Wyprawa Łokietka na Pomorze - 1308r.
1. Sytuacja na Pomorzu
Po śmierci Wacława III, Pomorze Gdańskie wróciło pod panowanie Władysława Łokietka. Oczywiście taka sytuacja musiała doprowadzić do zmian w sferach rządzących na owym terytorium. Łokietek odsunął od władzy możnowładczą rodzinę Święców, której głową był wojewoda gdański, a „mózgiem” jego syn Piotr, poprzez zniesienie wpływowego urzędu starosty, piastowanego przez Święców z od czasów Wacława II. Spowodowało to nienawiść Piotra do Władysława Łokietka, pogłębioną jeszcze przez wyrok w sporze możnowładcy z biskupem wrocławskim Gerwardem, który był bardzo niekorzystny dla Piotra (wydany pod przewodnictwem Łokietka), praktycznie rujnujący go materialnie.
Były to główne powody, dla których Piotr Święca postanowił obalić panowanie Władysława Łokietka na Pomorzu i zdobyć tam rządy, nawet w charakterze lennika. Jednakże sam nie posiadał wystarczających sił aby tego dokonać, więc począł szukać pomocy u sąsiadującej Marchii Brandenburskiej.
Margrabiowie Brandenburgii zajęli po śmierci Wacława III ziemię sławieńską i słupską, poświadczając legalność tego zabiegu dokumentem Wacława I z 1305 r., który był wydany ku ich korzyści i nie mieli zamiaru zrezygnować też z Pomorza gdańskiego, które wówczas postawiło się po stronie Łokietka. Jednocześnie margrabiowie utrzymywali przyjazne stosunki z rodziną Święców, co ułatwiło im rokowania.
17 VII 1307 r (Lędowo) - został zawarty układ pomiędzy Piotrem Święcą i Ottonem, Hermanem oraz Waldemarem (margrabiowie brandenburscy). Układ ten został spisany w dokumencie. Piotr oraz jego rodzina mieli poddać się Brandenburgii, w zamian za co otrzymać mieli do końca życia urząd burgrabiów w Świeciu, grody (lenna): Dzierzłów, Sławsko, Polnów, Tucholę i Nowe. Piotr zgodził się wzmocnić owe grody i wspierać margrabiów w razie konieczności ich obrony. Jednocześnie Piotr otrzymał również zapewnienie, iż margrabiowie nie staną po stronie biskupa wrocławskiego Gerwarda.
2. Łokietek na Pomorzu (opinia Długopolskiego)
Władysław Łokietek, powiadomiony o zdradzie Święców, wyruszył na Pomorze z nielicznym oddziałem zbrojnych albo w końcu 1307 r lub na początku 1308. O pobycie Łokietka na Pomorzu w owym czasie dowiedzieć możemy się jedynie z zeznań świadków w procesie z Krzyżakami w 1339 r. Nie zachował się bowiem żaden dokument wydany w tym czasie przez Łokietka na Pomorzu. Warto zaznaczyć iż sprawy pomorskie w latach 1307-1308 r. załatwiał on głównie w Krakowie.
Łokietek ujął Piotra Święcę i uwięził, pozostawiając go pod strażą na zamku w Brześciu Kujawskim. Piotr musiał być uwięziony przed 21 II 1308 r. W dokumencie bowiem wydanym przez wojewodę Święcę i braci Piotra dotyczącym sprzedaży przez nich wsi Gorląd miastu Koszalinowi, umieścili oni zapewnienie, iż transakcję tą zatwierdzi Piotr Święca, który znajduje się obecnie w niewoli. Jednakże jak długo był on więziony, nie wiemy. Jednakże wiemy, iż 20 VI 1308 r. był on jeszcze więźniem, jak to stwierdzili w swym dokumencie jego bracia: Wawrzyniec i Jan. Co do daty wypuszczenia Piotra z niewoli, wiadomo iż 9 IX 1310 r był on już wolny, bo wtedy wystąpił po raz pierwszy w otoczeniu margrabiego Waldemara.
1308 r - odbył się wiec ziemi pomorskiej i kujawskiej, pod przewodnictwem Łokietka, na który stawili się m.in. czołowi przedstawiciele władzy owych ziem, oczywiście z wyjątkiem rodziny Święców będącej w wrogim obozie. Łokietek poczynił wówczas (31 V 1308 r) pewne nadania ziemskie dla zgromadzonych.
Problem pobytu Łokietka na Pomorzu 1307-1308 w opinii historyków
Sprawa osobistych pobytów Władysława Łokietka na Pomorzu Gdańskim w latach 1306-1309 nie była nigdy przez historyków jakoś szczególnie omawiania, jednakże warto przytoczyć zdanie kilku badaczy:
- Kazimierz Jasiński - stwierdził iż stosunkowo pewny jest tylko jeden pobyt Łokietka na Pomorzu w grudniu 1306 r, kiedy to objął ponownie Pomorze swym panowaniem, a jedynie prawdopodobny z końcem 1307 r. kiedy to nastąpiło uwięzienie Piotra Święcy.
- Józef Spors - uważa iż Łokietek na pewno pojawił się osobiście na Pomorzu w 1307 r - w związku z uwięzieniem Piotra. Analogiczne stanowiska co do tego zagadnienia zaprezentowali również Stanisław Kujot, Marian Małuszyński i Edmund Długopolski, którego punkt widzenia zaprezentowałem wcześniej.
- Janusz Bieniak - miał zdanie przeciwne, uważając iż Władysław Łokietek nie pojawił się osobiście w związku z likwidacją wystąpienia Piotra Święcy. Na czele wojsk miał stanąć wojewoda brzeski Stanisław z Kruszyna.
Źródła do pobytu Łokietka na Pomorzu:
- zeznania archidiakona gnieźnieńskiego Przecława, złożone podczas warszawskiego procesu polsko krzyżackiego z 1339 r. Zwolennicy traktowali owo zródło jako potwierdzające ich tezę o osobistej obecności Łokietka na Pomorzu w 1307 r, jednakże np. Janusz Bieniak uważa iż zeznanie Przecława traktuje o dwóch różnych wydarzeniach. W jednym ze zdań miałby on mówić o udowodnionej w źródłach wyprawie Łokietka z 1306 r. Z uwagi na rozbieżne traktowanie zeznań Przecława przez Historyków lepiej jest skupić się na innych wzmiankach źródłowych.
- zeznania podsędka krakowskiego Przybysława i chorążego Dzierżka (proces z 1339 r):
a) Edmund Długopolski - opierając się na ich zeznaniach wprowadził do literatury postać pomorskiego starosty Bronisza. Długopolski określił również datę wyprawy Łokietka na koniec1306 r., co w świetle wzmianki w zeznaniach o Piotrze Święcy jest błędne. Starostę Bronisza należy skreślić z listy urzędników wschodniopomorskich.
b) Do obu zeznań pasuje postać sędziego pomorskiego i gdańskiego Boguszy. Mianowany on został przez Łokietka starostą ziemi pomorskiej (czyt. Gdańskiej) i był aż do wkroczenia Krzyżaków. Jerzy Spors również uważa, iż Bogusza został prawdopodobnie starostą bezpośrednio po aresztowaniu Piotra Święcy. Prawdopodobne jest również, iż Bogusza towarzyszył Władysławowi podczas wyprawy na północ. Małopolanom najwidoczniej pomyliły się osoby zaangażowane w wydarzenia, których byli świadkami.
- zeznania biskupa Jana Łodzi, Tomasza z Zajączkowa, byłego przeora dominikanów gdańskich Wilhelma i kanonika sandomierskiego Jakuba (1339 r)- biskup Jan potwierdził iż po uwięzieniu Piotra Święcy społeczeństwo potwierdziło władzę Łokietka a inni wyżej wymienieni mówili już tylko o zdradzie Piotra.
(!!) Warto podkreślić, iż świadectwa Przybysława i Dzierżka, zgadzają się z zeznaniami Jana Łodzi co do jednej kwestii: wszyscy oni mówili o uwięzieniu Piotra Święcy osobiście przez Łokietka. Wszystkie przytoczone przeze mnie świadectwa wskazują, iż w celu stłumienia rebelii Piotra Święcy z Nowego Władysław Łokietek osobiście wyprawił się na Pomorze Gdańskie, będąc tam drugi raz od 1306r. Należy więc traktować ten pobyt jako całkowicie udowodniony źródłami fakt historyczny.
Datacja wyprawy Łokietka przeciwko Piotrowi Święcy
- zwykle wydarzenie te datuje się na okres po 21 lipca 1307 r. (był wówczas jeszcze na wolności) a przed 21 lutego 1308 r. Przy okazji wysuwa się również domysły, iż stało się to albo krótko po zawarciu układu z Lindow (17 lipca 1307 r), lub bliżej końca 1307 r, ewentualnie zimą, na przełomie 1307/1308 r.
- Błażej Śliwiński uważa, iż należy odrzucić pierwszą możliwość. Wiadomo, że okres od wiosny do końca lata 1307 r. zajął Łokietkowi spór z biskupem krakowskim Janem Muskatą. W związku z tą sytuacją znany jest dokument księcia Władysława, wydany 22 września 1307 r w Chęcinach. Należy dlatego też przyjąć, iż wyprawę na wyprawę pomorską nie mógł książę wyruszyć wcześniej niż jakiś czas po 22 września.
- datacja na przełom 1307/1308 r - istnieją pewne źródła wskazujące iż wyprawę Łokietka możemy datować właśnie na ten okres. Wydają się o tym informować dwa dokumenty wystawione przez Łokietka w Krakowie 31 maja 1308 r. podczas wiecu ogólnopolskiego połączonego z procesem Jana Muskaty. Odbiorcą tych dokumentów był m.in. wojewoda brzeski Stanisław z Kruszyna, któremu książę zatwierdził nadane rok wcześniej posiadłości na Kujawach.
Stanisław Kujot zwrócił uwagę, iż dyplom dla Stanisława nosi datę z dnia wystawienia, lecz actum przypaść musiało na czas wcześniejszy. Z uwagi na obecność w liście świadków urzędników pomorskich Kujot stwierdził, iż rzecz działa się na Pomorzu. Dokładając do tego spostrzeżenie o uwięzieniu Piotra w Brześciu, gdzie najwyższym urzędnikiem był Stanisław z Kruszyna, Kujot i Janusz Bieniak opowiedzieli się za jego dużą rolą w wyprawie przeciwko Piotrowi ze Święcy.
Jednakże argument o zasługach Stanisława z Kruszyna można szybko zbić zauważając, iż od strony Pomorza, Brześć Kujawski był pierwszym większym zamkiem w granicach władztwa księcia, i leżał na trasie powrotu Łokietka do Małopolski. Dlatego pozostawienie Piotra w Brześciu może świadczyć o pośpiechu, z jakim Łokietek powracał na południe. Ponadto świadkowie przywileju dla Stanisława z 31 maja 1308 r. odnoszą się do datum, także nie pozostaje nic z argumentacji o wybitnej roli Stanisława w wyprawie pomorskiej.
- datacja na 1308 r (przed 21 lutego) - na podstawie dokumentu Łokietka dla dziedziców Lublewa. Podane w tym dokumencie actum zatwierdzenia przez księcia posiadłości Jakuba i Jana można połączyć z obecnością Władysława łokietka na Pomorzu Gdańskim po 22 września 1307 r. W takim wypadku mielibyśmy dowód obecności Łokietka na północy w 1308 r (przed 21 lutego). Natomiast uwzględniając pośpiech z jakim książę wracał do Małopolski (pozostawienie Piotra w Brześciu, odkładanie formalności związanych ze spisaniem przywilejów), wyprawa musiała być krótka, trwająca co najwyżej zimą (grudzień, styczeń) 1307-1308 r.
Nawet gdyby odrzucić przywilej dla braci z Lublewa dla rozważań o pobycie Łokietka na Pomorzu, pozostaje przywilej dla wojewody Stanisława, a dowodzi on, że Łokietek przed 31 maja 1308, ale nie później niż w początku tego roku, musiał przebywać co najmniej na Kujawach, co i tak prowadzi do związania jego obecności z wyprawą pomorską przeciwko Piotrowi Święcy zimą 1307/1308.
WNIOSKI
- na podstawie zeznań świadków z procesu warszawskiego z 1339 r, nie ulega wątpliwości fakt osobistego udziału Władysława Łokietka w wyprawie na Pomorze
- najpewniej zimą 1307/1308 r wykorzystując przerwę w konflikcie z biskupem Muskatą, Książe Łokietek na czele rycerstwa małopolskiego ( prawdopodobnie ze świadkami Przybysławem i Dzierżkiem) oraz kujawskiego (Bronisz ze Służewa), wkroczył i ujał Piotra Święcę.
- wyprawa najprawdopodobniej nie zajęła Łokietkowi zbyt dużo czasu i była przeprowadzona w pośpiechu-wskazywać na to miałoby pozostawienie Piotra w Brześciu Kujawskim, jak i odłożenie na później spisania przywilejów dla braci z Lublewa i Stanisława z Kruszyna.