formy ochrony przyrody
Różnorodne działania służące zachowaniu różnorodności biologicznej zarówno na poziomie genetycznym, gatunkowym, jak i siedliskowym, nazywa się konserwatorskim systemem ochrony przyrody. Formy ochrony przyrody mogą dotyczyć pojedynczych gatunków lub całych złożonych ekosystemów, wtedy przybierają postać ochrony obszarowej w rezerwatach lub parkach narodowych, których status jest jednak różny w poszczególnych krajach. Dlatego Światowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) wyznaczyła sześć kategorii obszarów chronionych, w zależności od stopnia ochrony.
Kategorie:
I rezerwaty ścisłe egzystujące bez ingerencji człowieka
II parki narodowe
III pomniki przyrody
IV obszary rewaloryzacji siedlisk gatunków, czyli obszary ochrony czynnej,
V obszary zbliżone do naszych parków krajobrazowych.
VI obszary, na których chronione są zagospodarowane zasoby przyrody, silnie przekształcone przez człowieka.
Najstarszym parkiem narodowym II kategorii jest Park Narodowy Yellowstone, w Górach Skalistych w USA, założony w 1872 roku, w Polsce zaś - Białowieski Park Narodowy z 1932 roku.
W odniesieniu do pojedynczych rzadkich i ginących gatunków roślin i zwierząt (przez bezpośrednie tępienie, jak i na skutek niszczenia siedlisk) IUCN opracowała światową czerwoną księgę, w której określono status i ogólne zasady ich ochrony. W poszczególnych państwach natomiast przygotowano czerwone księgi i czerwone listy krajowe. Polska czerwona księga roślin liczy 206 pozycji (10% ogółu krajowych roślin naczyniowych), zaś polska czerwona księga zwierząt uwzględnia 143 pozycje, w tym 104 gatunki kręgowców (25% ich ogólnej liczby!). Wiele zagrożonych gatunków roślin, grzybów i zwierząt uznano za gatunki chronione na obszarze danego państwa, wyniku czego znalazły się one pod ochroną prawną.
Każde państwo wprowadza na swoim obszarze własne formy ochrony organizmów i ich zespołów, niekiedy udaje się jednak stworzyć międzynarodowy system obejmujący kilka państw. Przykładem jest europejski system obszarów chronionych obejmujący wszystkie kraje Unii, utworzony w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Sieć tę tworzą wydzielone obszary, na których ustalone zostają metody zarządzania gwarantujące zachowanie (lub odtworzenie) genetycznej, gatunkowej i siedliskowej różnorodności biologicznej. Do sieci włączone zostały istniejące już w poszczególnych państwach parki narodowe, rezerwaty i inne chronione obszary, a także wiele cennych obiektów nieobjętych do tej pory żadnymi formami ochrony (w Polsce łącznie ok. 16% powierzchni kraju).
Obszarowe formy ochrony konserwatorskiej
Niezależnie od sieci Natura 2000 istnieje polski system obszarów chronionych, który tworzą: parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu oraz rezerwaty przyrody.
Parki narodowe - są najwyższą formą ochrony obszarów o największych wartościach przyrodniczych, naukowych kulturowych, historycznych i edukacyjnych. Na obszarze parku ochronie podlega cała przyroda, a wszelkie działania mogą mieć na celu jedynie zachowanie lub czasami odtworzenie naturalnych ekosystemów. Wokół parków narodowych wyznacza się strefę otuliny, w której prowadzone są działania zabezpieczające park przed bezpośrednim wpływem człowieka. Park narodowy musi mieć obszar powyżej 1000 ha, ma swoją dyrekcję i radę naukową. W Polsce istnieje 23 parki narodowe, łącznie zajmujące ok. 314 tys. ha, czyli mniej więcej 1% powierzchni kraju.
Parki krajobrazowe - to obszary wydzielone i objęte ochroną z powodu wysokich wartości przyrodniczych i kulturowych, najczęściej na obszarach leśnych. Obowiązuje w nich niższy reżim ochrony niż w parkach narodowych. W obrębie parku krajobrazowego nie wolno lokalizować zakładów przemysłowych, nadal jednak użytkuje się grunty orne i leśne. W Polsce utworzono 120 parków krajobrazowych o łącznej powierzchni ponad 2,5 miliona ha, co stanowi ok. 7% powierzchni kraju.
Obszary chronionego krajobrazu - przeznaczone na tereny rekreacyjne, wyróżniające się szczególnym pięknem krajobrazu, mające przy tym niewielką wartość rolniczą, na przykład doliny rzek. Obszary te są jednocześnie łącznikami pomiędzy parkami narodowymi i krajobrazowymi - to tak zwane korytarze ekologiczne umożliwiające migrację zwierząt. Zajmują ok. 18% powierzchni Polski.
Rezerwaty przyrody - to odrębna forma ochrony obszarowej, utworzona dla celowej ochrony jakiegoś konkretnego elementu środowiska. Wyróżnia się rezerwaty leśne (ochronie podlegają naturalne formy lasu), florystyczne i faunistyczne (ochrona stanowisk rzadkich gatunków roślin i zwierząt), torfowiskowe, stepowe, wodne, geologiczne itd. Ochrona w rezerwacie może być ścisła, polegająca na zaniechaniu jakiejkolwiek ingerencji w procesy biologiczne, oraz częściowa - pozwalająca na taką ingerencję, aby zachodzące procesy zmierzały w kierunku jak najlepszego zachowania chronionego obiektu. Większość rezerwatów jest udostępniona dla ruchu turystycznego, ale wyłącznie po wyznaczonych trasach. W Polsce istnieje ponad 1300 rezerwatów o różnej powierzchni, łącznie zajmują ponad 147 tys. ha.
Obiektowe formy ochrony konserwatorskiej
W wypadku gatunków rzadkich, ginących, a niekiedy też pożytecznych dla człowieka, ochroną objęte są wszystkie osobniki na obszarze całego państwa - jest to tak zwana ochrona gatunkowa. Jeśli chodzi o organizmy należące do gatunków chronionych, to zabrania się zabijania, zrywania, przetrzymywania, niszczenia siedlisk, handlowania itp., a w wypadku zwierząt także płoszenia i niepokojenia, na przykład przez filmowanie i fotografowanie. Wobec roślin i grzybów stosuje się dwie formy ochrony gatunkowej - ścisłą i częściową. Rośliny objęte ochroną częściową mogą być pozyskiwane w ściśle określonych ilościach i w wyznaczonych terminach. W Polsce pod ochroną gatunkową znajduje się ok. 400 gatunków roślin oraz 265 gatunków grzybów i porostów (dane z 2002 roku).
Ochrona indywidualna polega na uznaniu danego obiektu za pomnik przyrody, stanowisko dokumentacyjne, użytek ekologiczny bądź zespół przyrodniczo-krajobrazowy. Pomnikiem przyrody jest pojedynczy obiekt cenny pod względem naukowym, kulturowym lub historycznym. Może to być okazałe drzewo, głaz, jaskinia, źródło, niekiedy cała aleja drzew czy grupa skałek. W Polsce wyznaczono już ponad 30 tys. pomników przyrody. Stanowiska dokumentacyjne to elementy przyrody nieożywionej, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym, jak formacje geologiczne lub nagromadzenia skamieniałości i minerałów. Użytkami ekologicznymi są ważne stanowiska przyrody ożywionej (starorzecza, oczka wodne, bagna, miejsca sezonowego przebywania gatunków chronionych itp.). Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe wyznacza się dla zachowania walorów estetycznych wyjątkowo cennych i ciekawych fragmentu krajobrazu.
Ochrona bierna i czynna
Ochrona bierna polega na zaniechaniu ingerencji w naturalne procesy przyrodnicze na określonym obszarze, na przykład w rezerwatach ścisłych. Niestety, w wielu przypadkach zmiany w środowisku zaszły tak daleko, że aby utrzymać chroniony obiekt w formie zbliżonej do naturalnej, konieczna jest odpowiednia ingerencja, czyli ochrona czynna. W lasach polega ona na przykład na przebudowie drzewostanu w taki sposób, aby doprowadzić go do w miarę naturalnej postaci. Stosuje się też reintrodukcję.