż?...”

Rozdział VIII

Pamiętnik starego subiekta

Rzecki wybrał się do pani Heleny by ostrzec ją i jej matkę przed wysiadywaniem w oknach i nie zasłanianiem ich. Od czasu okropnego anonimu, domyślał się że baronowa Krzeszowska bez przerwy je obserwuje. Zapytawszy starszą kobietę dlaczego tak często wygląda na zewnątrz dowiedział się, że bawi się w ten sposób z wnuczką. Mała Helenka wyszukuje na budynkach liter i kształtów utworzonych z świateł w oknach.

Któregoś dnia Pani Stawska dostała propozycję od baronowej płatnej pomocy przy odświeżeniu garderoby. Zgodziła się ponieważ potrzebowała pieniędzy. Praca miała trwać do trzech godzin, a ona spędzała u Krzeszowskiej nawet sześć. Z powodu tak długiej rozłąki z córką baronowa zgodziła się by zabierała ją ze sobą. Mała Helenka była niezwykle szczęśliwa mogąc godzinami wpatrywać się w piękne lalki (nie wolno jej był ich dotykać) zmarłej córki Krzeszowskiej. Najbardziej podobała jej się lalka, która po naciśnięciu na brzuszek ruszała powiekami i mówiła mama.

Gdy Rzecki dowiedział się jak bardzo Stawska chciałaby kupić dziecku taką zabawkę, mówi że mają takie w sklepie. Gdy Helena przychodzi po lalkę, kupuje ją za trzy ruble zapewniana, że jest to towar wyprzedawany, dlatego cena jest tak niska. Obsługiwana przez Rzeckiego i Wokulskiego wyjawia im, że baronowa wypowiedziała im komorne. (Wokulski sprzedał jej kamienicę za sto tysięcy rubli.)

Kilka dni później do sklepu wpada Wirski informując o tragedii. Baronowa Krzeszowska oskarżyła Stawską o kradzież jej laki, gdy zobaczyła przez okno jak mała Helenka się nią bawi. Przyjechała policja i zabrała zabawkę. W związku ze skandalem pani Helena straciła uczennice. Rzecki natychmiast poinformował o tym Wokulskiego, który zorganizował adwokata i zapewnił nową posadę Stawskiej w sklepie u Milerowej.

Nadszedł dzień procesu. Tego samego dnia przed sądem toczył się spór baronowej ze studentami, którym wypowiedziała mieszkanie. Krzeszowska wygrała sprawę. Sędzia w czasie przerwy poprosił Wokulskiego na śniadanie.

Podczas procesu sędzia przepytywał wszystkie osoby mogące, coś wiedzieć o tej sytuacji. Zauważył, że służąca dziwnie się zachowuje. Wokulski zapytał baronowej gdzie kupiła lalkę, a gdy ona odpowiedziała, że u Lessera, sędzia rozpruł przedmiot sporu i kazał Maruszewiczowi na głos przeczytać napis na główce: „Jan Mincel i Stanisław Wokulski”. Po wszystkim wyszło na jaw, że to służąca niechcący stłukła główkę lalce Krzeszowskiej, po czym ukryła ją na strychu.

Rozdział IX

Pamiętnik starego subiekta

Wygrany przez panią Starską proces przywrócił Rzeckiemu wiarę „że dobrym ludziom prędzej czy później stanie się sprawiedliwość”. Nie przestaje także myśleć o małżeństwie Wokulskiego i pani Heleny. Zauważa też częste wizyty Stacha w mieszkaniu kobiety i w sklepie Milerowej.

Gdy zniknęły zmartwienia związane z problemami pani Heleny i z zachowaniem Stacha pojawiły się nowe. Rzecki zauważył nietypowe zachowanie subiektów, a szczególnie ich nagła sympatia do Szlangbauma. Wszystko staje się jasne wieczorem na piwie. Od Szprota i Węgrowicza dowiaduje się, że Wokulski ma zamiar sprzedać sklep Szlangbamowi. Wracając, spotkał Szumana. Doktor opowiedział mu o beznadziejnej miłości Stacha do kobiety, która jest „jak setki i tysiące innych! Piękna, rozpieszczona, ale bez duszy.” Rzecki zwierza mu się z planów połączenia Stacha ze Stawską.

Następnego dnia, po rozmowie ze Stachem doktor informuje Rzeckiego o złym humorze bohatera, spowodowanym brakiem zaproszenia na bal u księcia, na którym ma być Izabela. Po zamknięciu sklepu Stach został u Ignacego na herbacie. Przyznał, że myśli o sprzedaży sklepu Szlangbamom. Około dziewiątej lokaj przyniósł list z zaproszeniem na bal, który Wokulski ku zdziwieniu Rzeckiego po przeczytaniu podarł i wrzucił do kominka, oznajmiając, że na bal się nie wybiera. Ignacy skorzystał z okazji i zaproponował mu wspólną wizytę u Starskiej.

Wieczór u pani Heleny upływał w przyjemnej atmosferze. Po kolacji Rzecki zabawiał rozmową matkę pani Starskiej, zostawiając tym samym Wokulskiego z Heleną. Mała Helenka zajmowała się zabawkami, które otrzymała w prezencie. Po wizycie Stach odwiózł Ignacego do domu, ale czekał aż ten wejdzie do domu, co nie uknuło uwadze subiekta. Zaniepokojony Ignacy postanowił go śledzić. Zastał go stojącego pod drzewem, zasypanego śniegiem i wpatrującego się w okna pałacu księcia.

Rzecki postanowił działać szybko. W swoje plany zeswatania Wokulskiego ze Starską wtajemniczył doktora Szumana i jej matkę, która przyjęła pomysł entuzjastycznie. Jakiś czas później odwiedził go Wirski, który wiedział już, „że Wokulski kocha się w pani Stawskiej”. Opowiedział mu też o nowej aferze ze studentami. Zamknęli się w mieszkaniu od środka i udając, że zgubili klucze zaczęli spuszczać siebie i meble na linie z okien, wyprowadzając tym samym baronową z równowagi. Miał dla Ignacego jeszcze jedną, ciekawszą historię. Okazało się, że Krzeszowska odwiedziła panią Helenę i prawie na klęczkach prosiła ją i jej matkę o wybaczenie sprawy z lalką.

Rozdział X

Damy i kobiety

„Fortuna znowu łaskawym okiem spojrzała na dom pana Łęckiego.” Salony jego domu znów wypełniły się gośćmi a panna Izabela błyszczała w towarzystwie. Na jednym z balów Łęcka została nazwana panną „w tym wieku” i zaczęła tłumaczyć sobie, że przecież ma tylko dwadzieścia pięć lat, a to zdecydowanie za wcześnie by mówić o niej w ten sposób (stara panna). Zastanawiające były także opinie o Wokulskim dam z towarzystwa. Mówiły one, jak wspaniale byłoby być „żoną takiego człowieka!”. Izabela jednak najbardziej liczyła się z opinią księcia, który po zasięgnięciu informacji o Stanisławie od różnych ludzi, uścisnął ją i zagadkowo powiedział: „Szanowna kuzynko, trzymasz w ręku niezwykłego ptaka… Trzymajże go i pięść tak, ażeby wyrósł na pożytek nieszczęśliwemu krajowi…”

Któregoś dnia Łęcką odwiedza pani Wąsowska pytając o prawdziwość plotek o oświadczynach Wokulskiego. Izabela odpowiada wymijająco, że Stanisław oświadcza jej się ile razy ją widzi. Przyznaje też że bierze pod uwagę małżeństwo z tym człowiekiem pod warunkiem, że sprzeda sklep i pozwoli jej na kontakty z adorującym ją mężczyznami. Od wdowy dowiaduje się o chorobie prezesowej i o jej zdaniu na temat Wokulskiego. Zasławska uważa, że Izabela za bardzo igra ze Stachem i że jest on dla niej za dobry.

Wokulski był częstym gościem w domu Łęckich, ale zazwyczaj czas spędzał z panem Tomaszem, gdyż Izabeli nie było. A gdy była często przyjmowała adoratorów, których lubiła kokietować. Stanisława ogarniały wtedy wątpliwości i gdy żadne zajęcia nie pomagały udawał się do pani Starskiej, gdzie odzyskiwał spokój. Pani Helena powoli nabierała przekonania o tym, że Stach jest „najbardziej nadzwyczajnym człowiekiem, jaki istniał na ziemi”. Znając jego uczucia z czasem nabrała ogromnej niechęci do Łęckiej i współczucia dla Wokulskiego.

Częste wizyty u pani Heleny stały się przyczyną wielu plotek, szczególnie o tym, że jest kochanką Wokulskiego. Na te wszystkie gorzkie słowa odpowiedziała matce jednym zdaniem mówiącym wszystko „nie jestem ( jego kochanką), bo on tego jeszcze nie zażądał.”

Rozdział XI

W jaki sposób zaczynają się otwierać oczy

Rzecki odwiedza Szumana i zastaje go nad rachunkami. Dziwi się, że doktor do tej pory nie dbający o zarobek zastanawia się nad powierzeniem kapitału Szlangbamowi. Wyjaśnia on Ignacemu, że „pieniądz jest spiżarnią najszlachetniejszej siły w naturze, bo ludzkiej pracy. On jest sezamem, przed którym otwierają się wszystkie drzwi.” Stacha nazywa nieuleczonym marzycielem i przepowiada mu ruinę. Krytykuje także nieróbstwo i próżność arystokracji oraz udawany patriotyzm. Żałuje także Ochockiego, który mógłby odnieść wielkie sukcesy w nauce, gdyby nie zepsucie klasy, z której się wywodził.

Pod koniec marca do Warszawy przyjeżdża skrzypek Molinari. Izabela jest wniebowzięta i z radością oznajmia ten fakt Wokulskiemu, który mówi, że widział jego występ i uważa go za miernego muzyka. Łęcka nie wierzy mu, a swoje zdanie opiera na zachwytach Szastalskiego, Rydzewskiego i Pieczarkowskiego (dwaj ostatni widzieli jego album z recenzjami).

Do Wokulskiego przychodzi Węgiełek i informuje go, że zamierza wrócić do Zasławka. Ma tez plany małżeńskie związane z panną Marianną, której kiedyś pomógł Stanisław. Węgiełek zna przeszłość dziewczyny i wybaczył wszystkie grzechy jej. Wokulski prosi go by przyszedł przed ślubem. Obiecuje mu pięćset rubli posagu i „co potrzeba na bieliznę i gospodarstwo”

W ostatnich dniach marca Wokulski został zaproszony do państwa Rzeżuchowskich na koncert Molinariego, podczas którego panna Izabela siedziała „bardziej odurzona i roznamiętniona od innych”. Gdy skrzypek skończył grać został przedstawiony Łęckiej i podając jej rękę zaprowadził do sali jadalnej. Wokulski pierwszy raz zauważa, że Izabela ma wady , nie jest ideałem. Od tego dnia coraz rzadziej bywa u Łęckich i zamyka się w sobie. Zwiększa się za to częstotliwość jego wizyt u Stawskiej. Rzeckiego prosi by namówił ją do założenia własnego sklepu, a on dostarczy fundusze.

Pewnego dnia Wokulski idąc ulicą i spotkał jadącą karetą Wąsowską, która zaprosiła go do swojego pojazdu. Była wielce zaniepokojona jego zachowaniem i tym że już od dziesięciu dni nie odwiedza Izabeli. Wdowa uważa, że Stach jest zazdrosny, ale on stanowczo się tego wypiera. Gdy uświadomiła go że i jego wizyty u Stawskiej martwią Łęcką, rozpromienił się i natychmiast udał się do niej. Zastał ją samą. Gdy przebaczyła mu jego zachowanie, oświadczył się jej i podarował talizman z metalem profesora Geista, a ona go przyjęła.

Rozpromieniony wpadł do sklepu oznajmiając Rzeckiemu, że jest narzeczonym Izabeli. Ignacy zbladł i podał mu list od Marczewskiego z informacją o Ludwiku Stawskim, który prawdopodobnie mieszka w Algierze pod przybranym nazwiskiem Ernesta Waltera.

Wokulski pojechał pożegnać się z panią Starską, która zmierzała opuścić Warszawę, a Izabelę odwiedza Wąsowska. Łęcka oznajmia jej że przyjęła oświadczyny Stanisława. Mówi o nim, że „jest to idealny mąż: bogaty, nietuzinkowy, a nade wszystko człowiek gołębiego serca. Nie tylko nie jest zazdrosny, ale nawet przeprasza za podejrzenia.”

Wąsowska jest sceptycznie nastawiona do ich związku. Wysłuchawszy Izabeli milczy, a na pytanie Łęckiej o czym myśli, odpowiada: „Że jeżeli on tak ciebie zna jak ty jego, to oboje bardzo się nie znacie”.

Rozdział XII

Pogodzeni małżonkowie

Od połowy kwietnia zachowanie pani baronowej radykalnie się zmieniło. Była zdecydowanie bardziej przyjazna. Podejrzewała , że jej zadłużony mąż lada dzień wróci do domu. Poczyniła kroki w celu odświeżenia mieszkania. I nie myliła się. Kilka dni później zjawił się baron i małżonkowie po krótkich wyjaśnieniach przebaczyli sobie wszystkie przykrości. Dzięki baronowi rozszerzyły się ich stosunki społeczne, Krzeszowska wróciła na salony. W zamian baronowa po cichu spłacała długi męża.

Na jaw wychodzą też wszystkie oszustwa Maruszewicza, wzięcie większej kwoty za klacz, i zatrzymanie różnicy oraz sfałszowanie podpisu barona. Nikczemnik zagroził Wokulskiemu popełnieniem samobójstwa, jeżeli ten zdecyduje się ujawnić prawdę. Stanisław, ciągle radosny z powodu zaręczyn okazał Maruszewiczowi łaskę i podarł dowody kłamstw, zrywając z nim wszelkie kontakty.

Rozdział XIII

Tempus fugit, aeternitas manet

(Czas ucieka, wieczność trwa)

Od czasu zaręczyn z panną Izabelą, Wokulski czuł niepokonaną ochotę pomagania wszystkim ludziom. Nie wydał Maruszewicza. „Oprócz zapisu dla Rzeckiego, przeznaczył Lisieckiemu i Klejnowi, swoim byłym subiektom, po cztery tysiące rubli, tytułem wynagrodzenia szkód, jakie wyrządził im sprzedając sklep Szlangbaumowi. Przeznaczył również około dwunastu tysięcy rubli na gratyfikacje dla inkasentów, woźnych, parobków i furmanów.” Zabezpieczył także przyszłość Starskiej i użył wszelkich środków, by jak najwięcej dowiedzieć się o jej mężu.

Pannę Izabelę widywał często w towarzystwie różnych ludzi, ale nie denerwowała go już jej kokieteria. Tłumaczył sobie, że taką ma naturę i „nie umie ani śmiać się, ani patrzeć inaczej.” Gdy dostał telegram z zawiadomieniem o pogrzebie Zasławskiej, zmartwił się bardzo, ale nie pojechał na uroczystość bojąc się kilkudniowego rozstania z Łęcką.

W maju Łęccy otrzymali wiadomość o chorobie ciotki Hortensji mieszkającej w Krakowie, gdzie udali się następnego dnia z Wokulskim i Starskim (niespodziewanie dostał w spadku mniejszy majątek i chciał wyjechać za granicę). Stanisław zamówił dla nich cały wagon salonowy.

Gdy pociąg ruszył panna Izabela zaczęła rozmawiać ze Starskim, wpierw pół po angielsku, pół po polsku, następnie już tyko po angielsku. Wokulskich właśnie miał zamiar ostrzec ich, że wszystko rozumie, ale gdy zobaczył odbicie zarumienionej pary w szybie usiadł i postanowił posłuchać. Dowiaduje się o namiętnym romansie tych dwojga i o tym jak podczas pieszczot zgubili podarowany Izabeli medalion. Jest mu słabo a trzęsienie pociągu staje się nie do zniesienia. Na szczęście kolej zatrzymuje się w Skierniewicach i Wokulski wybiega do bufetu. Prosi konduktora by udał, że jest do niego telegram wzywający go do Warszawy. Stawskiego bierze na stronę i komentuje jego przechwałki. Pannie Izabeli macha z peronu, żegnając się z nią po angielsku.

Po odjeździe pociągu dla Stanisława wszystko jest jasne. Nagle opadła kotara niewinności którą sam zasłonił Izabelę i ukazała się ona taką jaką jest naprawdę. Za swoje zaślepienie wini romantyczną naturę. „Trzeba było poznawać kobiety nie przez okulary Mickiewiczów, Krasińskich albo Słowackich, ale ze statystyki, która uczy, że każdy biały anioł jest w dziesiątej części prostytutką.”

Postanawia popełnić samobójstwo. Kładzie się na torach, ale w ostatniej chwili ratuje go jakiś mężczyzna. Okazuje się, że jest to Wysocki, brat furmana. Wokulski siada opierając się o gruszę i zaczyna szlochać. Wysocki cały czas przy nim czuwa, przywołuje słowa psalmu i mówi, że „wszystko człowieka zawodzi, tylko jeden Bóg nie zawiedzie”. Stanisław zasypia, a gdy się budzi wynagradza pieniędzmi dróżnika i prosi by ostatnie wydarzenia zostały ich tajemnicą. Mówi mu też, że gdy następnym razem zobaczy człowieka w takiej sytuacji, niech go nie ratuje. „Kiedy kto chce dobrowolnie stanąć za swoją krzywdą przed boskim sądem, nie zatrzymuj go…”

Rozdział XIV

Pamiętnik starego subiekta

Początek jest przedstawieniem sytuacji politycznej i zastanawianiem się czy i kiedy wybuchnie wojna. Następnie Rzecki trochę ubolewa nad swoim zdrowiem, ale najbardziej nad perspektywą braku pracy. Mimo, że Stach zapewnił mu przyszłość, nie może znieść myśli, że nic już nie będzie znaczył w sklepie, do niczego nie będzie miał prawa. Do tego Żyd Szlangbaum, nowy właściciel zadzierał nosa. W mieście coraz więcej mówi się złych rzeczy o Żydach , a doktor Szuman (sam jest Żydem) przewiduje w przyszłości jakąś wielką awanturę z udziałem starozakonnych.

Rzecki opowiada także o niepodziewanie szybkim powrocie Wokulskiego. Bohater wspomniał, że chodzi o interes z Suzinem. Stach zachowywał się dziwnie, leżał całymi dniami, był rozdrażniony więc Ignacy wezwał Szumana. Doktor podejrzewa, że Stanisław rozstał się z Łęcką.

U Ignacego zamieszkał Marczewski, od którego dowiedział się o losach pani Starskiej. Okazało się, że pomógł jej urządzić sklep w Częstochowie. Rzecki przypuszcza, że Starska wciąż kocha Stacha i nie porzuca nadziei na ich zeswatanie.

Rzecki postanowił zrealizować swoje dawne plany o wyjeździe i odpoczynku. Jednak mimo tego, że spakowany z kupionym biletem siedział w pociągu do Krakowa, gdy usłyszał trzeci dzwonek wyskoczył na peron. Tłumaczył się przed sobą: „Nie mogę ani na chwilę rozstać się z Warszawą i ze sklepem… Żyć bym bez nich nie potrafił.”

Rozdział XV

Dusza w letargu

Wokulski przypominał sobie powrót ze Skierniewic do Warszawy. Większość podróży przespał, a gdy o ósmej dotarł do domu, długo musiał czekać aż służący mu otworzy. Gdy okazało się, że spał w jego łóżku, nawet tego nie skomentował. Gdy pościel została zmieniona położył się w ubraniu i zasnął. Przez kolejne tygodnie budził się i zmieniał miejsce drzemania. Nie rozróżniał czy jest noc czy dzień, nie wiedział która jest godzina. Rzecki razem z Szumanem starali się przywrócić go do normalności.

Wokulski gdy nie spał, zajmował się czytaniem książek, głównie Don Kichota i książek z dzieciństwa, oglądaniem albumów z obrazami. Przypominał sobie także słowa Geista, coraz częściej myśląc o wyjeździe do niego. Któregoś dnia dostał gruby list z Paryża, jednak zamiast go otworzyć, rzucił na biurko. Dopiero po kilku dniach zajrzał do niego. Były to dokumenty potwierdzające śmierć Ludwika Starskiego.

Stanisław podejmuje decyzję o wycofaniu się ze spółki. Szuman namawia go by tego nie robił, ale Wokulski nie ma już sił na prowadzenie interesu. Między mężczyznami wywiązuje się dyskusja o rosnących nastrojach antysemickich. Książę także występuje ze spółki, ponieważ nikomu poza Stachem nie chce powierzać swojego majątku. Kierownictwo obejmuje Szlangbaum i Szuman. „W całym kraju nie było nikogo, kto by mógł dalej rozwijać jego pomysły; nikogo prócz Żydów, którzy występowali z całą kastową arogancją, przebiegłością, bezwzględnością i jeszcze kazali mu wierzyć, że jego upadek, a ich triumf - będzie korzystny dla kraju…”

Któregoś dnia, przy okazji zakupów w Warszawie Wokulskiego odwiedza Węgiełek. Opowiada mu, że interes idzie mu dobrze ale w małżeństwie układa się nie najlepiej. Wiedział kogo bierze za żonę, ale gdy spotkał jednego z jej byłych kochanków, coś w nim pękło. Okazało się, że był to Starski, a Marianna wyznała, że to od niego zaczęło się jej grzeszne życie.

Jeszcze tego dnia Stacha odwiedza Ochocki. Od niego bohater dowiaduje się, że baron nakrywszy swoją młodziutką żonę na romansowaniu ze Starskim, rozwiódł się z nią. Ochocki cieszył się z takiego rozwoju wydarzeń, ponieważ baron skupił się na finansowaniu pracowni technologicznej. Wokulski zaproponował młodemu naukowcowi wspólną wizytę u profesora Geista.

Nazajutrz, po wizycie Ochockiego, Wokulski pierwszy raz budzi się rześki i swobodny. Po kąpieli udaje się nawet na spacer do Łazienek. Niestety jego myśli wracają do panny Izabeli. Sara się wytłumaczyć jej zachowanie, myśli nawet że mógł się pomylić i źle zrozumiał całą sytuację.

Kolejnego dnia przyjeżdża po Wokulskiego pani Wąsowska i zabiera go do siebie. Rozmawiają o kobietach, uczuciu, małżeństwie. Wdowa usprawiedliwia Izabelę, twierdząc, że w świecie w którym kobiety wychodzą za mąż nie z miłości a dla pieniędzy mają prawo romansować z kim chcą. Daje też Stachowi list od Łęckiej. Podczas kolejnego spotkania Wąsowska prosi Wokulskiego by przebaczył Izabeli, ale ten nie widzi w tym sensu i nie wierzy w niewinność jej zachowania. Mówi: „rozumiem kobietę, która oddaje się z miłości albo sprzedaje się z nędzy. Ale nie zrozumiem tej duchowej prostytucji, którą prowadzi się bez potrzeby, na zimno, przy zachowaniu pozorów cnoty, na to już brakuje mi zmysłu.” Wychodzi od Wąsowskiej odkochany.

W rozmowie z Rzeckim, Stanisław mówi mu że wyjeżdża bo potrzebuje zmiany klimatu. Najpierw do Moskwy, a potem „gdzie Bóg przeznaczy…”. W ciągu kilku dni rozeszła się wiadomość, że wszystkie dobra Wokulskiego nabył Szlangbaum, a sam Stach „gdzieś wyjechał nagle i może na zawsze”.

Rozdział XVI

Pamiętnik starego subiekta

Rozdział jest bardzo krótki i składają się na niego urywane informacje o bohaterach. Jak zwykle we wstępie pojawia się wątek polityczny. Zmarł Ludwik Napoleon, choć Rzecki w to nie wierzy.

Dowiadujemy się o tym, że Rzecki podupada na zdrowiu i bez laski nie wychodzi na ulicę. O rosnącej niechęci do Żydów. Pojawiają się nawet pogłoski o mordowanych przez nich dzieciach chrześcijańskich. Poznajemy także dalsze losy Marczewskiego, który oświadczył się i został przyjęty przez panią Starską. Ignacy wierzy, że Stach pojechał robić kolejne interesy z Suzinem i wkrótce wróci z nową niespodzianką.

Rozdział XVII

…?...

Rzecki czuł się coraz gorzej w związku z czym miał mniej zajęć. W sklepie jego praca ograniczała się do zmieniania wystawy (robił to za darmo). Bez przerwy myślał o Wokulskim. Doktor Szuman stwierdził i Ignacego chorobę serca i kazał mu oszczędzać zdrowie.

W związku z tym, że Rzecki praktycznie nigdzie nie wychodzi, któregoś wieczoru odwiedzają go Szprot i Węgrowicz. Powtarzają plotki o wariactwie Wokulskiego, o czym mówi całe miasto. Stanisław wyjechał bez żadnych decyzji co do ogromnej sumy pieniędzy jaką zostawił w Warszawie, a tak nie postępuje zdrowy lub niewinny człowiek. Ignacy nie ma czasu mocno się zdenerwować, ponieważ przychodzi Szuman i wyprasza gości. Badając chorego mówi mu co myśli o Stanisławie, uważając go za jednego z ostatnich przedstawicieli epoki romantyzmu. „Całe miasto mówi to samo, chociaż myli się tytułując Wokulskiego bankrutem, bo on jest tylko półgłówkiem z tego typu, który ja nazywam polskimi romantykami. (…) Czystej krwi polski romantyk, co to wiecznie szuka czegoś poza rzeczywistością.”

Szuman często odwiedzał swojego pacjenta. Przy okazji jednej z wizyt przyniósł nowe wiadomości o Stachu. Dowiedział się, że wyjechał on do Odessy , stamtąd ma zamiar udać się do Indii, Chin i Japonii, a potem do Ameryki.

Dwa dni później Rzecki zebrał wystarczająco dużo sił by pójść do sklepu. Tam spotkał Ochockiego, który powiedział mu o śmierci Tomasza Łęckiego. Dowiedział się także o tym, że Izabela straciła ostatnich konkurentów. Za bardzo igrała z marszałkiem. Codziennie udawała się na ruiny zamku z pewnym inżynierem. Podobno chodziła tam by tęsknić za Wokulskim. Żegnając się Ochocki poinformował Rzeckiego, że wyjeżdża do Petersburga i spróbuje się czegoś dowiedzieć o Stachu.

Od Szumana Ignacy dowiedział się, że Wokulski był widziany w okolicach Zasławka i w Dąbrowie jak kupował dynamit. Doktor nie wierzy w te informacje i uważa że Stach nie żyje.

Pierwszego października jeden z rejentów wezwał do siebie Rzeckiego. Okazało się że Wokulski zostawił formalny testament, z zastrzeżeniem by nie otwierać go przed czasem. Pozostałe w Warszawie pieniądze Stach zapisał Ochockiemu (140000 rubli), Rzeckiemu (25000 rubli) i Helence Stawską (20000 rubli). Pozostałą kwotę podzielił między swoją dawną służbę i biedaków, którzy mieli z nim stosunki. Wśród tych ludzi znalazł się dróżnik Wysocki, co zdziwiło Szumana więc postanowił to sprawdzić. Dowiedział się o wydarzeniach w Skierniewicach. Doktor był już pewny, że Stach nie żyje. „Z czego widzę, że kochany Stasieczek, obok romantyzmu, miał jeszcze manię samobójstwa… Założyłbym się o cały swój majątek, że on już nie żyje!...”

Pod koniec października Rzecki odebrał list od Węgiełka do Wokulskiego. Mężczyzna pisał, że jego matka spotkała Stacha zmierzającego w okolice ruin zamku. Chwilę po tym „w zamku dwa razy tak strasznie huknęło, jak pioruny, a w miasteczku szyby się zatrzęsły”. Matka Węgiełka od razu kazała mu biec zobaczyć czy nic się Wokulskiemu nie stało. Z czterech ścian zamku została tylko jedna, a kamień na którym wyryto wiersz rozbity był w proch. Węgiełek przekopał gruzy, ale Stacha nie znalazł. Umieścił na miejscu krzyż z napisem „Non omnis moriar…” (nie wszystek umrę). List bardzo ucieszył Ignacego. Był pewien że Stach żyje, a zamek zniszczył, bo dręczyły go wspomnienia z nim związane.

W sobotę Rzecki wziął od Szlangbauma klucz, bo jak zwykle chciał zmienić wystawę. Okazało się, że nie jest w sklepie sam. Żyd w tajemnicy kazał zostać swojemu pracownikowi (Izydorowi Gutmorgenowi) i sprawdzić czy Ignacy lub jego służący niczego nie kradną. Gdy Rzecki odkrył obecność szpiega, zdenerwował się okropnie i wybiegł do swojego mieszkania.

Przystąpił do planowania otwarcia konkurencyjnego sklepu razem z panią Starską. Zaczął pisać do niej list, ale wypadło mu pióro, a gdy się po nie schylił, uczuł dziwny ból w piersiach więc położył się na szezlongu.

Około godziny drugiej nieruszającego się Ignacego znalazł Kazimierz, jego służący. Pobiegł po Szlangbauma, który zobaczywszy co się stało kazał wezwać doktora. U Szumana był akurat Ochocki. Wrócił z Petersburga z nowymi informacjami, między innymi o tym że panna Izabela wstąpiła do zakonu. Gdy naukowiec miał przekazać doktorowi wiadomości o Wokulskim, wpadł Kazimierz krzycząc, że coś się stało panu. Wszyscy mężczyźni natychmiast udali się do Ignacego.

W mieszkaniu było pełno osób. Gdy w pokoju z ciałem Rzeckiego został tylko Szuman z Ochockim doktor powiedział „przypatrz mu się pan… Ostatni to romantyk!...”

„Ochocki ujął zimną już rękę Rzeckiego i pochylił się, jakby chcąc mu coś szepnąć do ucha. Nagle w bocznej kieszeni zmarłego spostrzegł wysunięty do połowy list Węgiełka i machinalnie przeczytał nakreślone wielkimi literami wyrazy: „Non omnis moriar”

---