STRUKTURA SPOŁECZNA
System stosunków, który stanowi strukturę społeczną daje się sprowadzić do trzech kategorii stosunków: zależności wzajemnych wynikających z podziału pracy, tzn. z podziału funkcji, stosunków zależności jednostronnych wynikających z przywileju posiadania mniej lub więcej stałych środków przymusu względem innych członków społeczeństwa i stosunków dystansu, więzi i antagonizmów społecznych. Stosunki zależności mają charakter obiektywny; dystansu, więzi i ant. subiektywny. Podstawowe znaczenie ma podział władzy, podział dóbr ekonomicznych i prestiżu społecznego. Mechanizm podziału decyduje o miejscu jednostek i grup społecznych w społeczeństwie, ich usytuowaniu na drabinie społecznej.
Istnieją trzy szkoły myślenia socjologicznego: 1) Przedstawiano ewolucję struktury społeczeństwa w kategoriach niezupełnego zaniku podziałów klasowych, przekształcanie się czterech zasadniczych klas. 2) Przekształcenia jako nawarstwianie się na system klasowy nowych podziałów zwanych społeczno-zawodowymi. 3) Opisywano strukturę społ. polskiego w kategoriach teorii stratyfikacji: hierarchii prestiżu zawodów, położenia społecznego, dochodu, dynamiki awansu itp.
Wg koncepcji Wesołowskiego głównym przejawem przemian w strukturze społecznej jest zacieranie się różnic klasowych, podziałów, przeciwieństw i sprzeczności interesów.
Istnieją tzw. interesy grupowe, które powstają w wyniku zaspokojenia potrzeb i aspiracji grupowych. Jeśli jednak jedna grupa otrzymuje jakiegoś dobra więcej, inna otrzyma go mniej, pojawiają się więc sprzeczności interesów. Teoria grup interesu głosi, że walka o władzę w społeczeństwie demokratycznym dokonuje się przez wpływ grup interesów na opinię publiczną oraz określoną prawnie procedurę wyborczą, wpływ na kręgi rządowe. Hierarchizowane społeczeństwo klasowe to społeczeństwo relacji nadrzędności i podrzędności, tymczasem społeczeństwo grup interesu jest nacechowane relacjami konkurencji pomiędzy grupami o zbliżonym miejscu w systemie pozycji społecznych.
Dominujące miejsce w polskiej socjologii zajmują badania stratyfikacyjne, czyli uwarstwienia społecznego. Istnienie nierówności uznano za cechę wszystkich układów społecznych, niezależnie od ustroju politycznego i społecznego. Wg ujęcia funkcjonalnego (zał. dominującą więzią jest więź organizacyjna) społeczeństwo podzielone jest na pewną liczbę warstw różniących się funkcjami, jakie pełnią w społeczeństwie.
W każdym społeczeństwie istnieje wyodrębniona grupa rządząca, piastująca najwyższe stanowiska, podejmująca najważniejsze decyzje, kierująca masami. Jest to elita władzy. Pojęcie elity wiązane było z naturalnym zróżnicowaniem ludzkich możliwości. Współcześnie traktuje się elitę jako pochodną struktury społecznej, rezultat cech całego społeczeństwa. Powstanie elity jest rezultatem sytuacji ekonomicznej, społecznej, politycznej, skutkiem wewnętrznego mechanizmu danych instytucji. Kryterium przynależności do elity władzy jest zajmowanie określonych pozycji w strukturze społ., pełnienie ważnych ról społ. umożliwiających wpływanie na decyzje ośrodków władzy. W kręgu elity władzy działają też elity skupiające ekspertów, elity intelektualne, itp.
Struktury społecznej nie da się rozpatrywać wyłącznie na jakiejś jednej płaszczyźnie, stąd też wyodrębnia się różne aspekty tej struktury. Jednym jest struktura klasowa, innym struktura społeczno-zawodowa. Często uwarstwienie przedstawia się przez podział góra-dół: rządzący: klasy panujące, klasy uciskające i rządzeni: klasy uciskane, ciemiężeni, bogaci: klasy posiadające i biedni: kasy nieposiadające, ci, na których się pracuje i ci, którzy pracują.
W czasie walk społecznych pojawiają się tendencje do ukazywania społeczeństwa w schemacie dwudzielnym. W odpowiedzi na tę koncepcję powstała koncepcja klas czy warstw pośrednich. Jest to schemat gradacji dzielony na gradację prostą (system wyższych i niższych klas jest wynikiem stopniowania jakiejś cechy, np. gradacja zamożności) i syntetyczną (podział w oparciu o kryteria złożone), stratyfikacja społeczna. O pozycji społecznej decyduje jednocześnie kilka czynników, które mogą się kompensować.
Karol Marks: Klasę społeczną kształtuje jednolity stosunek do dużej grupy ludzi, do środków produkcji, wspólnota źródeł dochodów i wspólnota interesów. Termin ten odnosi się do zbiorów ludzi wyróżnionych ze względu na odrębność sytuacji ekonomicznej i interesów grupowych. Istnieje więź psychiczna wynikająca ze wspólnego upośledzenia. Zespół ludzi, który pod względem ekonomicznych odpowiada kryterium klasy społ. staje się nią dopiero wtedy, gdy połączy ich świadomość wspólnych interesów i więź psychiczna. Ujmował strukturę klasową dychotomicznie, jako opozycję dwóch klas przeciwnych: posiadającej i nieposiadającej środków produkcji. Chodzi tu o ukazanie dwu wielkich klas będących zasadniczymi elementami struktury. Istnieją też inne.
Max Weber: Miejscami przejawiania się i powstawania nierówności między zbiorowościami jest nie tylko gospodarka, lecz także system społ., polityczny oraz rynek. Są one spowodowane czynnikami: ekonomicznymi (dochód lub bogactwo), społecznymi (prestiż i szacunek) i politycznymi (władza). Klasa społ. to grupa określona przez zróżnicowanie ekonomiczne. Warstwa społ. grupa wyznaczona przez prestiż, wykształcenie i zawód traktowane współzależnie. Stworzył dwie koncepcje: 1) klasy występują tam, gdzie istnieje prywatna własność zasadniczych czynników produkcji (zwłaszcza rzeczowych) i szans wykorzystania siły roboczej. 2) istnieją tam, gdzie gospodarka towarowo-pieniężna, rynek towarów i pieniędzy oraz rynek pracy. Klasa istnieje, o ile jest wymiana rynkowa. Kategorie, wokół których grupują się interesy klasowe to: ceny dóbr i usług, stopa procentowa, ceny siły roboczej. Dzieli ludzi na przynależnych do klasy posiadającej i nieposiadającej oraz przez rodzaj własności (klasa rentierów i przedsiębiorców). Stany są wspólnotami; położenie stanowe określane jest kulturowo i łączy się z nim konkretny styl życia. Klasy są więc konsekwencją stosunku do produkcji i nabywania dóbr, zaś stany następstwem pewnych wzorów konsumpcji dóbr manifestujących się przez swoisty tryb życia. Dla Marksa sferą życia społ., gdzie klasy się tworzą jest wytwarzanie dóbr, czyli praca, natomiast dla Webera jest to strefa podziału, czyli rynek.
Funkcjonalna teoria uwarstwienia Davisa i Moore'a. Stratyfikacja, czyli uwarstwienie to nierówny podział korzyści materialnych i prestiżu społecznego. Społeczeństwo jako funkcjonujący system musi przydzielić swym członkom pozycje społ. i skłonić ich do wykonania związanych z tymi pozycjami obowiązków. Stosuje kary i nagrody. Aby jakaś pozycja była uznana za ważną musi posiadać wysoki prestiż, wysokie zarobki lub wiele wolnego czasu, wymagać specjalnego przygotowania (wykształcenia) lub zdolności (talentu). Innym czynnikiem jest władza. Do takich pozycji można dojść przez „dziedziczenie” pozycji lub własny wysiłek.