Georg Simmel
Przełom antypozytywistyczny (humanistyczny) oznacza całkowite wykrystalizowanie się języka socjologii i odejście od, charakterystycznego dla wcześniejszych paradygmatów, ciężkiej socjologii. Socjologia rezygnuje z badania społeczeństwa jako sui generis - kategoria społeczna jest zbyt szeroka. Społeczeństwo nie jest przedmiotem badań.
Wpływ Simmla na współczesną socjologię:
Simmel wywarł duży wpływ nie tylko na socjologię, ale również na humanistykę i literaturę, która zajmuje się impresjami życia codziennego. Simmel uważał za swoich mistrzów Artura Schopenhauera (filozofia woli) i Fryderyka Nietschego. Zajmował się zjawiskami kultury, które stanowią istotę kultury - kultury, która urabia człowieka.
Główny wpływ wywarł Simmel na socjologię mikrospołeczną w dziedzinie małych grup społecznych oraz analizę międzyludzkich interakcji.
Od Simmla wywodzą się pojęcia takie jak interakcja, czy konflikt, który pojmował jako pozytywny dla jednostki, jak i społeczeństwa, a nie - jak Marks - jako dysfunkcjonalny.
Dystans - subiektywne bariery między ludźmi, które biorą się z wielości rzeczywistości społecznych - ta zaś rozpada się na mnogie kategorie.
Dystans społeczny - stratyfikacja społeczna.
Simmel przyczynił się do przezwyciężenia organicyzmu i ewolucjonizmu. Zastąpił naukę o społeczeństwie nauką o relacjach międzyludzkich, a punkt widzenia przyrodniczy - humanicyzmem. Jest twórcą formalizmu - bardzo szczegółowego systemu, w którym rozwinął kategorię form uspołeczniania. Tym samym wywarł wpływ na strukturalizm i teorię wymiany społecznej.
Krąg jego nauki jest bardzo szczegółowy. Zajmował się poziomem mikrospołecznym badając stosunki społeczne, konflikt i typy społeczne - człowiek marginesu.
Socjologia Simmla jest idiograficzna - bada chwile ulotne. Analizuje fragmenty architektury, przestrzenie miejskie , przestrzeń geograficzną, która determinuje osobowość.
Simmel stworzył geometrię społeczną - pokazywał, że człowiek widzi rzeczywistość poprzez pryzmat wrażeń czarne-białe, kobieta-mężczyzna, etc.
Społeczeństwo, pojęcie problematyczne i taniec oddziaływań wzajemnych:
Za społecznymi analizami Simmla stoi oryginalna wersja badań socjologicznych. Społeczeństwo to tylko twór statystyczny, nie ma wpływu na namacalne życie. Realnie istnieją tylko jednostki, ale nie w odosobnieniu, ale we wzajemnych oddziaływaniach formalnych i nieformalnych. Strumień życia społecznego wytwarza coraz to nowe formy oddziaływań. Życie społeczne należy badać jako całość. Przedmiotem badania socjologii są formy uspołeczniania - dynamiczna sieć oddziaływań międzyludzkich. Taka dynamiczna wizja społeczeństwa z góry jest dostosowana do ruchliwego życia nowoczesnego. Nie ma ona jednak prowadzić do zanegowania wszelkiej stałości . Istnieje dynamizm życia społecznego ale istnieją również powtarzalne formy życia, uspołecznienia, regularność ruchów w tańcu oddziaływań wzajemnych.
Socjologia jako geometria, społeczne badanie form społecznych, formy uspołecznienia:
Geometria społeczna jest jeszcze jedną próbą określenia socjologii jako mocnej nauki, mającej racjonalne podłoże. Najważniejsze jest badanie form czystych, a nie treści, które nieustannie podlegają zmianom.
Formy są niezmienne i wypełniają świat. Forma jest abstrakcją, oderwaną ramą ogólną, w odróżnieniu szczegółowej rzeczywistości. Kant twierdził, iż forma jest wytworem ludzi narzuconym rzeczywistości - człowiek wytwarza pewne pojęcia, które służą mu do opisu rzeczywistości po to, aby nad tą rzeczywistością zapanować.
Język jest formą, poprzez którą się uspołeczniamy. Został wytworzony, by narzucić ład chaosowi świata. Nazywając coś - uobecniamy to.
U Kanta forma jest pewną ideą, która służy do strukturalizowania świata. Tymczasem u Simmla forma nadawana jest światu nie przez percepcję, ale przez działanie. Nasze działania w świecie zachodzą w pewnym określonym celu, który dąży do uporządkowania poprzez powtarzanie działań. Formalizm to strukturalizowanie świata.
Rodzaje form orientacji społecznej:
forma orientacji religijnej - wydzielanie form świeckich i sakralnych;
forma orientacji estetycznej - pary opozycji binarnych (później Levi Strauss) typu piękno-brzydota;
forma orientacji historycznej - brak perspektywy, bada zjawiska w wymiarze tego, co było, jest i będzie; jest istotna dla tożsamości.
Orientacje te wytwarzają określone formy, a zadaniem socjologii jest ich ujawnienie i analiza.
Analiza interakcji:
Interakcja - podstawowy element formy. Społeczeństwo istnieje tylko wtedy, gdy ludzie wchodzą ze sobą w interakcje (np. konflikt, współzawodnictwo, podział pracy).
Typy interakcji według Simmla:
instrumentalne - są nastawione w pierwszej kolejności na korzyść, wymianę ekonomiczną, jak również niematerialną; aby interakcja mogła trwać, rozwijać się, pogłębiać, musi być wzajemna - każdy musi wnosić subiektywną nadwyżkę, czyli odpowiedź, odwzajemnienie;
autoteliczne - sama w sobie, bezinteresowna, najbardziej czysta forma interakcji (np. formy zabawy, przyjaźni), w której ludzie realizują swoją społeczną naturę. Ludzie nie nawiązują nigdy wymiany społecznej w próżni, lecz zawsze na różnych poziomach.
Socjologia a psychologia (nominalizm):
Uspołecznienie to zjawisko psychologiczne, ludzie produkują formy rzeczywistości. Rozwój osobowości to uspołecznienie poprzez kontakt z innym człowiekiem. Psychologia jest ważnym aspektem w socjologii, jednak nie może ona stanowić sama w sobie prawomocnych źródeł, ponieważ zajmuje się jednostkami. Socjologia zaś zajmuje się wzajemnym oddziaływaniem ludzi, stosunkami społecznymi przykrytymi formą oddziaływania.
Simmel postuluje wprowadzenie różnorodnych badań nad wzorami stosunków społecznych, formami naszych zachowań oraz wynikających z nich struktur społecznych. Socjolog skupiać się powinien nad tym, co wydarza się między ludźmi, dlaczego i z jakich pobudek oddziałują na siebie.
Cała mnogość oddziaływań międzyludzkich nosi charakter wymiany - jak długo nie mamy do czynienia z wymianą w społeczeństwie, tak długo nie ma form uspołecznienia.
Konflikt jako forma interakcji:
Specyficzną formą wymiany jest konflikt - zjawisko czysto intelektualne, które ma miejsce na poziomie mikrostruktur społecznych, dotyczy relacji, do jakich dochodzi między jednostką a jej życiem wewnętrznym, relacji interpersonalnych i relacji między grupami społecznymi. Konflikt objawia się językiem intrapersonalnym (wewnętrznym) między grupami. Jest integralną częścią kultury ludzkiej, nigdy nie zniknie, nie ma historycznych przyczyn, jest faktem społecznym. U Marksa konflikt ma charakter dysfunkcyjny, u Simmla pełni pozytywną rolę w życiu społecznym i motywuje do zmian. Konflikt jest typem interakcji, kiedy potencjalnie jedna strona dąży do zmiany poglądów drugiej, w skrajnym przypadku do zniszczenia, a druga strona stara się przed tym bronić.
Typy konfliktów:
instrumentalne - nastawione na szybką wygraną, walkę a nawet zniszczenie, łatwe do opanowania; istnieje rola arbitralna - negocjator - która pozwala na wypracowanie wzajemnego rozwiązania; z czasem konflikt instrumentalny może przerodzić się w ekspresyjny;
ekspresyjne - wybuchy emocji, trudniejsze do opanowania, które mogą być bardzo destrukcyjne;
totalne - włączają w konflikt całą osobowość, mogą pogłębiać refleksję;
cząstkowe - angażują jakąś część osobowości, łatwe do zwalczenia;
grupowe - np. etniczne;
realistyczne - mają swoje przyczyny w rzeczywistości;
nierealistyczne - wmówione, urojone.
Zjawiskiem pokrewnym konfliktom są stereotypy, przesądy, zazdrość, na poziomie emocjonalnym.
Funkcje konfliktu społecznego:
psychologiczne - prowadzą do mobilizacji, przyczyniają się do podkreślania własnej tożsamości;
społeczne - przyczyniają się do krystalizacji tożsamości grup społecznych, zwiększają wewnętrzną integrację grupy.
Filozofia kultury i wolność jednostki, oraz dążenie do wolności:
Simmel nie ogranicza się jedynie do opisu form uspołecznienia, ale opisuje również problematykę religii, analizuje architekturę, sztukę, władzę i politykę. Pojawienie się współczesnych form kultury nazwał wprowadzeniem wolności do działań ludzkich. Wolność to wyzwolenie się podmiotu od konieczności zaspokojenia swoich podstawowych potrzeb.
Gospodarka pieniężna wprowadzona w nowożytnej Europie jest głównym czynnikiem odpowiedzialnym za kształt nowego społeczeństwa. Pieniądz zmienił ludzką mentalność, działa wyzwalająco, ponieważ otwiera przed ludźmi nowe pola możliwości, a zarazem czyni życie i relacje międzyludzkie przerażająco schematycznym. Nowoczesna kultura przytłoczyła człowieka swoimi wymogami. Człowiek wpadł w ich niewolę (odział pracy, status społeczny). Rzeczywistość jest coraz bardziej specjalistyczna, człowiek współczesny nie nadąża za rozwojem kultury, cywilizacji i swoich wytworów. Simmel nazywa to tragedią kultury.
Atomizacja w sferze życia codziennego jest dla jednostki korzystna, ponieważ dostarcza jej wzmożonego poczucia wolności, dostarcza nowych szans na realizację człowieczeństwa. Zmiany społeczne wywołane filozofią oświecenia powodują, że jednostki wyzwalają się z więzów.
Życie kultury jest obarczone dwuznacznością - z jednej strony ułatwia rozwój indywidualności, z drugiej zaś ogranicza i utrudnia, jego twory ulegają obiektywizacji. Wszystko staje się produktem.
Wielkie miasto to symbol kultury masowej, to świat w którym jednostka musi walczyć o zachowanie swojej odrębności w rozumieniu duchowym, w obliczu naporu społeczeństwa masowego, technologicznego oraz zunifikowanej treści kultury. Jest tom obszar permanentnego ryzyka, gdzie bunt nie jest możliwy.
Nietsche i Goethe stanowią dla Simmla symbol wyzwolenia - Inie akceptowali oni form uspołecznienia społeczeństwa niemieckiego, konflikt między wolnością jednostki a naciskami masowymi można pokonać poświęcając się własnym ideałom. Życie zgodne z ideałami udaje się tylko nielicznym.
Konflikt jednostka - społeczeństwo:
Przyczyny konfliktu między jednostką a społeczeństwem zawarte są w jednostkach i odnoszą się do faktu usytuowania społeczeństwa w nas samych. Konflikt jest walką części składowych naszej osobowości, która podzielona jest na fragmenty, nie ma w niej jądra tożsamości. Społeczeństwo domaga się od jednostki uległości i zawsze będzie narzucać jakąś formę, dąży ono do niwelacji swoich członków zamykając ich w pewnych ramach przeciętności, poza które człowiek nie może wyjść. Społeczeństwo ogranicza dwustronni: nie pozwala jednostce dążyć do tego, co ogólne, a zarazem do tego, co jednostkowe.
Filozofia życia jako integralna część socjologii. Prolog malarzy życia codziennego:
Socjologia Simmla jest odmienna od tradycyjnych, stara się opisać wzór życia. Jeśli chcemy pojąć siły, które nas motywują jako istoty społeczne i które nas kształtują, musimy docenić znaczenie niepozornych, delikatnych nici wzajemnych oddziaływań, a te nigdy nie tworzą stałego wzoru. Nowoczesne życie cechuje rozproszona i wibrująca ruchliwość. Nici relacji ludzkich porównywalne są do tkaniny życia, jak ona z czasem przemijają, dlatego noc jest stanem bezruchu.
Filozoficzna wykładnia zw. filozofią życia (Nietzsche, Schopenhauer) mówi nam, że każdy nasz wybór w życiu musi skończyć się klęską i niesie element ryzyka. Simmel widzi człowieka z prawem do wolności i odpowiedzialnością indywidualną, która przenika wszystkie nasze działania. Jednostka może liczyć tylko na siebie, ale musi przyjąć odpowiedzialność także za innych ludzi. Nowoczesne ja wraz z otoczeniem tworzy jedność. Jeśli zaś otoczenie rozpada się na fragmenty, to jaźń jednostki również temu podlega.
Socjologia Simmla jest antysystemowa - nie ma wzoru, przez który można opisać rzeczywistość (surrealizm socjologiczny).
4