Rozdział 1
PRZYGOTOWANIE DO PRACY: PODSTAWOWE POJĘCIA I METODY.
1. Wyróżnia się 3 podstawowe rodzaje zmian, następujących w ciągu życiu:
a) powszechne (wspólne dla każdego przedstawiciela gatunku i związane ze szczególnymi okresami życia)
b) właściwe dla konkretnych podgrup
c) zmiany indywidualne
Ad. A - Zmiany powszechne, związane z wiekiem.x3
Przyczyniają się do nich 3 podstawowe czynniki/procesy:
-zmiany uwarunkowane biologicznie. Arnold Gesell, tworzy termin dojrzewanie. Są to następujące po sobie zmiany, podyktowane genetycznie, do których należą m. in. zmiany kośćca, mięśni, hormonalne itp. Są to zmiany kontrolowane przez ZEGAR BIOLOGICZNY. Obecnie uważa się jednak, że proces dojrzewania wymaga od nas odpowiednich ćwiczeń.
Jest różnica między pojęciem dojrzewanie, a wzrost (wzrost może zachodzić w związku z dojrzewaniem, ale nie musi; jest to zmiana wielkości; a dojrzewania to zmiany fizjologiczne - systematyczne i genetycznie zaprogramowane).
-wspólne doświadczenia. Jak np. zegar społeczny - wspólny wzorzec zmian, określający kolejność zdarzeń następujących po sobie w normalnym życiu (wiek rozpoczęcia edukacji, zawarcia małżeństwa, płodzenia, przejścia na emeryturę).
W każdej kulturze istnieją tzw. warstwy wiekowe (Riley, 1976, 1986). To okresy życia niosące za sobą wspólne zadania, oczekiwania i kierujące się jednakowymi prawidłami społecznymi. Jednak w przekroju kulturowym oczekiwania wobec poszczególnych grup wiekowych mogą być różne. W Ameryce ludzie starsi spostrzegani są jako zniedołężniali, zdziwaczali (dyskryminacja wiekowa: Palmore, 1990). Zaś w Azji ludzie sędziwi cieszą się uznaniem.
Normy wiekowe - poglądy i oczekiwania wobec każdej grupy wiekowej.
-wspólne zmiany psychologiczne- zarówno zegar biologiczny i społeczny wpływają na osobowość i poczucie wartości np. wzrastające poczucie niezależności fizycznej, może prowadzić do uzyskania większej niezależności psychologicznej i pewności siebie (jej wzrost następuje ok. 30 roku życia).
Ad. B - Grupy pokoleniowe, podgrupy, kultury.x2
-wpływy kulturowe:
Kultura - system znaczeń i zwyczajów, łącznie z wyznawanymi wartościami, poglądami, celami życiowymi, prawami, wierzeniami, normami moralnymi i jej wytworami.
Kim, 1994: Rozróżnienie na kulturę indywidualistyczną (założenia: świat składa się z jednostek niezależnych, których i osiągnięcia i odpowiedzialność są raczej indywidualne) i kolektywistyczną (zespołowa solidarność grupowa, zadania, grupowe zobowiązania, grupowe podejmowanie decyzji).
Greenfield twierdzi, że 70% ludności świata funkcjonuje zgodnie z systemem poglądów kolektywistycznych. Kolektywizm jest dominującym systemem w krajach azjatyckich oraz kulturach afrykańskich i latynoamerykańskich, a nawet poglądy Indian.
-wpływ grupy pokoleniowej:
Grupa pokoleniowa (kohorta) - to grupa ludzi, urodzonych mniej więcej w tym samym czasie, doświadczających tych samych wydarzeń historycznych.
Pojęcie grupy pokoleniowej ułatwia wyjaśnić, dlaczego ludzie z danej grupy wiekowej są do siebie podobni oraz dlaczego drogi rozwoju grup zbliżonych wiekiem biegną w różnych kierunkach.
Porównywanie ludzi z różnych grup wiekowych - badania przekrojowe.
Ad. C - Niepowtarzalne przeżycia osobiste.
Głównym aspektem wydarzeń indywidualnych, jest przeżycie ich we właściwym czasie.
Teoria okresu krytycznego (obszar teorii rozwoju dziecięcego) - w trakcie rozwoju dziecka występują okresy, podczas których pojawienie się (lub nie) pewnego rodzaju doświadczenia ma szczególne znaczenie dla organizmu. U ludzi - (1) okres prenatalny, pojawienie się tzw. teratogenów (czynników zewnętrznych, chorobotwórczych, substancji chemicznych, itp.), np.: jeśli w pierwszych 3 miesiącach u matki w ciąży nastąpi różyczka, to grozi to uszkodzeniem płodu. U zwierząt: (1) okres krytyczny u świeżo wyklutych kacząt trwa 15 godzin, wtedy też rozwija się u nich przywiązanie i odruch „podążania za”.
Okres szczególnej wrażliwości - to czas, w którym dzieci w szczególny sposób reagują na określone doświadczenia. Może nim być 6-12 miesiąc, kiedy to wykształca się głębokie przywiązanie do rodziców.
Jeśli chodzi o okres dorosłości to ważne są pojęcia: wydarzenie terminowe (punktualne) i nieterminowe (niepunktualne). Dla jednostki bez porównania więcej kłopotów adaptacyjnych przynoszą wydarzenia niepunktualne. Takimi wydarzeniami nieterminowymi może być np. zwolnienie z pracy w wieku średnim, owdowienie w wieku lat 30.
2. Ciągłość zmian zachodzących w ciągu życia. Wyjaśnienie zjawiska.
a) z punktu widzenia biologii:
Próbami wyjaśnienia sposobu zachowania jednostki zajmuje się genetyka zachowań. Tu badania bliźniąt jedno i dwujajowych oraz dzieci adoptowanych, wykazały one że:
m.in. iloraz inteligencji dzieci był do przewidzenia na podstawie IQ biologicznej matki, a nie rodziców zastępczych.
Współczynnik korelacji dziedziczenia inteligencji u bliźniąt jednojajowych wychowywanych razem wynosi 0,85; wychowywanych osobno - 0,67; bliźniąt dwujajowych chowanych razem - 0,58, a osobno - 0,24.
Także możemy dziedziczyć: skłonność do alkoholizmu, schizofrenii, nadmiernej agresywności, zachowań społecznych. Geny także wpływają na temperament, osobowość dorosłych w sferze emocjonalnej, oraz ekstrawersji.
b) źródła środowiskowe ciągłości:
Skłonni jesteśmy wybierać takie środowisko, które odpowiada naszemu charakterowi, dobieramy sobie zajęcia zgodne z naszymi umiejętnościami i charakterem. To pozwala nam uniknąć zmian i zachować ciągłość zachowania. Ponad to nasze stałe wzorce zachowań wyzwalają reakcje innych ludzi, którzy prawdopodobnie będą te wzorce utwierdzać. (jestem zrzędliwa i narzekam na ludzi; ludzie to widzą i unikają mnie, utwierdzają mnie w przekonaniu, że faktycznie są beznadziejni i warto na nich narzekać). Ale gdy otocznie nie będzie podtrzymywać tej ciągłości, to może ona zostać przerwana.
Badanie Caspi'ego (1989): prześledził historię życia dzieci urodzonych w latach 20-tych i otrzymał następujące wnioski - szybciej i na niższym poziomie kończyli edukację, zajmowali niższe stanowiska, dwa razy częściej przed 40 r. ż decydowali się na rozwód, częściej zmieniali miejsce zatrudnienia (wyniki te dotyczą tylko tych, którzy mieli gorszą posadę).
3. Spór natura-kultura.
a) Skłonności wrodzone - dzieci od chwili narodzin mają w określonych sytuacjach tendencję do reagowania tak, a nie inaczej (dzieci przychodząc na świat są wyposażone w pewne zachowania, które skłaniają opiekunów do opieki).
b) Dwa nowoczesne rozumienia „oddziaływania środowiska”
Wewnętrzne modele doświadczenia - skutek jakiegoś doświadczenia nie tkwi w jego obiektywnych cechach, lecz w jego interpretacji dokonanej przez jednostkę, i w znaczeniu jakie jednostka mu nadała. Na twoje reakcje na jakąś wypowiedź nie będą miały wpływu intencje nadawcy, ale to jak odczytasz jego komentarz. Nasze interpretacje doświadczenia tworzą zorganizowane modele, które można potraktować jako uporządkowane zbiory przypuszczeń i oczekiwań dotyczące nas samych oraz osób postronnych. Nie podlegają przejściowym nastrojom.
Epstein- dziecko tworzy kilka takich wewnętrznych modeli, przez które przefiltrowuje późniejsze wydarzenia.
Bowlby- „dziecięcy roboczy wewnętrzny model” przywiązania. Dziecko posiadający pewny (bezpieczny) model przywiązania, zakłada, że ma zagwarantowaną możliwość skupiania na sobie uwagi i uczucia ważnych dla siebie osób. I tak dziecko oczekując niezawodności i czułości rodziców, będzie odczytywało zachowania nowo napotkanych dorosłych, jako życzliwe. Oczekiwania, które weszły w skład wewnętrznego modelu, stają się podstawą uogólnień pierwotnych doświadczeń i wpływają na to, jak dziecko będzie interpretowało w przyszłości to, co je spotka.
Modele powstałe w dzieciństwie nie są niezmienne, ale mamy tendencję do utrzymywania ich i pozwalania, by wciąż kształtowały nasze doświadczenia jako dorosłych.
c) Perspektywa ekologiczna.
Ta perspektywa wykracza poza perspektywę rodzinną, rozprzestrzeniając się na kontekst- środowisko- szkołę, sąsiedztwo.
Np. Patterson, techniki dyscyplinujące stosowane przez rodziców są wynikiem szerszego kontekstu, w jakim ta rodzina egzystuje. Tworzy on cały model ukazujący relację powiązań rodzic-dziecko.
Rodzice, których techniki dyscypliny i kontroli są nieskuteczne, częściej wychowują nieposłuszne i antyspołecznie nastawione dzieci. Wzorzec ten dodatkowo podtrzymują i wzmacniają posiadane przez takie dzieci nienajlepsze stosunki z rówieśnikami oraz niepowodzenia szkolne.
d) Oddziaływanie natury i czynników wewnętrznych.
Ani właściwości środowiska i wrodzone predyspozycje (podatność, odporność) nie prowadzą do określonych skutków, a dopiero ich wzajemne połączenie przyniesie jakiś efekt. Dziecko przy urodzeniu jest zarówno podatne- ma predyspozycje do alergii, trudnego charakteru itd., jak i posiada czynniki ochronne- inteligencja, uroczy uśmiech, łagodny uśmiech.
Najbardziej negatywne rezultaty daje wysoka podatność dziecka i otoczenie, które jest ubogie bądź nie dające oparcia (Horowitz).
4. Zmiany rozwojowe.
Czy rozwój jest fazowy czy nie? Jeśli nie to mamy do czynienia z fazą ilościową, jeśli występują fazy to chodzi o fazę jakościową (w tedy istotą rozwoju jest reorganizacja dawnych umiejętności i pojawianie się nowych zdolności/ strategii). Obecnie, teorie rozwoju nadal dzielą się na te fazowe i nie. W szczególności, jeśli chodzi o wiek dorosły, badania nie potwierdzają występowania etapów.
5. Podstawowe pojęcia.
a) projekt badawczy:
- badania przekrojowe - dotyczą odrębnych grup wiekowych, a osoba badana jest tylko raz. Ale takie badania nie dostarczają informacji o ciągłości zachowań, czy kolejności następujących po sobie zmian, wykonywanych przez jednostkę w danym czasie. Zmorą tych badań jest nakładanie się na siebie grup wiekowych i pokoleniowych.
- badania podłużne (longitudinalne) - obserwacja grupy osób podczas różnych okresów ich życia. Tu możliwe jest obserwowanie kolejności zmian i ciągłości zachowań. Brak nieścisłości wynikających z problemu grup pokoleniowych.
Jedne z najsławniejszych i najdłuższych projektów- Berkeley/Oakland.
Minusy tych badań: 1) efekt rutyny - badani poddawani są wielokrotnie tym samym testom, w końcu się ich wyuczą; 2) rezygnacja z udziału i wykruszanie się grupy - nie wszyscy uczestnicy traktują badania poważnie, inni zwyczajnie rezygnują albo zmieniają miejsce zamieszkania, część też umiera; 3) znaczenie momentu badań - czas, w który badanie zostało przeprowadzane wpływa na otrzymywane wyniki (trudności z ominięciem problemu grup pokoleniowych).
- badania sekwencyjne - połączenie badań poprzecznych i podłużnych. Bada się więcej niż jedną grupę pokoleniową, z możliwością wielu kombinacji: 1) badania okresowe - obserwacja grup pokoleniowych w ustalonym jednakowym wieku, 2) chronologiczne - badania przekrojowe w kilkuletnich odstępach, 3) sekwencji grup pokoleniowych - podłużne przestudiowanie dwóch lub więcej grup pokoleniowych, 4) przekrojowo - sekwencyjne - wyznaczenie kilku grup wiekowych, a następnie poddanie każdej z nich badaniom podłużnych.
Jednym z typów badań przekrojowo-sekwencyjnych to badania panelowe (wyodrębnienie dużej grupy ludzi w różnym wieku i badaniu jej poszczególnych członków przez wiele lat).
- badania kulturowo-przekrojowe i kontekstowo-przekrojowe. Projektowane tak, by porównywać różne kultury i różne konteksty. Metoda etnograficzna- opis jakiejś kultury lub kontekstu. Obserwator często decyduje się zamieszkać przez jakiś czas na obszarze jakiejś kultury. Innym sposobem jest metoda bezpośrednia -badacze używając tych samych lub podobnych narzędzi i kryteriów, testują reprezentantów dzieci lub dorosłych z każdej kultury.
Przykład porównawczych badań kulturowo-przekrojowych (Bornstein):
-matki amerykańskie, częściej niż japońskie czy francuskie, symulowały rozwój swoich dzieci
- Japonki częściej dążyły, by stymulacja pochodziła dla dziecka również od nich, a nie tylko zabawek
- matki amerykańskie częściej stosowały mowę matczyną
- eksperyment - służy do weryfikacji hipotez, zbadania zależności przyczynowych. Pojęcia: randomizacja, grupa eksperymentalna, kontrolna, zmienna zależna, niezależna. Problemy w badaniach nad rozwojem: brak możliwości manipulacji zmienną niezależną, gdy jest nią np. wiek (wtedy to stosuje się quasi-eksperymenty, które porównują grupy, których członkowie nie byli do nich przypisani losowo, np. badania przekrojowe).
Problemy natury etycznej w badaniach nad rozwojem:
- biorącemu udział w testach nie może się przydarzyć krzywda ani fizyczna, ani psychiczna
-uczestnik musi wyrazić zgodę na uczestnictwo w badaniach
- zachowanie aminowości badanego (prawo do prywatności)
b) metody badawcze:
- losowy wybór badanych ( co raz częściej pojawia się wybór reprezentatywnych grup dla danego środowiska w danym kraju- osoby starsze na Florydzie).
- zbieranie informacji od osób badanych odbywa się albo w warunkach naturalnych (np. obserwacja), albo w warunkach laboratoryjnych. Plusami badań laboratoryjnych są - możliwość kontroli zmiennych, dystraktorów, oraz stworzenie identycznych warunków dla badanych, ale minusem jest to, że kreuje się sytuację kompletnie sztuczną.
- innymi metodami często wykorzystywanymi są: kwestionariusze, wywiady, sytuacje badawcze.
c) analiza wyników badań:
- porównanie wyników, podając przeciętną liczbę.
- korelacja: przyjrzenie się zależności między dwiema zmiennymi, od -1 do 1. Określa siłę powiązania między zmiennymi. W praktyce nie istnieją korelacje idealne albo -1 albo 1. Nie pozwala na wykrycie związków przyczynowych.