Istota i rola teorii własnościowej i teorii jednostkowej w rachunkowości
Teorie rachunkowości rozwinęły się z teorii kont, opracowanych jeszcze na początku XX wieku, a objaśniających zasadę podwójnego zapisu i formułujących modele ewidencji księgowej. Główny wkład do powstania i rozwoju teorii rachunkowości w jej początkowej fazie wnieśli teoretycy niemieccy. Warto jednak podkreślić, że niektóre teorie powstały
i rozwinęły się dzięki polskim przedstawicielom tej dziedziny. Do najważniejszych ekonomicznych teorii kont można zaliczyć teorię własnościową i teorię jednostkową, zwaną inaczej teorią podmiotu gospodarczego. Odzwierciedlają one relacje pomiędzy podmiotem gospodarczym, a jego właścicielem. Skupiają się na kapitale własnym. Stanowią bazę odniesienia przy sporządzaniu i prezentacji sprawozdań finansowych, odpowiednim z punktu widzenia ich odbiorców.
Teoria własnościowa jest podstawową teorią rachunkowości. Teoretycy rachunkowości nie są w stanie dokładnie stwierdzić kto pierwszy zdefiniował jej pojęcie.
Do jej powstania i rozwoju przyczynił się między innymi polski teoretyk E. Nowicki.
Według tej teorii przedsiębiorstwo jest własnością jednostki, grupy wspólników
lub udziałowców. Wszystkie aktywa podmiotu gospodarczego stanowią ich własność, tak samo jak każde zobowiązanie przedsiębiorstwa jest zobowiązaniem jego właścicieli. Tym samym każdy przyrost wartości jednostki gospodarczej powoduje zwiększenie udziałów netto właścicieli, a każde zmniejszenie korzyści ekonomicznych zmniejsza ich udziały w przedsiębiorstwie. Główna zasada tej teorii polega zatem na tym, że zysk czy też strata są przypisywane bezpośrednio do właścicieli przedsiębiorstwa, a nie do samego podmiotu gospodarczego, który funkcjonuje tylko po to, aby umożliwić właścicielom osiąganie dodatniego wyniku finansowego. Najważniejsze założenia tej teorii są następujące:
podstawą tej koncepcji jest majątek
majątek netto jest wyrażany w bilansie jako różnica między aktywami a zobowiązaniami;
głównym odbiorcą sprawozdań finansowych jest właściciel przedsiębiorstwa;
teoria ta jest najbardziej odpowiednia dla właścicieli jednostkowych, nie ma praktycznego zastosowania do spółek kapitałowych;
kładzie nacisk na bilans i zestawienie zmian w kapitale własnym;
przychody i koszty wyrażają zmiany w kapitale własnym;
aktywa wyceniane są w wartościach bieżących.
Teoria jednostkowa czy też teoria podmiotu gospodarczego została opracowana
w Niemczech. Później do jej przeniesienia na grunt amerykański i rozpowszechnienia przyczynili się W. A. Paton i A. C. Littleton.
Według tej teorii podmiot gospodarczy jest niezależny od jednostek go tworzących
i posiada wyodrębnioną osobowość prawną. Zasoby gospodarcze do przedsiębiorstwa są wnoszone przez właścicieli jak też i pozostałych wierzycieli. Stąd wynika główne założenie tej teorii, mówiące o tym, że aktywa i zobowiązania są przypisywane do podmiotu, a nie jego właścicielom i innym wierzycielom. Przychody są realizowane przez jednostkę gospodarczą, a nie przez jej właścicieli, natomiast koszty to zobowiązania podjęte przez tą jednostkę, służące osiągnięciu przychodów. Różnica pomiędzy przychodami i kosztami stanowi zysk przedsiębiorstwa, który podlega podziałowi. Jest on własnością danej jednostki, a udziałowcom zostaje przypisany jedynie częściowo poprzez wypłatę dywidend lub udziału w zyskach. Aktywa jednostki są równe pasywom, które to z kolei stanowią zobowiązania wobec dostawców, pożyczkodawców, kredytodawców oraz właścicieli kapitału własnego. Najważniejszych założenia torii jednostkowej są następujące:
ma zastosowanie dla spółek kapitałowych;
odbiorcami sprawozdań finansowych są właściciele przedsiębiorstwa i inni wierzytelnicy;
kładzie nacisk na zobowiązania, tzn. na rozliczanie się z kosztów z właścicielami i wierzytelnikami;
przychody i koszty nie wywierają wpływu na zmiany w kapitale własnym;
podstawowym sprawozdaniem jest rachunek zysków i strat, a także rachunek przepływów pieniężnych.
Główna różnica pomiędzy tymi dwoma teoriami polega więc na tym, że zwolennicy teorii własnościowej w centrum zainteresowania stawiają właścicieli, a zysk postrzegają jako należący do właściciela jednostki. Zwolennicy teorii jednostkowej z kolei koncentrują się
na podmiocie gospodarczym, a na wynik finansowy patrzą z punktu widzenia osób posiadających prawo do udziału w nim, czyli z punktu widzenia właścicieli i wierzytelników.
Teoria własnościowa znalazła swe zastosowania w praktyce oraz w terminologii związanej ze spółkami kapitałowymi. Przyjęta przez FASB koncepcja „zysku wszechstronnego jest oparta właśnie na teorii własnościowej. Założenia tej teorii znalazły ponadto zastosowanie w metodzie kapitałowej stosowanej dla nie podlegających konsolidacji udziałów
w jednostkach zależnych. Teoria jednostkowa natomiast jest odpowiednia także przy sporządzaniu skonsolidowanych sprawozdań finansowych.
Teorie rachunkowości posiadają wielkie znaczenie dla interpretacji praw i określania udziałów w majątku danej jednostki gospodarczej wszystkich grup zainteresowania. Służą także określeniu niezbędnych do ustalenia wyniku finansowego elementów oraz wyeksponowaniu tych ważniejszych z punktu widzenia odbiorców sprawozdań finansowych.
Literatura:
Eldon A. Hendriksen, Michael F. Breda: Teoria rachunkowości. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 759 - 762
1