TEORIE HANDLU MIĘDZYNARODOWEGO

Wraz z rozwojem gospodarki światowej umiejętność prostego, logicznego łączenia faktów przestała wystarczać do wyjaśnienia wielu mechanizmów handlu międzynarodowego. Dla wyjaśnienia zależności tego typu konieczne jest budowanie teorii, czyli „ogólnych spoistych koncepcji, opartych na poznaniu istotnych czynników kształtujących daną sferę rzeczywistości”.

Teorie handlu zagranicznego wyjaśniają:

• przesłanki wymiany produktów między krajami,

• jej strukturę asortymentową i geograficzną,

• stosunki wymienne między produktami eksportowanymi i importowanymi oraz

• korzyści płynące z wymiany dla jej uczestników.

Składają się one z różnych twierdzeń, opartych często na odmiennych założeniach, które wyjaśniają poszczególne klasy przypadków występujących w rzeczywistości. Teorie te stanowią element składowy teorii wymiany międzynarodowej.

Wyróżniamy teorie: przedklasyczne, klasyczne i współczesne.

Ad 1. Teorie przedklasyczne

Odkąd ludzie zaczęli zajmować się zagadnieniami gospodarowania, pojawiało się wiele teorii próbujących wyjaśniać zjawisko wymiany handlowej. Pierwsze poglądy dotyczące handlu między państwami funkcjonowały już w starożytności.

Teorie przedklasyczne były to pierwsze koncepcje rozwoju międzynarodowego podziału pracy.

• Psychozy lęku przed brakiem towaru

Większość ówczesnych kupców podejmowała tylko takie działania, które umożliwiały uzyskiwania jak największej ilości dóbr. Ich celem było zgromadzenie wielu (więcej od innych osób) towarów i surowców i posiadanie dużej ilości kruszców służących do zapłaty. Dążyli więc do kupowania dużej ilości towarów za jak najniższą cenę.

• Dogmatu słusznej ceny

W zakresie handlu wyrażany był pogląd, że sprzedawanie i kupowanie jest zjawiskiem korzystnym dla obu stron, gdyż jedna potrzebuje tego co należy do drugiej i na odwrót.

Warunki, w jakich handel można uznać za uczciwy lub nieuczciwy, ustalał tzw. dogmat słusznej ceny Dogmat ten stanowi: "Każdy towar ma swoją słuszną cenę, poniżej lub powyżej nie powinien być sprzedawany, Słuszna cena to cena pokrywająca koszty produkcji".

• Doktryna merkantylizmu

Ukształtował się w XVI w., w zachodniej Europie, zwłaszcza Francji (monarchia absolutna). Warunkiem sprawowania władzy było posiadanie odpowiednich zasobów złota i srebra. Złoża tych metali jednak w większości krajów europejskich są bardzo ubogie, w związku z tym nie można było zwiększyć ich wydobycia, trzeba było je pozyskiwać w inny sposób. (Hiszpania, Portugalia- łupieżcze wyprawy na inny kontynent). W tej sytuacji powstały przesłanki spożytkowania dla zdobywania złota handlu międzynarodowego. Ówcześni autorzy wymieniają całą gamę środków, którymi państwo mogło się posłużyć, by osiągnąć cele przyświecające tej idei:

P. von Hornick: „Złoto i srebro, gdy się już znajduje się na terytorium kraju, nie powinno w żadnych okolicznościach opuszczać jego granic. Natomiast w posiadanie dóbr, które nie mogą być wytworzone w kraju, powinno się wchodzić przez wymianę na nie dóbr, których w kraju jest nadmiar.”

Odnosząc poglądy merkantylistów do istoty handlu międzynarodowego, można stwierdzić, że przyczyną handlu międzynarodowego, jak i główną korzyścią z niego, jest dopływ do kraju złota.

Merkantylizm nie jest zaliczany do teorii klasycznych jednak rozwinęły się one na drodze krytyki poglądów merkantylistycznych.

Założenia merkantylistów stały się nie do przyjęcia. Nie można utożsamiać bogactwa ze złotem. Dobrobyt danego kraju zależy bowiem od bogatości dóbr, a nie od posiadanego złota (gdyby merkantyliści mieli rację, to handel zagraniczny mógłby przynosić korzyści jedynie tym krajom, które miałyby nadwyżkę bilansu handlowego, a te kraje którym złota by ubywało, ponosiłyby stratę. Prowadzi to mylnego stwierdzenia, że na wymianie międzynarodowej można jedynie zyskać, gdy ktoś straci).

Jako pierwszy merkantylistów skrytykował David Hume w 1952r., Natomiast w 1776r. do grona krytyków dołączył także Adam Smith. Wychodząc od tej krytyki, Adam Smith sformułował teorię kosztów absolutnych, będącą pierwszą całościową teorią wymiany międzynarodowej.

Ad 2. Teorie klasyczne

• Teoria kosztów absolutnych

Autorem teorii jest Adam Smith, opisał ją w swoim traktacie „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”.

Swą teorię opiera na międzynarodowym podziale pracy, który pozwala na lepsze spożytkowanie przez oba kraje posiadanych przez nie zasobów, co znajduje odbicie w trym, że eksportując towary będące przedmiotem specjalizacji, a importując te, w których specjalizują się partnerzy, kraje uczestniczące międzynarodowej wymianie towarowej wytwarzają więcej dóbr.

Kryterium, które decyduje o wyborze kierunku specjalizacji produkcji powinny być absolutne (bezwzględne) różnice w kosztach wytwarzania (lub wydajności pracy) pomiędzy krajami uczestniczącymi w wymianie.

• Teoria kosztów komparatywnych

Jej autorem jest D.Ricardo, który swoje spostrzeżenia opisał w pracy „Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania” w 1817r.

Jego zdaniem struktura wymiany handlowej między państwami zależy nie od bezwzględnych kosztów produkcji, ale od kosztów komparatywnych wytworzenia towaru.

Przez koszty komparatywne (względne) rozumie się koszt alternatywny produktu, czyli kosztem wytworzenia dobra A jest niewyprodukowanie określonej ilości dobra B. Wynika to z tego, że decydując się na produkcję jednego dobra jesteśmy zmuszeni do rezygnacji z wytwarzania innego dobra. W związku z tym państwo powinno zdecydować się na produkcję tego dobra, które jest w stanie wyprodukować względnie taniej niż inne kraje.

Różnice w kosztach komparatywnych są bodźcem do specjalizacji w produkcji towaru, w stosunku do którego osiąga przewagę względną.

• Teoria kosztów realnych

Teoria ta mówi, że możliwości korzystnej specjalizacji międzynarodowej istnieją wtedy, kiedy między współpracującymi krajami występują względne różnice” realnie” ujmowanych i wyrażanych w pieniądzu kosztów zastosowania pracy i innych czynników produkcji.

Największym zwolennikiem i propagatorem tej teorii był J. Viner, który klasyczne założenia poszerzył o własne spostrzeżenia. W swojej teorii realne koszty wykorzystywania wszystkich czynników ujmował w sposób subiektywny, jak również stworzył specyficzne kategorie ekonomiczne, np. realne koszty pracy traktował jako ”przykrość” spowodowaną pracą oraz koniecznością wyrzeczenia się wypoczynku przez pracowników, natomiast realne koszty kapitału jako „przykrość” jego właścicieli z powodu wyrzekania się cześci konsumpcji w celu zaoszczędzenia środków.

• Teoria kosztów alternatywnych

Została sformułowana przez G. Haberlera.

Zakładał on, że każdy kraj dysponuje określonym zasobem czynników wytwórczych, które mogą być alternatywnie zastosowane w gałęzi P produkującej towar p lub w gałęzi S wytwarzającej towar s. Każdy kraj jest w stanie wytworzyć pewną ilość towaru p, koncentrując się wyłącznie na jego produkcji, bądź pewną ilość towaru s, bądź też pewną kombinację tych towarów przy skierowaniu czynników wytwórczych częściowo do gałęzi P i częściowo do gałęzi S.

Istnienie możliwości wyboru między produkcją towaru p oraz towaru s, powoduje

powstawanie kosztów, nazwanych przez G. Haberlera kosztami alternatywnymi.

Koszt alternatywny oznacza konieczność rezygnacji z produkcji określonej ilości towaru p po to, aby wytworzyć określoną ilość towaru s, lub na odwrót.

Rezygnacja ta i przesuwanie zasobów mogą mieć miejsce, gdy jest rozwijana korzystna specjalizacja międzynarodowa.

Podjęcie specjalizacji oznacza możliwość częściowej lub całkowitej rezygnacji z produkcji określonego towaru (który jest przedmiotem importu) przy jednoczesnej częściowej lub całkowitej koncentracji zasobów gospodarczych na produkcji innego towaru

Zgodnie z tą teorią, potrzeba specjalizacji i handlu międzynarodowego istnieje w sytuacji zróżnicowania kosztów alternatywnych w różnych krajach. Każdy kraj powinien przy tym specjalizować się w tych dziedzinach lub produktach, w przypadku których ma relatywnie niższe koszty alternatywne.

W ujęciu pieniężnym kosztów alternatywnych przyjmuje się założenie, że ceny
wymienianych towarów odzwierciedlają koszty produkcji oraz że oba kraje produkują
pewne ilości obydwu rozpatrywanych towarów. Występowanie relatywnych różnic cen
towarów między dwoma krajami świadczy o istnieniu przewagi komparatywnej i tym
samym stanowi przesłankę rozwoju wzajemnie korzystnego handlu międzynarodowego.

• Teoria obfitości zasobów

Założenia:

• Są dwa kraje i dwa towary

• Są dwa jednolite czynniki produkcji: praca i kapitał

• Oba czynniki są niezbędne do wytworzenia każdego z towarów

• Jeden z towarów jest bardziej pracochłonny, a drugi bardziej kapitałochłonny

• W obu krajach stosowane są identyczne technologie produkcji

• W obu krajach istnieje doskonała konkurencja

• W obu krajach są identyczne gusty

• Koszty transportu nie są brane pod uwagę

• Nie występują bariery ruchu towarów za granicę

• Występuje doskonała mobilność czynników produkcji wewnątrz kraju przy braku mobilności między krajami.

Teoria ta sformułowana została przez ekonomistów szwedzkich E. Heckschera i B. Ohlina na początku XX w. Twierdzili oni, że występowanie międzynarodowych różnic kosztów i cen jest spowodowane odmiennym wyposażeniem w dwa podstawowe czynniki produkcji: w kapitał i pracę. Za punkt wyjścia przyjmują oni identyczność funkcji produkcji w różnych krajach, ale też różną obfitość kapitału i pracy.

Sednem teorii Heckschera-Ohlina jest teza znana dziś ogólnie jako twierdzenie Heckschera-Ohlina o strukturze handlu międzynarodowego.

Teoria głosi, że kraj obficie wyposażony w czynnik pracy powinien się specjalizować w wytwarzaniu produktów pracochłonnych (praca jest czynnikiem tanim, bo jest czynnikiem obfitym, a kapitał czynnikiem drogim, bo rzadkim), natomiast kraj obficie wyposażony w kapitał powinien specjalizować się w produkcji towarów kapitałochłonnych (kapitał jest czynnikiem tanim, bo jest czynnikiem obfitym, a praca czynnikiem drogim, bo rzadkim). Dzięki wymianie handlowej kraj może korzystniej zaopatrzyć się u partnera w towary kapitałochłonne (kraj pierwszy) lub pracochłonne (kraj drugi) w zamian za towary eksportowane, a taniej produkowane, gdyż oparte na przetwórstwie czynnika obfitego.

W związku z hipotezą H-O w literaturze pojawiły się analizy uzupełniające. Ich wyniki są znane głównie w postaci twierdzenia Stoplera - Samuelsona oraz twierdzenia Rybińskiego. Oba wskazująca to, że istnieje związek między zmianami cen czynników produkcji, a zmianami cen towarów, z tym jednak, że pierwsze twierdzenie dotyczy poziomów cen czynników produkcji i towarów, a drugie zależności relacji cen towarów od relacji cen czynników produkcji.

Ad 3. Teorie klasyczne

• Neoczynnikowe

Autorzy tych teorii - opierając się na zasadzie kosztów względnych - uważają za celowe uwzględnienie dodatkowo zasobów naturalnych oraz niejednorodności czynników pracy i kapitału.

Proponują m.in. dzielić pracę na prostą i złożoną, kapitał zaś na rzeczowy i tzw. kapitał ludzki (human capital), który w zasadzie jest niczym innym jak tzw. pracą złożoną. Wspólnym mianownikiem wszystkich tych teorii jest uogólnienie zasady obfitości zasobów, zgodnie z którą każdy kraj (i innego rodzaju podmiot gospodarczy) powinien eksportować towary, których wytwarzanie wymaga większego zastosowania relatywnie obfitych czynników produkcji, i jednocześnie importować towary, których produkcja wymaga większego zastosowania czynników względnie mało obfitych. Stosowanie tej zasady zawsze przynosi mniejsze lub większe korzyści.

• Neotechnologiczne

• Teoria luki technologicznej

Zwolennicy tej teorii zakładają m.in. istnienie swoistego wyścigu państw o przodowanie w postępie technicznym.

Poszczególne państwa różnią się między sobą aktualnym poziomem rozwoju wiedzy technicznej a także kierunkiem i tempem postępu technicznego. Dostęp do najnowocześniejszych technologii jest przez pewien okres niemożliwy lub bardzo utrudniony dla tych, którzy aktualnie nią nie dysponują.

Na podstawie powyższych założeń te przedsiębiorstwa, branże itd. które są wysoce innowacyjne i mają niejako „pozycje lidera w wyścigu technologicznym”, mają niejako automatycznie łatwiejszy dostęp do rynków międzynarodowych, oferując produkty najnowocześniejsze. Natomiast państwom, których z różnych przyczyn nie stać na najwyższą technologię- pozostaje wytwarzanie i eksportowanie wyrobów bardziej tradycyjnych i konkurowanie na rynku międzynarodowym- niższą ceną swoich produktów.

Pierwszy dysponent owej najwyższej technologii będzie przez pewien okres posiadał pozycję monopolisty, zdobywając rynki ii dyktując warunki. W miarę upływu czasu wiedza techniczna w danej dziedzinie staje się powszechnie znana, a produkcja dóbr oparta na tej wiedzy także się upowszechnia. Dotychczasowy monopolista traci swoje miejsce. Pozycja w szeregu określająca poziom rozwoju technologicznego pokazuje również wydajność kosztów i płac.

Pojawia się nowa luka, nowa technologia, nowy wyrób „i gra się toczy dalej” . Pozycja w tej grze może przypadać coraz to nowym krajom. Czas utrzymania przewagi technologicznej zależy od wielu czynników, m.in.

• poziomu wiedzy technicznej w ogóle w danym kraju w stosunku do otoczenia

• głębokości luki w tej dziedzinie

• mobilności, ekspansywności, elastyczności przedsiębiorstw krajowych (czyli jak szybko przedsiębiorstwa są w stanie „oswoić się” z nową technologią

• w jakim czasie odbiorcy będą w stanie stworzyć na tyle duży popyt, aby producentom „opłacało się” wytworzyć dany produkt.

• Teoria cyklu życia produktu

Każdy produkt przechodzi przez trzy fazy swojego życia:

• narodziny

• dojrzewanie

• standaryzacja

Przechodząc przez te fazy zmieniają się kierunki strumieni wymiany pomiędzy krajami.

W fazie narodzin produkt zostaje odkryty przez przedsiębiorstwa w danym kraju, rozpoczyna się jego produkcja przy zróżnicowanych technologiach wytwarzania a tym samym zróżnicowanych kosztach. Jest to produkcja na niewielką skalę, na rynek lokalny i krajowy.

W fazie dojrzewania produkcja zostaje skupiona w wybranych przedsiębiorstwach dysponujących najlepszą technologią i najniższymi kosztami. Dochodzi do ujednolicenia technologii wytwarzania, produkcja na skalę masową zarówno na rynek wewnętrzny jak i na eksport. Strumienie wymiany są od kraju gdzie produkt powstał (macierzystego) do zagranicy.

W fazie standaryzacji produkcja podejmowana przez firmy zlokalizowane za granicą, często w krajach słabo rozwiniętych ale dysponujących tańszymi czynnikami wytwórczymi. W efekcie przedsiębiorstwa z tych krajów wygrywają konkurencję z firmami z kraju macierzystego, w kraju macierzystym zanika produkcja tego towaru, a rynek tego kraju jest zaopatrywany przez firmy zagraniczne. Zmiana kierunku strumieni wymiany - od zagranicy do kraju macierzystego.

Jeżeli przyjmiemy, że w handlu międzynarodowym występuje setki tysięcy produktów w różnych fazach swojego życia- stąd biorą się strumienie w handlu międzynarodowym. W efekcie wzrastają obroty handlowe między krajami.

Długość trwania poszczególnych faz może być zróżnicowana. Są takie produkty, które przechodzą z fazy dojrzewania do standaryzacji szybko, Są też takie, które przez wiele lat mogą być na rynku np. moda, sezonowość- cały cykl trwa tylko kilka miesięcy. Z reguły dany kraj ma zdolność do kreowania nowych produktów- stąd rosnące strumienie wymiany międzynarodowej.

• Teoria korzyści skali

Już od dawna wiadomo było, że międzynarodowy podział pracy otwiera nowe rynku zbytu ( a także zaopatrzenia), tym samym umożliwia wprowadzenie metod produkcji wieloseryjnej i obniżenie jednostkowych kosztów wytwarzania. Jednakże modelowe ujęcie zależności między korzyściami skali a handel międzynarodowym zostało przedstawione dopiero w latach 60tych XX wieku.

Korzyści skali produkcji i zbytu występują wtedy, gdy wielkości produkcji i zbytu rosną szybciej niż nakłady czynników produkcji (np. podwojeniu nakładów czynników towarzyszy trzykrotny wzrost wielkości produkcji).

Statyczne (krótkookresowe) korzyści skali - wskutek specjalizacji zwiększają się serie produkcyjne i serie sprzedaży. Prowadzi to do obniżenia jednostkowych kosztów wytwarzania dzięki zmniejszeniu częstotliwości przestawiania aparatu produkcyjnego, wzrostowi wydajności pracy zatrudnionych, rozłożeniu kosztów stałych na większą liczbę
jednostek, a także dzięki dokonywaniu drobnych, stopniowych usprawnień stosowanej techniki produkcji (ulepszeń sposobu wytwarzania w związku z kumulowaniem doświadczeń produkcyjnych itd.).

Dynamiczne (średniookresowe i długookresowe) - mają miejsce, gdy występują bardziej radykalne zmiany technik produkcji i obrotu handlowego. Powoduje to m.in. poprawę technologii wytwarzania, zwiększenie zdolności produkcyjnej urządzeń czy wzrost ich sprawności.

Wewnętrzne- pojawiają się wówczas gdy wzrost wielkości produkcji wewnątrz przedsiębiorstwa pozwala na obniżenie przeciętnych kosztów.

Zewnętrzne- spadek przeciętnych kosztów powstały nie w wyniku zwiększenia skali produkcji w danym przedsiębiorstwie, ale wielkości produkcji w danej branży.

• Teoria podobieństwa preferencji

Obszarem jej analizy jest handel międzynarodowy dobrami przemysłowymi. Według powyższej teorii w obrocie międzynarodowym powstaje- wykształca się pewna grupa produktów, które są względnie powszechnym przedmiotem obrotu. Ponieważ podjęcie każdej działalności produkcyjnej związane jest z jakimś ryzykiem, producenci krajowi dla zminimalizowania tego ryzyka, rozpoznają najpierw rynek wewnętrzny i podejmują produkcję dóbr, na które istnieje określony popyt. Popytem reprezentatywnym nazywa się zapotrzebowanie na tyle wysokie i względnie stałe, że produkcja będzie opłacalna.

Dopiero w dalszej kolejności, po rozpoznaniu rynków zagranicznych, produkcja będzie zwiększana i eksportowana.

Przez rynek przepływają także wzorce towarów. Jeśli gdzieś się pojawi jedno dobro, styl życia, to kraj, w którym coś się pojawiło jako pierwsze ma przewagę nad pozostałymi. „Efekt mcdonaldyzacji”

• Teoria zróżnicowania produktów

Zgodnie z tą teorią, zróżnicowania produktów, rozmiary i struktura obrotów handlowych są pochodną postępującej dywersyfikacji produktów przemysłowych i w mniejszym stopniu usług. Zróżnicowanie produktów dzieli się na dwa rodzaje:

• zróżnicowanie ze względu na kraj ich pochodzenia

Tzw. teza Armingtona, który twierdził, że inwestorzy i konsumenci traktują zazwyczaj identyczne produkty z różnych krajów jako odmienne. Takie zachowanie ma uzasadnienie zarówno racjonalne, jak i wynikające z czynników politycznych, psychologicznych, kulturowych itd.

• zróżnicowanie w wyniku konkurencji monopolistycznej, dywersyfikacji popytu i polityki przedsiębiorstw

Drugie zróżnicowanie przyjmuje, że przedsiębiorstwa działające w warunkach konkurencji monopolistyczne starają się oferować coraz szerszą gamę produktów. Wyroby te są zróżnicowane jeżeli chodzi o jakość, wygląd, styl, parametry techniczno-użytkowe, koszt wytworzenia. Zróżnicowanie rzeczywiste lub pozorne jest również wynikiem zastosowania odmiennych technik marketingowych lub wynikiem subiektywnych odczuć konsumentów.

Teoria zróżnicowanie produktów ma charakter dynamiczny co ma wyraz w tym, że im wyższe dochody tym preferencje nabywców są coraz bardziej zróżnicowane. Bogacących się konsumentów stać na coraz droższe towary, wyróżniające się na tle konkurencji dodatkowymi atrybutami. Wzrost dochodów pociąga za sobą wzrost siły nabywczej, zwiększenie chłonności rynku, zmianę preferencji konsumentów a co za tym idzie powoduje pojawienie się nowych, zróżnicowanych towarów.

• Teoria handlu wewnątrzgałęziowego

• Teoria konkurencyjności międzynarodowej Portera

---