Formy czasownikowe i ich tematy

I. Formy oparte na temacie czasu przeszłego (temat ten wydzielamy w bezokoliczniku po odcięciu końcówki -ć)

1. Czas przeszły, np. pisa-ł, robi-ć

2. Czas zaprzeszły, np. był pisa-ł, robi-ł

3. Czas przyszły złożony, np. będę pisa-ła, robi-ła

4. Bezokolicznik (ex definitione),np. pisa-ć, robi-ć

5. Tryb przypuszczający, np. pisa-łbyś, robi-łbyś

6. Imiesłów przysłówkowy uprzedni, np. na-pisa-wszy, z-robi-wszy

II. Formy oparte na temacie czasu teraźniejszego (temat ten wydzielamy w 3 os. lm. cz. teraźniejszego czas. ndk. lub nieprzeszłego czas. dk., odcinając końcówkę -ą)

1. Czas teraźniejszy, np. pisz-ą, rob'-ą

2. Czas przyszły prosty, np. na-pisz-ę, z-rob'-ę

3. Tryb rozkazujący, np. pisz-cie, rób'-cie

4. Imiesłów przymiotnikowy czynny, np. pisz-ący, rob'-ący

5. Imiesłów przysłówkowy współczesny, np. pisz-ąc, rob'-ąc

III. Formy, które mogą być oparte albo na temacie czasu przeszłego, albo na temacie czasu teraźniejszego

1. Imiesłów przym. bierny, np. pisa-ny - t. cz. przeszł., ale jedz-ony - t. cz teraź.

2. Bezosobnik, np. pisa-no - t . cz. przeszł., ale jedz-ono - t. cz. teraź.

Końcówki czasowników

liczba	osoba	czas teraźniejszy			cz. przeszły, tr. przypuszcz.	tryb rozkazujący
				kon. I			kon. II	kon. III
	pojedyncza	1.	ę	ę	m	m*	‒‒‒‒‒
		2.	esz	isz	sz	ś*	ø
		3.	e	i	ø	ø	‒‒‒‒‒
	mnoga	1.	emy	imy	my	śmy	my
		2.	ecie	icie	cie	ście	cie
		3.	ą	ą	ą	ø	‒‒‒‒‒

* W rodz. męskim mamy końcówkę poprzedzoną samogłoską e , por. podział na morfemy: rob' - i - ł - em, gdzie końcówka to całe -em (e absolutnie nie jest tu wykładnikiem rodzaju)

Podstawę podziału czasowników na typy koniugacyjne stanowią różnice w zestawie końcówek osobowych czasu teraźniejszego (nieprzeszłego).

Czasowniki koniugacji I

a) o sufiksie tematycznym -owa-, -ywa-/-iwa-, -wa-, -a- (wyjątki to czas. kon. II spać oraz szczać i ich prefiksalne derywaty, np. zaspać, pospać…, oszczać, zeszczać itd.),

b) o sufiksie -ej- (wyjątki to umieć, rozumieć, śmieć)

c) większość atematycznych* (wyjątki: bać się, spać, stać, szczać - one do II)

d) wszystkie mające rozszerzony alternat sufiksu tematycznego**

e) następujące nieregularne: iść, jechać, siąść, stać się, wziąć, znaleźć oraz temat będ- czas. być

Czasowniki koniugacji II

a) z sufiksem -e-

b) z sufiksem -y-/-i-

c) następujące: bać się, spać, stać (stoję, stoisz), szczać oraz ich prefiksalne derywaty

Czasowniki koniugacji III

a) z sufiksem -aj- i jego rozszerzonymi wariantami: -ewaj-, -ywaj-, -waj-, np. kochać: kochają

b) trzy czasowniki z sufiksem -ej-: umieć, rozumieć (oraz jego derywaty prefiksalne), śmieć

c) nieregularne: dać, jeść, wiedzieć, mieć

*Czasowniki atematyczne - brak sufiksu (flektywu) tematycznego, końcówki przyłączają się bezpośrednio do tematu (rdzenia):

1) z rdzenną samogłoską i, y, u, np. pić, pije, myć, myje, kuć, kuje

2) z alternacją a:e samogłoski rdzennej (rdzenna występuje po j lub funkcjonalnie miękkiej), np. chwiać: chwieje

3) tematy z alternacją a:o samogłoski rdzennej (rdzenna występuje tu zawsze po funkcjonalnie twardej), np. bać się: boją się

4) tematy zakończone na głoskę przedniojęzykowo-zębową (t. cz teraź.), np. gnieść: gniotą:, kłaść: kład, gryźć: gryzą

5) tematy zakończone na tylnojęzykową, np. piec: pieką, strzyc: strzygą

6) tematy zakończone na spółgłoskę n lub m, np. ciąć: tną, dąć: dmą

** Czasowniki z tematem rozszerzonym

1) temat rozszerzony o sufiks -ną-, który pojawia się albo już w bezokoliczniku, np. stygnąć: stygn-ą, albo dopiero przed końcówkami samogłoskowymi: kraść: kradn-ą

2) temat rozszerzony o -e-, który występuje tylko w bezokoliczniku, np. trzeć: trą

---