Nauczyciel, a w szczególności wychowawca ma wielki wpływ na jakość pracy klasy oraz kształt życia klasowego. Aby mógł on poprzez swoje zachowania pomagać uczniowi w jego rozwoju, musi posiadać określone kwalifikacje zawodowe. Pozwolą mu one w sposób konstruktywny, twórczy i zaangażowany wypełniać właściwie swą rolę. Aby prawidłowo określić rolę wychowawcy należy powiedzieć coś na temat pojęcia ?rola społeczna?.
W każdej grupie społecznej istnieje zróżnicowanie pozycji społecznej jej członków, co tworzy określoną strukturę grupową; członkowie pełnią w grupie określone role społ. i przestrzegają obowiązujących norm.
Jest wiele definicji roli społ., ale wspólne dla większości z nich jest to, że pojmuje się ją, jako dynamiczny element struktury społecznej związany z pozycją lub statusem społecznym i że różne są oczekiwania związane z określoną rolą w zależności od miejsca, pozycji lub statusu w danym systemie społecznym.
Role społeczne prawie nigdy nie stanowią pojedynczych elementów struktur grupowych, ale łączą się w pewne układy, tworząc w ten sposób specyficzny rodzaj struktur wewnątrz- i międzygrupowych. Jednostka w zależności od nacisku i oczekiwań poszczególnych partnerów odgrywa zespół odmian tej samej roli zwany złożonym zespołem ról. Z takim stanem mamy do czynienia w przypadku wychowawcy klasy.
Charakterystyka właściwości roli wychowawcy klasy
Stosunkowo dość późno teoria roli społ. znalazła zastosowanie w odniesieniu do nauczyciela, a w stosunku do wychowawcy do tej pory ma bardzo rzadkie zastosowanie.
Oto charakterystyczne właściwości roli wychowawcy klasy:
? Należy rozpatrywać ją jako jedną z ról zawodowych nauczyciela,
? Rola ta należy do ról komplementarnych (uzupełniających, dopełniających),
? Pełni ją ten nauczyciel, który zajmuje określoną pozycję w układzie formalnych struktur szkoły, umiejscowioną w hierarchii tych struktur między uczniami danej klasy, a dyrekcją szkoły,
? Nauczyciel pełniący rolę wychowawcy klasy zajmuje pozycję, która znajduje się poza strukturą klasy,
? Osobę pełniącą tę rolę należy zaliczyć do grupy wychowawców zajmujących się jej pełnieniem w sposób profesjonalny,
? Realizowana jest zawsze w ramach instytucji szkolnej (konsekwencją tego jest działanie wychowawcy nastawione na realizację tylko wartości ogólnospołecznych, które są w pewnym stopniu uwarunkowane strukturą organizacyjną i funkcjonalną szkoły),
? Tak w przepisach i normach, jak i w realizacji dość znacznie różni się ona od analogicznych ról realizowanych przez nauczycieli w innych krajach,
? Jest psychologicznie trudna (poczucie nieodwzajemnienia, niższości, negatywnego bilansu interakcji z uczniami),
? Podlega dość istotnym przemianom,
Podstawowe elementy składowe struktury zawodowej roli wychowawcy klasy
O tym, jak nauczyciel przyswaja sobie rolę wychowawcy klasy, jaka jest efektywność jego zachowań w trakcie jej realizacji, decyduje zawsze ?ja podmiotowe? nauczyciela jako autonomicznego twórcy i sprawcy zmian.
Za szczególnie ważne dla skutecznego pełnienia roli wychowawcy należy uznać określony poziom świadomości jej realizatora, co do:
? Przepisów roli,
? Świadomości celów własnej działalności wychowawczej, wynikających stąd powinności, uprawnień i odpowiedzialności,
? Znajomość nakazów i zakazów z nią związanych,
? Możliwość realizacji własnych planów i pragnień, rozwijania zainteresowań i uzdolnień,
? Rozeznanie i trafna ocena własnych możliwości i predyspozycji zawodowych,
Ważne są też takie umiejętności, jak:
? Strukturalno-funkcjonalne rozumienie procesu wychowawczego,
? Wielostronna interpretacja zjawisk i sytuacji wychowawczych,
? Modyfikacja własnych działań i podejmowanie racjonalnych decyzji wychowawczych,
Główne zadania wychowawcy klasy
C. Rogers uważa,że główne zadanie wychowawcy klasy polega na tym, by stworzyć klimat, w którym uczeń nie tylko będzie czuł się dobrze, ale będzie także stymulowany do rozwoju, nie tylko będzie przestrzegał, ale i doświadczał tego, że nauczyciel wychowawca klasy stara się rozumieć jego odczucia i jego świat.
G. Klimowicz uważa, że pomagając uczniowi w stopniowym zwiększaniu niezależności i poleganiu na sobie, w braniu odpowiedzialności za siebie, nauczyciel wspomaga indywidualny rozwój wychowanka, jako niepowtarzalnej jednostki, która potrafi ?współbrzmieć? w spotkaniu z drugim człowiekiem, ale także potrafi ?współbrzmieć? z samym sobą.
W pracy z klasą działania wychowawcy powinny być szczególnie nastawione na osiągnięcie takiego stanu jej funkcjonowania, aby:
? Zapewniała uczniowi poczucie bezpieczeństwa jako warunek swobodnej pracy nad sobą,
? Tworzyła warunki angażowania się ucznia w życie klasy,
? Pomagała uczniowi w samookreśleniu i budowaniu poczucia swojej tożsamości,
? Tworzyła warunki rozwijania poczucia własnej wartości ucznia oraz uczenia pozytywnej, racjonalnej oceny innych ludzi,
? Uczeń był motywowany do samodoskonalenia, pracy nad sobą,
? Tworzyła warunki radzenia sobie ze stresem i wzmocnienia odporności psychicznej
Podejmując te działania nauczyciele-wychowawcy klas winni mieć na uwadze i to, że nie podejmują ich po to, aby uczniowie realizowali ich cele, ale po to, żeby potrafiły formułować swe własne cele i oceniać ich wartość.
Niektóre czynniki determinujące sposób pełnienia przez nauczyciela roli wychowawcy klasy
Nauczyciel powinien być przygotowany do pełnienia roli przewodnika, organizatora, pomocnika i współpracownika oraz doradcy dzieci i młodzieży.
Istotna jest też samoświadomość nauczyciela, która jest tym organizującym aspektem, który przesądza o jakości pracy wychowawczej. Badania dowodzą, że treść i poziom samooceny zawodowej nauczyciela wpływa w sposób istotny na zachowania w toku działalności, na jej rodzaj i jakość. Ważnym aspektem jest również sposób pojmowania przez wychowawcę odpowiedzialności za ucznia i zespół klasowy.
Rozpatrując zagadnienie odpowiedzialności wychowawcy klasy, należy szczególnie podkreślić, że:
? Mamy tutaj przede wszystkim do czynienia z odpowiedzialnością jednostki za drugiego człowieka i to takiego, na którego ma ona wpływ,
? Częściej mamy tu do czynienia z odpowiedzialnością moralną niż prawną,
? Poczucie tej odpowiedzialności dotyczy przede wszystkim tego, kim staje się uczeń w zestawieniu z jego możliwościami rozwojowymi,
? Wychowawca powinien czuć się współodpowiedzialny za to, że uczeń, z którym współpracuje, nie realizuje swoich możliwości rozwojowych,
? Wychowawca powinien czuć się odpowiedzialny nie tylko za własne działania na rzecz tworzenia warunków rozwoju ucznia, ale także za działania nie podjęte przez siebie,
? Nauczyciel powinien poczuwać się do odpowiedzialności za siebie jako wychowawcę oraz za poziom swoich kwalifikacji zawodowych,
Niestety badania potwierdzają, że wychowawca stosunkowo rzadko w wyniku własnych działań przyczynia się do stworzenia korzystnego dla rozwoju ucznia klimatu. Między uczniem, a wychowawcą istnieje stałe napięcie, które niejednokrotnie prowadzi do konfliktów. Część nauczycieli postrzega swoich uczniów jako tych, którzy unikają pracy, szukają okazji do zbuntowania się. Wychowankowie natomiast traktują szkołę, jako instytucje szablonowości, nietolerancji oraz miejsce, w którym nie bierze się pod uwagę opinii uczniów w sprawach, które ich bezpośrednio dotyczą.
Aby zmienić sytuację w szkole nie wystarczy jedynie zreformować pracę tej instytucji, ale też dokonać jakościowych zmian w pracy nauczycieli wychowawców. Wymaga to jednoczesnego, z reformą pracy szkoły, realizowania reformy kształcenia nauczycieli wychowawców.