Charakterystyka tendencji alternatywnych jako wyrazu kryzysu szkoły.

• Referat wygłoszony na konferencji „Oblicza i problemy współczesnej edukacji” w Gdańsku w listopadzie 1993 r.

• Aleksander Nalaskowski- profesor zwyczajny pedagogiki. Członek Komitetu Nauk Pedagogicznych PAN oraz autor wielu publikacji.

W swoim wystąpieniu poruszył temat krytyki współczesnej instytucji szkoły.

Profesor Nalaskowski już we wstępie zaznacza, że edukacja i szkoła stały się przedmiotem ostrej, negatywnej recenzji, której celem nie tyle jest walka o lepszą szkołę, co zmagania o jej przetrwanie w ogóle. Przytacza wypowiedzi badaczy naukowych, które ukazują dwa trwożące obrazy:

pierwszy z nich przedstawia szkołę jako twór o nieznanym mechanizmie działania,

drugi natomiast pokazuje jak bardzo szkoła odstaje od współczesnych wobec niej oczekiwań.

Cytowany tu Zbigniew Kwieciński uważa wręcz, że szkoła jest niepełnym obrazem kultury, tylko jej namiastką, słabo dostępną dla większości swych absolwentów. Jeśli zaś chodzi o tych, wobec których szkoła zdaje się spełniać należycie swą funkcję, częściej zawdzięczają to swemu otoczeniu i sobie samym, a samo kształcenie szkolne wzbudza w nich podejrzliwość do instytucji szkolnej.

W literaturze pedagogicznej popularne stało się nawiązywanie do tzw. kryzysu oświaty. Może to sugerować, że istnieje pożądany kształt szkoły, który chwilowo przechodzi problemy, jednak gdy sięgamy do aktualnej literatury pedagogicznej, tracimy pewność co do tego, że szkoła kiedykolwiek miała dobry kształt. W całym tym zagubieniu pedagogiki autor rozważa jedną drogę ratunku, tzw. 'powrót do domu', czyli: 'powrót do podstaw, rozumiany jak zwrot ku naukom wobec pedagogiki podstawowym, powrotu do przerwanych nurtów rozwojowych pedagogiki polskiej, studiowania wszystkich ważnych nurtów teorii pedagogicznej we współczesnym świecie (…).'

Jest to jednak rada dla pedagogiki, a należy jeszcze zastanowić się nad szkołą, i nad tym co dla niej jest tego typu domem, do którego może wraz ze swoimi nauczycielami, uczniami i programami wracać.

Nie możemy mówić tylko o kryzysie szkoły, gdyż jest ona jednym z podmiotów edukacji. Do pozostałych należą pedagogika jako nauka, nauczyciele, rodzice i sami uczniowie, a nawet ministrowie, politycy.

Pierwszym zauważalnym problemem we współczesnej edukacji jest brak swoistego porozumienia między wymaganiami nauczycieli a badaniami uczonych. Pierwsi pragną klarownego, radykalnego w swej treści przepisu na sukcesywne edukowanie młodych kierując się jednocześnie w swych działaniach jak najbardziej uniwersalną, a więc nijaką praktyką. Drudzy jako przedstawiciele nauki, ściśle teoretyczni, odkrywający i nazywający prawdy, nie potrafią dać praktykom gotowej metodologii opisującej czynności uświetniające szkołę. Uczeni występujący jako praktycy- nauczyciele podkreślają, że pedagogika może być wspaniała, ale na nic przydaje się w szkole, gdyż pedagogika i szkoła to zupełnie inne światy.

Kryzysu szkoły można dopatrywać się w istniejącym modelu przekazu kulturowego. Wg Margaret Mead możemy wyróżnić trzy takie modele:

• postfiguratywny, czyli taki, w którym to starsze pokolenie decyduje o wartościach wpajanych młodym

• kofiguratywny, tj. taki, w którym pokolenia uczą się od siebie

• prefiguratywny, czyli taki, w którym decydujący głos ma pokolenie młodych. To ono decyduje o tym co dla społeczeństwa jest najważniejsze.

Modele te można przedstawić na podstawie pewnego przykładu. Wyobraźmy sobie wspólnotę religijną, w której istnieje pewna hierarchia pomiędzy kapłanem a wiernymi. Spotykają się oni we wspólnym celu, kapłan przewodniczy ich rozważaniom z racji swego doświadczenia i znajomości wartości i norm, wierni go szanują. To przenośnia modelu postfiguratywnego. Jednak po pewnym czasie rola kapłana zanika, bo wszyscy chcą być równi, jednakowo mądrzy, każdy chce po trosze przewodniczyć w spotkaniach, tak więc zanika hierarchia, jednak ludzie nadal spotykają się na zasadzie jak równy z równym. To metafora modelu kofiguratywnego. Po nim natomiast następuje model prefiguratywny, czyli taki, w którym ludzie nie mają już dla siebie czasu, nie przychodzą na spotkania wspólnotowe, salka opustoszała, bo każdy gdzieś się spieszy i sprawę religii załatwia na szybko, przed snem, bez głębszego się jej oddania.

W obecnych czasach najbardziej przeważa model prefiguratywny (spowodowane jest to spokojną rzeczywistością, brakiem wojen, komunizmu, czyli tego, co łączy ludzi, każe im odwoływać się do obyczajów, wspólnych wartości tak pomocnych w chwilach zwątpienia), który w niemałej mierze sprawia, że rola rodzica jako wychowawcy, mentora życiowego jest znacznie zachwiana . Wynikający z tego kryzys rodzinny jest kryzysem szkoły. Media, kariera, moda dostosowują się do młodego pokolenia, w którym starsze czuje się zagubione, więc nie potrafi doradzać, ukierunkowywać. Dochodzi do tego, że rodzice czy opiekunowie mogą tylko bezczynnie obserwować poczynania swoich dzieci, często nawet ich nie rozumiejąc.

I tutaj pojawia się problem związany z rolą nauczyciela, który równie często jak rodzice nie jest gotowy na zastane realia młodego pokolenia, jednak w odróżnieniu od opiekunów, musi odnieść się do nowej rzeczywistości, jeżeli chce wypełniać swoją rolę zawodową. Znaczącą trudnością jest zróżnicowanie ideologiczne młodych, gdzie jedni (nieliczni) pozostają wierni narodowym obyczajom i wartościom, a drudzy (przeważająca część) podążają za zachodnią modą i jej trendami. To wszystko sprawia, że pomimo fizycznej obecności pedagoga i ucznia, rozmijają się oni w swoich oczekiwaniach. Dlatego nauczyciel ucieka w ogólniki, uniwersalia, które są po prostu nijakie, bezpieczne w swej wieloznaczności, gdyż każdy hołduje jakiemuś pięknu czy dobru. W ten sposób szkoła staje się nudna, nieaktualna, sztucznie wyniosła, niezrozumiała, niezdolna do przeniesienia na obszar praktyki.

Pojawia się tu jednak także pewna iskierka optymizmu w postaci nauczyciela asymilującego, dostosowującego się do współczesnych wymogów, szukającego wspólnego języka, który pod przykrywką współczesnych trendów nadal będzie kontynuował swoją pedagogiczną misję. Utrudnia to jednak brak teoretycznego przygotowania na zastane realia. Nauczyciel kieruje się przestarzałymi, często nieaktualnymi prawidłami poznanymi na studiach, które nijak się mają do współczesnych wymogów młodych.

Niestety coraz bardziej powszechna staje się sytuacja, gdzie szkoła, której pierwotnym zadaniem miała być swoista walka ze 'złem', krzewienie ideałów, szacunku dla tradycji nieudolnie próbuje wyjść oczekiwaniom swych uczniów naprzeciw. Tak więc często akceptuje opór uczniów (będący niejednokrotnie przejawem lenistwa) tłumacząc go sobie prawem wieku młodzieńczego, zgadza się na relatywność wartości, a więc daje przyzwolenie na to, aby to człowiek, wybierał sobie wygodne dla niego normy. W ten sposób szkoła odchodzi w łatwiznę, idzie po najmniejszej linii oporu, zatracając swoją rolę, nadaną jej wiele lat wcześniej. Dla szkoły jest to swoista klęska, podanie ręki swym wrogom. To tak jakby na konkursie z matematyki jeden z uczestników rozumiejąc potrzeby przeciwnika specjalnie robił błędy w swojej pracy i podpowiadał konkurentowi. Taki człowiek nie będzie poważany, wręcz straci się dla niego szacunek, gdyż własnym kosztem ułatwia pracę osobie być może uboższej w wiedzę i zdolności.

W wypadku tego uogólniania, uniwersalizacji, przystosowywania się do oczekiwań prefiguratywnego społeczeństwa przegrywa nie tylko jakieś pokolenie, ale zwłaszcza sama idea edukacji. Jest to egzystowanie w fałszu i pozorach. Dlatego szkoła powinna przyjąć rolę promotora tradycji pedagogicznych, pomimo zaniku poszanowania prawa i kwestionowania przekonania o mądrości starszego pokolenia.

Podmiot edukacji	Kryzys edukacji
		Błędy	Straty
Pedagog-praktyk (nauczyciel)	- Niedostosowanie merytoryczne do wymagań uczniów - Brak umiejętności łączenia teorii z praktyką - Ucieczka w bezpieczne uniwersalia, nijakość - Nieudolne próby dostosowania szkoły do wymagań uczniów	- Zagubienie w roli zawodowej - Poczucie 'braku' ucznia - Osamotnienie w ideałach i celach wychowania - Stracenie pozycji autorytetu
Pedagog-badacz	- Przygotowywanie nierealnych programów szkolnych - 'Nadęte' badania nie służące poprawie szkolnictwa	- Poczucie bezsilności - Poczucie jałowości badań - Poczucie tzw. Syzyfowej pracy
Rodzic	- Brak udziału w wychowaniu dziecka - Nieme przyzwolenie na działanie pociechy w świetle modelu prefiguratywnego - Zrzeczenie się roli wychowawcy na rzecz szkoły i jej nauczycieli	- Brak udziału w życiu własnego dziecka - Brak wpływu na własne dziecko - Zagubienie w świecie dopasowanym do modelu prefiguratywnego - Stracenie pozycji autorytetu
Uczeń	- Brak poszanowania dla wartości, kultury, obyczajów, norm - Bezmyślna i bezrefleksyjna pogoń za nowościami - Nieuctwo, lenistwo - Relatywizm aksjologiczny - Nadmierne wymagania - Postawienie na łatwą przyjemność, a odejście od ciężkiej pracy	- Zagubienie - Brak poczucia zrozumienia - Brak praktycznego przygotowania do wymogów współczesności - Poczucie 'braku' nauczyciela
Władza (politycy, ministrowie)	- Nadmierne wymagania względem uczniów i nauczycieli - Przepełnione programy nauczania	- Rosnąca krytyka zarządzania edukacją

---