Opisywanie świata

Przedmiot: język polski
Cele: czytanie tekstu ze zrozumieniem, umiejętność dostrzegania i interpretowania elementów świata przedstawionego, posługiwanie się słownictwem teoretyczno - literackim, tworzenie własnych tekstów
Metody: elementy wykładu, pogadanki, praca w grupach
Forma zajęć: lekcyjno - warsztatowa, praca z komputerem
Pomoce dydaktyczne: fragmenty tekstów (ksero), tablica, komputer
Czas trwania: 45 minut
PRZEBIEG ZAJĘĆ
1. Opis (rozmowa wprowadzająca)
Uczniowie przypominają najważniejsze cechy omawianej formy wypowiedzi
W jakich tekstach literackich najczęściej występują opisy?
Najczęściej w epice i różnych jej odmianach. Wiąże się to z najważniejszą jej funkcją - jest zawsze próbą opisu fragmentu rzeczywstości, opowieścią o wydarzeniach, przygodach bohaterów, także ich przeżyciach wewnętrznych, stanach emocjonalnych. Z opisem mamy do czynienia m. n. w powieści, opowiadaniu, noweli. Jednak opis występuje także w liryce - liryka opisowa.
Jaką funkcję w dziele literackim pełni opis?
Opis jest jednym z elementów tworzących całokształt świata przedstawionego w utworze. Autor posługuje się opisem, by wprowadzić czytelnika w określony nastrój, przybliżyć miejsca, krajobrazy, w których umieszcza fabułę, opisuje sytuacje, wygląd i zachowania postaci.
Jednym słowem - autor "opisuje" po to, by dać czytelnikowi złudzenie uczestnictwa w fabule, jednocześnie jednak kreuje w dziele swoisty "mikroświat", którym może rządzić zasada prawdopodobieństwa (mimetyzm), ale też może być subiektywną grą wyobraźni autora, całkowicie fikcyjną, fantastyczną.
Z jakim rodzajem opisu mamy najczęściej do czynienia w literaturze?
Opis postaci, zdarzenia, opis przyrody, opis wyglądu i przeżyć wewnętrznych bohaterów, opisy krajobrazu (miasto, wieś, dzielnica) itp.
Podajcie przykłady znanych dzieł, w których opisy odgrywają bardzo ważną rolę:
poematy homeryckie:
"Iliada", "Odyseja" - opisy bitew, pojedynków, charakterystyka bohaterów, (znany z lekcji języka polskiego opis tarczy Achillesa);
"Pan Tadeusz" A. Mickiewicz - opisy przyrody, krajobrazu litewskiego, opisy obyczajów szlacheckich (polowanie, uczta itp.);
"Nad Niemnem" E. Orzeszkowa - obszerne, niezwykle szczegółowe opisy przyrody nadniemeńskiej (przekleństwo uczniów?).
Komentarz nauczyciela:
Jak różne są to opisy, a co za tym idzie - jak różne mogą być wizje otaczającego nas świata, przekonamy się, analizując fragmenty tekstów.
2. Liryka opisowa - analiza tekstu:
Rozdajemy uczniom przykładowy tekst, np. K. Przerwy - Tetmajera "Widok ze Świnicy do doliny Wierchcichej".
Uczniowie samodzielnie lub w parach analizują tekst. Analiza skierowana będzie przede wszystkim na elementy opisu, ze względu na formę i treści zajęć pomijamy tutaj szerszy kontekst historycznoliteracki.
Pytania pomocnicze - zapisanie pytań na tablicy:
Co zostało opisane w wierszu? Nazwij poszczególne obrazy.
Jakimi środkami stylistycznymi operuje poeta?
Jaki jest nastrój wiersza?
Kim jest podmiot liryczny tekstu?
Jakie emocje mu towarzyszą?
Wnioski - uczniowie odpowiadają na poszczególne pytania:
- opis przyrody tatrzańskiej, Doliny Wierchcichej, obrazy: mgła, potok górski, las, rozłomy skał;
- środki stylistyczne: nagromadzenie epitetów sugerujących barwę, dźwięk (mgła przezrocza, senna zieleń gór, szumiący potok, srebrnotęczowy sznur itp., metafory, personifikacje);
- nastrój - powaga, spokój, cisza, skupienie (srebrzystoturkusowa cisza, wśród ciszy drzemie uroczystej, głuchy smrekowy las); obraz statyczny;
- podmiot liryczny jest obserwatorem, obserwowany pejzaż wzbudza w nim nastrój smutku, przygnębienia, odczuwa być może swoją małość wobec potęgi przyrody, ogarnia go tęsknota, żal za czymś nieokreślonym, niewypowiedzianym (można wspomnieć o dekadentyzmie).
Podsumowanie - tekst Tetmajera dobrze ukazuje funkcję opisu w liryce, opis przyrody jest najczęściej pretekstem dla opisania stanu wewnętrznego podmiotu lirycznego, obrazuje jego emocje, uczucia, przeżycia duchowe ( Dla porównana można przeczytać i krótko skomentować inne teksty, np. F. Karpiński "Do Justyny", L. Staff "Wysokie drzewa" itp.).
3. Opis w epice - analiza tekstów:
- opis miasta - rozdajemy uczniom kserokopie fragmentów "Lalki" B. Prusa (opis Powiśla) i fragment "Sklepów cynamonowych" B. Schulza (np. opis Drohobycza).
Ćwiczenie:
Pracując w parach, zastanówcie się nad sposobem opisywana fragmentu rzeczywistości (miasta) w dwóch, pochodzących z różnych epok, tekstach. Jakie dostrzegacie różnice (narracja, język)?
Wnioski z pracy (przewidywane treści):
- dwa opisy miasta - dwie wizje świata, "sposoby widzenia", obserwowania rzeczywistości, co odzwierciedla się w sposobie narracji i języku;
- "Lalka" - opis realistyczny, próba wiernego, obiektywnego opisu pejzażu miasta, fotograficzna wierność szczegółom, "narrator" przeźroczysty, nieobecny, zachowujący tzw. dystans epicki wobec prezentowanych treści; język prosty, przejrzysty (funkcja informatywna wypowiedzi);
- zupełne inaczej jest w przypadku opisu Drohobycza w tekście Schulza - wizja świata "przefiltrowana" jest przez wyobraźnię subiektywnego, pierwszoosobowego narratora; kreacja rzeczywistości, nie zaś jej odtwarzanie (zerwanie z mimetyzmem); język poetycki, pełen środków stylistycznych (funkcja poetycka testu).
Komentarz nauczyciela:
Warto zwrócić uwagę uczniów na pewien filozoficzny aspekt omawianego zagadnienia, być może będzie to zachętą do czytania często przecież nielubianych, omijanych przez nich podczas lektury opisów.
Na podstawie omówionych fragmentów można zauważyć, że rzeczywistość jest niejednorodna, zależy od "sposobu patrzenia", postrzegania świata przez obserwatora, sposób jej prezentacji, czyli opisu, zależy także od konwencji literackiej. Warto zatem śledzić te wizje, próbować zobaczyć świat "oczami" autorów, którzy przecież często reprezentują swoją epokę i ukazują nam różne odcienie czasów i miejsc, w których żyli. Wejść w świat innego człowieka, próbować go zrozumieć, zinterpretować, odrzucić bądź zaakceptować - to chyba jedno z najważniejszych zadań literatury.
Może zatem warto czytać opisy przyrody w "Nad Niemnem", bo są one też pewną wizją świata (wrażliwość autorki i jej niezwykła zdolność do opisywania szczegółów, z których przecież składa się otaczający nas świat, warta jest zapewne uwagi!). Przeświadczenie o subiektywnym oglądzie rzeczywistości charakterystyczne jest dla literatury i sztuki XX wieku.
Można zaprezentować reprodukcje obrazów (malarstwo - swoisty sposób opisywana świata)
- XIX wiek, np. Gierymski "Powiśle", "Święto trąbek" lub Chełmoński "Babie lato"; malarstwo impresjonistyczne;
- XX wiek, np. Marc Chagall "Ja i wieś", obrazy Salwadora Dali, Pabla Picassa itp.
4. Ćwiczenia - praca z tekstem:
Ponieważ nie sposób wyczerpać podczas godzinnych zajęć problemu "opisywania świata" w literaturze, proponujemy pracę z tekstem w grupach -rozdajemy uczniom przygotowane wcześniej fragmenty.
Grupa 1: Opis przeżyć wewnętrznych bohatera - Wokulski "Lalka".
Grupa 2: Opis sytuacji: W. Gombrowicz "Ferdydurke" - pojedynek na miny.
Grupa 3: Opis przedmiotu: Homer "Iliada": tarcza Achillesa.
Grupa 4: Opis biblijnego Raju.
Prosimy uczniów o uważne przeczytanie i analizę tekstów: co opisuje fragment, jaki jest stosunek narratora do opisywanej rzeczywistości; język tekstu.
Praca uczniów - krótkie omówienie poszczególnych tekstów.
6. Zadanie domowe: Opisz fragment krajobrazu, np. widok z okna twojego pokoju: w konwencji realistycznej i fantastycznej.

---