Moralność - zbiór zasad (norm), które określają co jest dobre (prawidłowe, nieszkodliwe), a co złe (nieprawidlowe, szkodliwe).

Systemy normatywne

Moralność jest jednym z systemów normatywnych (systemów norm, zasad). Zwykle jednocześnie istnieje kilka konkurencyjnych (i po części zgodnych, po części różnych) systemów normatywnych, funkcjonujących w obrębie kultury, na przykład:

1. normy postępowania, dopuszczone przez prawo.

2. normy moralne normy nakładane przez dany system filozoficzny, religijny.

3. normy konkretnej społeczności, którym jednostka podporzątkowuje się w procesie socjalizacji (tzw. prawo obyczajowe, niepisane)

Moralność a etyka

Źródłami pochodzenia zasad moralnych i ich sensem zajmuje się nauka filozoficzna zwana etyką. Nie należy jednak mylić etyki z moralnością.

Zasady moralne przyjmują często formę zdań rozkazujących lub zakazujących, rzadziej oznajmujących. Przykładem zasady moralnej jest np. zakaz "nie zabijaj". Większość ludzi ma zasady moralne głęboko zinternalizowane (wpojone w swój system indywidualny, podświadomość, duszę) w trakcie procesu wychowawczego i często w ogóle nie zastanawia się nad ich pochodzeniem (szczególnie, gdy są to nakazy religijne). Naruszenie tych zasad powoduje zwykle wewnętrzny konflikt psychiczny, zwany poczuciem winy.

Zasady etyczne w odróżnieniu od moralnych są ogólnymi, filozoficznymi twierdzeniami, wynikającymi z danego światopoglądu - przyjętego systemu pojęciowego (w niektórych wypadkach również religijnego). Na ich bazie można tworzyć konkretne nakazy i zakazy moralne. Często zdarza się tak, że różne zasady etyczne prowadzą do tych samych zasad moralnych.

Na przykład z czterech zasad etycznych:

• Życie ludzkie jest święte, gdyż jest ono darem Boga. (chrześcijaństwo, islam)

• Odbieranie życia ludzkiego jest zadawaniem największego cierpienia. (buddyzm)

• Życie ludzkie jest podstawową wartością, gdyż wszyscy jesteśmy równoprawnymi członkami ludzkiej wspólnoty. (humanizm)

• Życie ludzkie jest własnością jednostki oraz podstawą jej wolności, a odbieranie go jest pozbawianiem wolności w sposób ostateczny (liberalizm, indywidualizm, anarchizm).

można bez trudu wyprowadzić nakaz moralny "nie zabijaj", chociaż podstawy światopoglądowe tych zasad są zupełnie różne.

Nie wszystkie systemy etyczne prowadzą jednak zawsze do tego samego zbioru zasad moralnych, dlatego nie ma czegoś takiego jak "moralność uniwersalna, gdyż nie pokrywałaby się ona nigdy w całości z poszczególnymi moralnościami. Analizując jednak zbiory nakazów moralnych, obowiązujących w różnych kulturach i epokach, daje się wyróżnić pewien zbiór zasad, które obowiązują w olbrzymiej większości z nich, takich jak generalny zakaz dopuszczania się kłamstwa, zabójstwa czy kradzieży.

Zdarzają się też pewne sprzeczności w samych podstawach światopoglądowych (biorące się głównie ze skrajności myślenia). Przykładem jest tu często podkreślany przez etyków konflikt pomiędzy zasadą wolności ("człowiek jest wolny") a zasadą równości ("wszyscy ludzie są równi"). Obydwie te zasady są głęboko zakorzenione w kulturze europejskiej, jednak w skrajnej interpretacji są one sprzeczne, gdyż absolutna wolność prowadzi do powstania nierówności społecznych, a narzucenie absolutnej równości do totalitaryzmu, czyli przeciwieństwa wolności. Stąd konieczność uporządkowania zasad i nadania im różnych wag. Takie uporządkowanie nazywane jest hierarchią wartości.

Moralność a obyczajowość

Moralności nie należy mylić z obyczajami. Normy obyczajowe są takimi samymi zdaniami rozkazującymi jak normy moralne i część norm moralnych obowiązujących w danej społeczności jest zazwyczaj również normami obyczajowymi. Normy obyczajowe odpowiadają jednak na pytanie "Co wypada robić/nie robić" a normy moralne "Co jest źle robić/nie robić".

Przy łamaniu normy obyczajowej ma się poczucie wstydu, zaś przy łamaniu normy moralnej poczucie winy.

Moralność a uczucia

W marcu 2007 naukowcy z departamentu neurologii uniwersytetu w Iowa opublikowali w Nature pracę^[1], w której badali osoby ze zniszczonym fragmentem kory przedczołowej mózgu (VMPC), niezbędnym do tworzenia i odczuwania emocji. Okazuje się, że takie osoby, nie mając uczuć, lecz zachowując inteligencję, wykazują utylitarne podejście do zagadnień moralnych, w których dobro powszechne wymaga poświęcenia czyjegoś życia. Nie wahali się ani przez chwilę, wybierając np. wepchnięcie pod pociąg przypadkowej osoby, jeśli mogło to uratować życie kilku innych osób. Nie wahali się nawet odpowiadając twierdząco, gdy pytano ich takie kwestie jak:

"Twoje dziecko zaczyna głośno płakać. Jego płacz zwróci uwagę żołnierzy, którzy zabiją ciebie, twoje dziecko i innych ukrytych w piwnicy. Aby temu zapobiec musisz je cicho udusić. Czy zrobiłbyś to?"^[2]

Osądy badanych w innych sprawach nie odbiegały od normy. Badacze skonstatowali, iż emocje odgrywają znaczącą rolę przynajmniej w niektórych rodzajach decyzji moralnych.

Moralność a psychologia ewolucyjna

Psychologowie ewolucyjni twierdzą, iż moralność pomagała rasie ludzkiej w przetrwaniu. Wewnętrzne przekonanie o tym, co jest dobre, a co złe pomagało ludziom jako grupie działać bardziej spójnie i dzięki temu skuteczniej walczyć o przetrwanie.

Teoria rozwoju moralnego Kohlberga

Lawrence Kohlberg stworzył klasyfikację poziomów ludzkiego rozwoju moralnego.^[3] Wyróżnia on około sześciu kolejno następujących stadiów. Człowiek zaczyna swój rozwój od pierwszego stadium. Na ogół zatrzymuje się w rozwoju w okolicach trzeciego lub czwartego.

1. Posłuszeństwo i kara - w tym stadium ludzie postępują moralnie, wyłącznie z powodu strachu przed karą.

2. Instrumentalizm - człowiek postępuje moralnie, gdyż widzi, że leży to w jego interesie.

3. Szukanie aprobaty - człowiek postępuje moralnie, gdyż jest za to nagradzany przez innych ("dobry chłopczyk", prawy obywatel, dobry chrześcijanin etc.).

4. Zgodność z prawem - człowiek postępuje moralnie, gdyż popiera istnienie prawa, które nakłada i egzekwuje odpowiednie normy.

5. Kontrakt społeczny - człowiek postępuje moralnie, gdyż widzi, iż dane normy są korzystne dla społeczeństwa.

6. Uniwersalne sumienie - człowiek ma świadomość uniwersalnych zasad moralnych, w których istnienie wierzył Kohlberg.

Etapy rozwoju moralnego Kohlberga:

Poziom	Wiek	Opis	Etap	Nazwa	Charakterystyka
I Moralność przedkonwencjonalna	Wiek przedszkolny i młodszy wiek szkolny	Dziecko kieruje się chceniem, tym, co dla niego przyjemne i przykre	1	Orientacja posłuszeństwa i kary	Egocentryzm. Reguły przestrzega się tylko po to, by unikać kary. To, czy czynność jest dobra i zła określają ich skutki. Punkt widzenia i interesy innych nie są brane pod uwagę.
			2	Orientacja naiwnie egoistyczna	Relatywizm moralny. Działanie dobre to działanie, które ma na celu dobro własne, a nie innych. Potrzeby innych są brane pod uwagę, jeśli rezultat ich działania jest korzystny dla własnego dobra.
II Moralność konwencjonalna	ok. 13-16 rok życia	Jednostka zaczyna orientować się w konwencjach społecznych, dopasowuje pragnienia do konwencji	3	Orientacja "dobrego chłopca/dziewczyny"	Działania moralne, to takie, które odpowiadają oczekiwaniom rodziny, czy innej ważnej grupy. Cenione są społecznie akceptowane standardy zachowania.
			4	Orientacja prawa i porządku	Pojawia się szacunek dla autorytetów oraz przekonanie, że reguły społeczne muszą być przestrzegane. Zwraca się uwagę nie tylko na motywy działania jednostki, ale również na standardy zewnętrzne.
III Moralność postkonwencjonalna	powyżej 16 roku życia	Jednostka jest w stanie spoglądać na to, co w danym społeczeństwie jest konwencjonalne jako na konwencjonalne; jednostka może być autonomiczna moralnie, może porównywać własne zasady moralne z zasadami innych.	5	Orientacja umowy społecznej i legalizmu	To, co jest słuszne, zależy od opinii większości w danej grupie społecznej.
			6	Orientacja uniwersalnych zasad sumienia	O postępowaniu decydują wybrane przez jednostkę zasady etyczne. Gdy obowiązujące prawo wchodzi w konflikt z tymi zasadami jednostka postępuje zgodnie z tymi drugimi.

Niektóre systemy moralne

Chrześcijaństwo

W chrześcijaństwie podstawą moralności jest osoba Jezusa Chrystusa. Moralność chrześcijańska nie jest moralnością kazuistyczną (rób to, nie rób tego), ale polega na wzroście w cnotach, nadprzyrodzonych (dzięki łasce, od chwili chrztu) i ludzkich.

Wskazania dla moralności człowieka zawarte są w samej naturze człowieka (tzw. prawo naturalne), a także - dzięki Objawieniu - w Piśmie Świętym i w Magisterium Kościoła.

Prawo naturalne - (ius naturale) zespół zasad mających kierować życiem człowieka. Zwolennicy teorii prawa naturalnego uznają je za wspólne wszystkim kulturom. Ma ono łączyć wszystkich ludzi oraz - pomimo wielu różnic kulturowych - zakładać pewne wspólne zasady postępowania. Jest trwałe, nie zmienia się pośród zmian historycznych, zmieniających się poglądów i obyczajów. Prawa tego nie można człowiekowi ani wyrwać, ani go zniszczyć, bo oparte zostało na jego naturze. Ono broni ludzkiej godności, określa fundamentalne prawa i obowiązki człowieka. Podstawowe jest prawo do samoposiadania, prawo własności, prawo do utrzymania życia, prawo do owoców pracy.

Prawo naturalne - niezależne od jakiejkolwiek władzy państwowej i prawa stanowionego przez państwo, jego rolą jest dostarczanie wzorców i standardów, którymi powinno kierować się prawo pozytywne. Jednak wg niektórych teoretyków prawa naturalnego (np. Murraya Rothbarda) prawo naturalne stoi w sprzeczności z prawem pozytywnym i prowadzi do jego wyparcia. Źródeł prawa naturalnego możemy upatrywać w Bogu lub naturze.

Ze Starego Testamentu ponadczasowy charakter ma dekalog. W Nowym Testamencie moralność skupia się na przykazaniu miłości i nauce 8 błogosławieństw. Przede wszystkim jednak przykładem jest integralne życie Chrystusa, doskonałego człowieka.

Dziełem traktującym o moralności w Kościele katolickim jest m.in. encyklika Jana Pawła II - "Veritatis Splendor". O moralności pisali m.in. Św. Augustyn, Św. Tomasz z Akwinu, oraz większość współczesnych Papieży. Jedną z ciekawszych encyklik dotyczących pewnych zagadnień moralnych jest także Humanae Vitae Pawła VI.^[4]

Islam

Zachowania moralne opisane są w dwóch źródłach islamu: Koranie i tradycji proroka Muhammada. Oprócz tych dwóch źródeł, istnieją inne. Islam odnosi się z uznaniem do dekalogu żydowsko-chrześcijańskiego.^[5][6]

Buddyzm

Według Buddyzmu moralność skodyfikowana w postaci nakazów (Pięć szkodliwych działań w buddyzmie, dziesięć złych uczynków, ślubowania bodhisattwy) jest swoistą protezą, która jest konieczna ludziom niedostatecznie rozwiniętym duchowo. Jeśli bowiem człowiek posiada rozwinięte współczucie dla innych czujących stworzeń i stara się żyć z nim w zgodzie, to żadne moralne zasady nie są mu potrzebne - przeciwnie, zasady moralne w buddyzmie są widziane jako uproszczone opisy zachowań rozwiniętego duchowo człowieka.

Echa podobnych koncepcji przewijają się także w myśli filozoficznej Zachodu (nietzscheanizm, humanizm - patrz następny podpunkt) a także w pewnym stopniu w chrześcijaństwie, które uważa, iż człowiek święty jest całkowicie wolny pomimo skrupulatnego przestrzegania zasad moralnych. Nie ma on bowiem pokusy występowania przeciwko tym zasadom, a więc moralność go nie ogranicza, a jest jedynie opisem sposobu jego życia podobnie jak w buddyzmie.

Humanizm

Zgodnie z deklaracją amsterdamską, przyjętą na Światowym Kongresie Humanistycznym 3-6 lipca 2002 w Noordwijkerhout, Holandia ^[7]: "Humanizm uznaje wartość, godność i autonomię każdej jednostki. Humaniści popierają prawo każdego człowieka do jak największego zakresu wolności, pozostającego jednak w zgodzie z prawami innych. Humaniści mają obowiązek dbania o ludzkość, w tym przyszłe pokolenia. Humaniści uważają moralność za wrodzony element ludzkiej natury oparty na zrozumieniu i trosce o innych, nie potrzebujący zewnętrznego sankcjonowania."

Przypisy

1. ↑ Michael Koenigs, Liane Young, Ralph Adolphs, Daniel Tranel, Fiery Cushman, Marc Hauser and Antonio Damasio - Damage to the prefrontal cortex increases utilitarian moral judgements, Nature, wcześniejsza publikacja streszczenia on-line 21 marca 2007. Popularnonaukowe streszczenie: [1]

2. ↑ treść pytań

3. ↑ link zewnętrzny

4. ↑ Cofreces Merino E., Garcia de Haro R., Telogia moralna fundamentalna, Wydawnictwo M, Kraków 2004.

5. ↑ Shakir Kitab - Dekalog żydowsko-chrześcijański w oczach islamu

6. ↑ Wybór muzułmańskich tekstów etycznych oraz bibliografia etyki muzułmańskiej na stronie: Antologia Islamska

7. ↑ źródło

---