gr V.
Analiza faz rozwoju twórczości plastycznej dziecka
Plastyka w wychowaniu dziecka odgrywa ogromną rolę. Proces rysowania, malowania czy konstruowania jest skomplikowanym aktem, w którym dziecko łącząc różne elementy swego doświadczenia stwarza nową całość. Sztuka jest dla niego twórczą, dynamiczną aktywnością . Wychowanie plastyczne umożliwia dziecku aktywne obcowanie z różnymi rodzajami sztuki plastycznej i rozwija jego własną ekspresję zgodnie z potrzebami
i zainteresowaniami. Plastyka ma także duże znaczenie dla zdrowia psychicznego i rozwoju sprawności ruchowych dzieci zaspakajać ich potrzebę przeżycia, działania i manipulowania przedmiotami.
Prowadzenie zajęć plastycznych z dziećmi wymaga znajomości zarówno różnych stadiów rozwoju dziecka, jak wiedzy o możliwościach tego rozwoju. Wiedza ta staje się niezbędna do określania, w jakim zakresie dane dziecko potrafi zrozumieć i wykorzystać przeżycie artystyczne. W miarę jak zmieniają się dzieci, zmienia się ich sztuka. Przedstawiają one w swych wytworach świat w sposób charakterystyczny dla poszczególnych stadiów rozwoju, które traktuje się, jako kroki w rozwoju plastyki, sztuki dziecięcej. Trudno jest jednak dokładnie określić, w którym momencie kończy się jedno stadium a zaczyna drugie, gdyż dzieci nie przechodzą w tym samym czasie.
W starszych wydaniach literatury przedmiotu znajdujemy podział na dwa główne okresy dotyczące rozwoju rysunkowego dzieci i młodzieży:
- ideoplastyki - od 3 do 11-12 roku życia,
- fizjoplastyki - od 11-12 do 18 roku życia.
Podział bardziej szczegółowy określany był najczęściej mianem faz rozwojowych rysunku.
S. Szuman dokonał następującego podziału rozwoju twórczości rysunkowej:
Okres bazgrot - wstępne formowanie się schematu postaci - zapełnianie płaszczyzny kropkami, kreskami, próba zamknięcia koła.
Okres schematyczny (ideoplastyka) - głowonogi, głowotułowie, schematy uproszczone i dopracowane - uprzedmiotowienie wypowiedzi plastycznych (postać ludzka, zwierzęta, środki lokomocji).
Okres typu poschematycznego (fizjoplastyki) - faza realizmu wrażeniowego
i intelektualnego - próba naśladowania natury, ujmowanie trójwymiarowe form.
S. Szuman brał za podstawę analizę treści i form prac rysunkowych. Według niego rysunek dziecka jest wyrazem wiedzy i przeżyć, a nie kopią rzeczywistości.
C. Burt wyróżnił następujący podział na okresy i fazy rysunku:
Stadium bazgroty - bazgrota bezcelowa (ruchy mięśni ramienia od strony prawej
w lewo), celowa (nadawanie nazw bazgrotom bezprzedmiotowych), odtwórcza (próba naśladowania w bazgraniu osób dorosłych) i zlokalizowana (przedstawianie ogólnych części przedmiotów).
Stadium linii - głowonogi (przedstawienie postaci ludzkiej za pomocą koła i linii, kropek i kresek).
Stadium symbolizmu opisowego - schemat symboliczny (próba uchwycenia cech twarzy, tułowia i kończyn).
Stadium realizmu opisowego faza typu wewnętrznego (dziecko rysuje to, co wie, a nie to co widzi).
Stadium realizmu wizualnego:
faza dwuwymiarowa - próba przejścia z rysunku wyobrażeniowo - pamięciowego do rysunku natury.
faza trójwymiarowa - próba przedstawienia trzeciego wymiaru - uwzględnienie skrótu perspektywicznego.
Stadium zahamowania - faza regresji (rysunek konwencjonalny z natury. Rozczarowanie i zniechęcenie twórcze.)
Stadium artystycznego odrodzenia (faza rysunku artystycznego) - uświadomienie sobie artystycznych aspektów własnego rysunku).
Autor oparł analizę rysunku na genetycznej teorii ewolucyjnej, główny nacisk został położony na wczesne okresy rozwoju rysunku, traktowanego, jako język wypowiedzi małego dziecka. Rysunek jest przejawem bogactwa wyobraźni i uzdolnień konstrukcyjnych.
J.F. Boutonier wyróżnił następujące okresy twórczości plastycznej:
Sztuka przypadku (2 - 3 rok życia) - okres bazgrot, linii, kropek, plam. Charakterystyczne przestrzenne i płaskie formy bezprzedmiotowe.
Okres swobodnej wypowiedzi (3 - 7 rok życia) - dziecko wyraża uczucia, pragnienia, zainteresowania wiedzą o świecie. Tematyka prac związana głównie
z postacią ludzką (matką) i zwierzęcą.
Dopracowanie się charakterystycznego typu (7 - 11 rok życia) - pojawianie się wypowiedzi pozbawionej swobody i samodzielności. Dziecko podporządkowuje się normom i realizmowi.
Okres oschłości (11 - 15 rok życia) - szablonowość w pracach plastycznych dziecka uwarunkowana często społeczną i grupową działalnością. Zanikają sądy osobiste i pojawiają się zjawiska kryzysowe.
Wg autorki tej klasyfikacji rysunek jest uzewnętrznieniem obaw i pragnień dziecka. Jest wyrazem jego wiedzy, o czym świadczą częste zmiany tematu rysunku. Jest przeciwna kontaktom dzieci i młodzieży do lat 15 z dziełami sztuki.
Odmiennego podziału na fazy rozwojowe twórczości plastycznej dokonali
V. Lowenfeld i W.L. Brittain. Wyróżnili oni:
Okres bazgroty (2 - 4 roku życia) - wypowiadanie się plamą barwną, kreską,
a także formowanie się przestrzenne dające dziecku dużą przyjemność. Bardzo małe dziecko rozpoczyna rysowanie od stawiania na papierze przypadkowych znaków i kresek. Układ tych chaotycznych znaków staje się czasem bardziej zorganizowany, jednakże u dzieci, które nie ukończyły 4 roku życia nie można dostrzec, żadnych dających się rozpoznać przedmiotów. Bazgrota również przechodzi pewne stadia rozwojowe - od przypadkowych zygzaków do kresek bardziej kontrolowanych. Bazgrota daje dziecku przeżycie przyjemności. Rozwijanie się koordynacji wzrokowo - ruchowej.
Okres preschematyczny (4 - 7 rok życia) - dziecko dokonuje pierwszych prób przedstawiania świata. Rysuje charakterystyczne postacie ludzkie z głową
i nogami. Zaczyna też rysować wiele przedmiotów ze swego otoczenia. Rysunki są konturowe i płaszczyznowe, pozbawione proporcji, złożone z kół i linii oraz
z plam. Osoby i przedmioty na rysunku umieszczone są w sposób chaotyczny
i różnią się od siebie wielkością. W tym okresie dzieci są bardzo skoro do udzielania wyjaśnień i ujawniania tego, w jaki sposób postrzegają.
Stadium schematu (7 - 9 rok życia) - rozwija się u dziecka poczucie formy, rysunki przedstawiają fragmenty otoczenia w sposób nieco opisowy. Pojawiają się szczegóły w sztywnych schematach. Następuje subiektywne traktowanie koloru w wytworach plastycznych. Dziecko powtarza wielokrotnie wyuczony schemat, np. postaci ludzkiej lub ulubionego przedmiotu. Pojawia się też nowa, charakterystyczna cecha - ustawianie rysowanych przedmiotów rzędem u dołu strony.
Stadium wczesnego realizmu (9 - 12 rok życia) - w tym okresie dla dziecka znaczenia nabierają kontakty z rówieśnikami. Rysunki najczęściej symbolizują niż prezentują świat przedmiotów. Dziecko wyodrębnia więcej szczegółów niż
w swych poprzednich pracach i nie umieszcza już postaci i przedmiotów w rzędzie u dołu kartki. Wzrasta dbałość o detale. Pojawia się plany przestrzenne na obrazie. Autor wypowiada własne emocje za pomocą koloru i ekspresyjnej linii ujmowanej subiektywnie. Pojawia się wyodrębnienie płci w wypowiedziach plastycznych chłopców i dziewcząt. W pracach plastycznych brak dużych, pełnych rozmachu malowideł, typowych dla twórczości w młodszym wieku. Dzieci nie tylko wykonują mniejsze rysunki, ale nie są już skoro do ich pokazywania i objaśniania, a często nawet ukrywają je przed starszymi.
Stadium wczesnego naturalizmu lub stadium rozumowania (12 - 14 roku życia) - pojawia się krytycyzm. Dziecko stara się rysunki ukrywać i występuje podjęcie próby rysowania karykatur. Rysunek postaci ludzkiej zawiera wiele elementów, wzrasta też świadomość różnic i gradacji barw, aczkolwiek niektóre dzieci nie potrafią tego jeszcze wykorzystać. Dzieci cechują się naturalistycznym podchodzeniem do otaczającego świata i akcentowaniem przeżyć osobistych - dramatyzacja.
Dla niektórych dzieci stadium to stanowi koniec ich artystycznego rozwoju.
Okres rozwojowy (14 - 17 rok życia) - w okresie tym pojawia się rzeczywiste zainteresowanie sztuką. Rozwija się świadomość artystyczna, co sprawia, że dzieci chętnie rozwijają swoje uzdolnienia w tym kierunku. Następuje również pewne spłycenie artystycznego wyrazu. Dzieci pracowicie naśladują różne style
i techniki. Dzieci krytycznie ustosunkowują się do środowiska i własnych wytworów. Zanika szczerość wypowiedzi a zjawiają się wyraźne zahamowania
i kryzys we własnej działalności. Pojawiają się trzy typy twórcze: wzrokowy, kinestetyczny i pośredni. Dziecko posługuję się przestrzenią trójwymiarową
w swoich pracach plastycznych.
Omówione stadia rozwojowe występują zazwyczaj u wszystkich dzieci, bez względu na środowisko kulturowe. Jest to szczególnie wyraźne we wczesnych stadiach, zanim dziecko ulegnie w swym rozwoju artystycznym jakimkolwiek manierom. To, co dziecko rysuje jest różne w zależności od otoczenia, w jakim żyje czy użytych środków, jednakże wszystkie dzieci przechodzą okres bazgroty w wieku 4 lat i okres pierwszych prób przedschematycznych, jaki trwa do 6-7 roku życia. W wieku 11-12 lat wpływ na jakość dziecięcych rysunków wywierają ćwiczenia.
Lark - Horowitz wykazał, że charakterystyczne cechy rysowania różnicują się w miarę, jak dzieci stają się coraz starsze, oraz że nieraz trudno określić, gdzie kończy się jedno stadium a zaczyna drugie.
Appelgate dowiódł, że dzieci, które osiągnęły w zakresie rysunku wyższe stadium rozwojowe niż to, które jest typowe dla ich wieku życia, wykazują też wyższy poziom rozwoju umysłowego, podczas gdy rysunki dzieci o niższym poziomie inteligencji mają cechy charakterystyczne raczej dla wieku umysłowego niż wieku życia. Można przyjąć, że przez wymienione stadia rozwojowe przechodzą głownie dzieci o przeciętnej inteligencji .
Twórczość plastyczna dzieci wyrasta z potrzeb psychicznych i dlatego jest w pełni zintegrowana z życiem psychicznym jednostki oraz z całym otoczeniem społecznym
i przyrodniczym. Jako podstawowa forma ekspresji jest wyrazem indywidualnego rozwoju psychicznego, a tym samym jedną z dróg poznania rozwoju umysłowego i kształtującej się osobowości. Wykracza poza sferę artystyczną. Jest środkiem rozwoju procesów poznawczych a także procesów emocjonalnych i uczuć wyższych. Wpływa również na rozwój motywacji
i woli działania twórczego, zapewniając tym samym optymalne warunki do pełnego rozwoju osobowości. Plastyka jest jedną z podstawowych form wypowiedzi i porozumiewania się za pomocą bezpośrednich lub pośrednich środków wyrazu.
Niezależnie od stopnia cywilizacji i kultury, dziecięca twórczość plastyczna, jeżeli jest właściwie pielęgnowana przechodzi przez podobne fazy i okresy rozwojowe, niezależne od tego, jaką terminologią bywają określane. Przechodzi, od jakości prostych, schematycznych
i ubogich pod względem treści i formy, do coraz bogatszych, rozwiniętych
i wielowarstwowych, zmierzających do wypowiadania wiedzy o świecie, wyrażania stosunku emocjonalnego do tego świata i ujawniania własnej samoświadomości, pragnień, radości
i smutków, a także aspiracji i kształtujących się postaw moralno - społecznych i estetycznych.
Bibliografia
Lowenfeld V, Brittain W.L: Twórczość a rozwój umysłowy dziecka. Warszawa 1977, PWN.
Popek S.: Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży. Warszawa 1978, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Lowenfeld V, Brittain W.L: Twórczość a rozwój umysłowy dziecka. Warszawa 1977, PWN, s.5.
Popek S.: Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży. Warszawa 1978, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, s.44.
Popek S.: Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży. Warszawa 1978, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, s.45.
Tamże, s.49 - 50.
Popek S.: Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży. Warszawa 1978, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, s.47.
Lowenfeld V, Brittain W.L: Twórczość a rozwój umysłowy dziecka. Warszawa 1977, PWN, s.26-27.
Lowenfeld V, Brittain W.L: Twórczość a rozwój umysłowy dziecka. Warszawa 1977, PWN, s.28.
Tamże, s.28.
Popek S.: Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży. Warszawa 1978, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, s.150.