Młodzież w rodzinie z problemem alkoholowym

DZIECI I MŁODZIEŻ W RODZINIE Z PROBLEMEM ALKOHOLOWYM.

Rodzinę stanowi grupa społeczna zależna od siebie w zaspokajaniu swoich potrzeb uczuciowych, społecznych i duchowych. Jest ona wspólnotą, w której kluczowe znaczenie ma pomoc innym i szybkie rozwiązywanie powstających konfliktów. Jednym z problemów, z jakimi często borykają się członkowie rodziny jest problem alkoholowy, dotyczący takiej wspólnoty, w której choćby jedna osoba jest uzależniona. Pijąca osoba dostarcza pozostałym problemów życiowych, finansowych i emocjonalnych, co sprawia, że cała rodzina dotknięta jest szeroko rozumianym problemem alkoholowym. Cierpią ci, którzy ją kochają i chcą o nią dbać, ci którzy żyją z nią we wspólnocie i są od niej zależni finansowo lub emocjonalnie.

Życie w rodzinie z problemem alkoholowym jest bardzo trudne, gdyż funkcjonuje ona nieprawidłowo. W takiej rodzinie nie jest możliwy stały i indywidualny rozwój jej członków, jest ona zamknięta na kontakty z otoczeniem, relacje między członkami nie opierają się na zasadach szczerości i wzajemności. Z tego względu rodziny te nazywane są patologicznymi czyli chorymi, a uzależnienie od alkoholu traktuje się jako chorobę całej rodziny, a nie tylko osoby pijącej.

Dysfunkcjonalność rodziny nie pojawia się nagle. W okresie początkowym rodzina jak i alkoholik zaprzecza istnieniu problemu. Zachowania alkoholika są tolerowane, a członkowie rodziny chronią go przed ponoszeniem konsekwencji picia. Następny etap to próby pozbycia się problemu. Rodzina organizuje samoobronę przed społecznym napiętnowaniem, jakie wiąże się z alkoholizmem: ogranicza kontakty z otoczeniem i chroni swój zewnętrzny obraz mimo narastających nieporozumień, konfliktów i awantur. Kolejny etap to chaos. Wiąże się on z utratą nadziei na rozwiązanie problemu i poddaniem się biegowi wydarzeń. U dzieci i młodzieży coraz bardziej wyraźne stają się zaburzenia emocjonalne. Podejmowane są próby reorganizacji rodziny. Niepijący współmałżonek podejmuje odpowiedzialność za całość rodziny, w coraz mniejszym stopniu toleruje picie oraz chroni i kryje pijącego. Ten etap wiąże się z podejmowaniem prób separacji osoby pijącej i definitywnego usunięcia jej z rodziny. W tej sytuacji zaniedbywane są ważne sfery życia rodzinnego, a szczególnie prawidłowe wychowywanie dzieci i młodzieży. Często obserwuje się zjawisko współuzależnienia, które jest formą przystosowania się do nieprawidłowego układu relacji międzyludzkich. U członków rodziny alkoholowej spostrzega się zespół cierpień i zaburzeń obejmujących następujące objawy:

obsesję alkoholową (uporczywe myślenie o tym, czy alkoholik upije się czy nie, w jakim stanie wróci, co zrobi, jak zachować się, gdy przyjdzie pijany), co oznacza, że osoba niepijąca bezpośrednio koncentruje swoje myśli wokół alkoholu,
zaburzenia emocjonalne w postaci gwałtownych zmian nastroju (huśtawka emocjonalna),
pustka duchowa w postaci nerwowej koncentracji na szczegółach życia codziennego, rozpacz, depresja i brak nadziei,
wspomaganie choroby alkoholowej przez zwolnienie alkoholika z odpowiedzialności za skutki jego picia (tuszowanie wielu spraw, ochrona przed przykrościami, które mogą być konsekwencjami tego, że „narozrabiał”),
zaburzenia psychosomatyczne i nerwice, sięganie po środki uspokajające lub inne środki chemiczne, co w konsekwencji może doprowadzić do własnego uzależnienia.

Współuzależnienie jest ceną, którą bliscy alkoholika płacą za życie w sytuacji stresu psychologicznego, a wyzwolenie się ze skutków tej sytuacji wcale nie jest proste.

Wczesne przeżycia młodzieży w domu rodzinnym mają decydujące znaczenie dla całego późniejszego rozwoju osobowości człowieka. Atmosfera wychowawcza panująca w rodzinach nadużywających alkoholu jest szczególnie niepomyślna. Dzieci i młodzież żyją nieustannie w atmosferze zagrożenia wynikającego z konfliktów i awantur między rodzicami. Przeżywają one zamęt i cierpienie, a ich poczucie bezpieczeństwa zostaje zachwiane. Żyją w świecie niespełnionych obietnic, niezrealizowanych planów i niekonsekwencji rodziców, a także zagubienia dorosłych. Te doświadczenia prowadzą do braku oparcia i porządku, a także do przeświadczenia, że świat jest chaosem.

Charakterystyczne dla dzieci i młodzieży z rodzin alkoholowych jest to, że nie mówią o tym co się dzieje w domu, prowadzi to do izolacji, zamknięcia i samotności. Zaczynają kłamać z poczucia wstydu, ale kłamią również w nadziei, że może kiedyś coś się zmieni. Mechanizmem obronnym często występującym u młodzieży jest brak uczuciowości. Młodsi członkowie rodzin z problemem alkoholowym przeżywają zakłócenia poczucia swojego bezpieczeństwa w dawce zdecydowanie większej niż młodzież z normalnych rodzin. Doświadczają więcej napięć, lęku, dezorientacji i samotności. Ten stan rzeczy sprzyja tworzeniu się obronnej postawy życiowej.

Można wyróżnić pięć obronnych wzorów funkcjonowania młodzieży z rodzin z problemem alkoholowym: bohater rodziny, wspomagacz, wyrzutek, maskotka, zagubione dziecko. Bohater rodziny to najczęściej najstarsze dziecko, osoba pełna wyrzeczeń i poświęcenia dla rodziny. To ktoś, kto staje się wcześnie rodzicem własnych rodziców, rezygnuje z realizacji swoich celów życiowych, zaś całą swoją energię poświęca na zajmowanie się rodzeństwem i rodzicami. Ma małą świadomość własnych potrzeb i nie potrafi dbać w zdrowy sposób o siebie. Wspomagacz to dziecko najbliższe wzoru współuzależnienia. Przyjmuje ono postawę opiekuńczą wobec osoby pijącej, a jego głównym zadaniem jest chronienie alkoholika przed przykrymi skutkami picia, przez co nieświadomie sprzyja rozwojowi choroby. To on wylewa alkohol, albo przynosi go do domu, by alkoholik nie wyszedł, by się dopić. Wyrzutek zwany też kozłem ofiarnym to przeciwieństwo bohatera rodzinnego. Jest to osoba szczególnie narażona na grę „to przez ciebie” i odpowiadająca na to niepokornym buntem, prowadzącym w stronę marginesu społecznego. Jego problemy szybko stają się widoczne: źle się uczy, wagaruje, ucieka z domu. Poszukuje aprobaty i oparcia w grupach rówieśniczych nastawionych antyspołecznie. Wcześnie sięga po alkohol i inne środki psychoaktywne, stając się głównym kandydatem do przedłużenia linii rodzinnego alkoholizmu. Maskotka to osoba, której specjalnością jest rozładowywanie rodzinnych napięć. To jest ktoś kogo wszyscy lubią, mistrz rozśmieszania i dowcipu. Potrafi szybko odłączyć się od uczuć smutku i cierpienia, zawsze robiąc dobrą minę do złej gry. Zagubione dziecko (niewidoczne dziecko) to, ktoś kogo właściwie nie ma, osoba wycofana w świat swoich fantazji, lektur i marzeń. Trudność kontaktowania się z realną rzeczywistością i ból, który temu towarzyszy mogą w konsekwencji i dalszym rozwoju wyzwolić różne sposoby odrywania się od rzeczywistości i „znieczulania się” wobec przykrości życiowych najczęściej za pomocą alkoholu, leków bądź narkotyków.

Wszystkie przedstawione powyżej zachowania są zachowaniami wymuszonymi przez okoliczności nie zaś wybrane w swobodnym rozwoju.

Alkoholizm jest zróżnicowaną jednostką chorobową, ma rozmaite podłoże, zasięg i skutki. Zawsze jest jednak groźny dla rozwoju dzieci i młodzieży. Alkohol w przeciwieństwie do większości leków psychotropowych zwiększa agresywność i zachowanie na zewnątrz. Fizyczne znęcanie się nad młodzieżą rodzi u niej zmieszanie i poczucie braku ciepła rodzinnego, jest ona przeświadczone o braku rodzicielskiej miłości w związku z czym nie potrafi darzyć nią innych. W psychice tych osób powstaje obawa i lęk, boją się one porzucenia i rozpadu rodziny. Młodzież maltretowana ma zablokowaną potrzebę akceptacji i poczucie niskiej wartości siebie. Osoby te są przekonane, że nikt ich nie potrzebuje, że brak im zdolności oraz, że nie potrafią osiągnąć sukcesu w żadnej formie działania. Brak sukcesu w rodzinie i w szkole wywołuje niechęć do podejmowania zadań wymagających wysiłku, ponieważ z góry zakładają one porażkę. W ten sposób dochodzi u nich do zablokowania potrzeby sensu życia. Życie staje się puste, zanikają plany na przyszłość, dążenia i nadzieje. Jeżeli młody człowiek straci wiarę w sens życia, w możliwość odmiany trudnej sytuacji, wówczas może nastąpić najbardziej tragiczne rozwiązanie - targnięcie się na własne życie.

W świadomości krzywdzonej osoby dominuje lęk, który rodzi nienawiść i chęć odwetu. Lęk paraliżuje logiczne myślenie, wywołuje koszmary nocne, utrudnia koncentrację uwagi w szkole, co wpływa niekorzystnie na wyniki nauczania, a to z kolei pociąga za sobą nowe kary fizyczne. Oprócz strachu i nienawiści pojawia się także uczucie wstydu i zażenowania tym, że się jest traktowanym inaczej niż inni. Młodzież nierzadko wstydzi się śladów pozostawionych na ciele, ale także rodziców alkoholików. Wstyd wywołuje nieśmiałość, trudności w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami, a także nieufność, posądzanie ludzi z najbliższego otoczenia, że litują się i szydzą. Poniżenie, strach, poczucie krzywdy, wstyd wywołują różne mechanizmy obronne. Niektóre dzieci stają się agresywne wobec tych, którzy je krzywdzą lub wobec rówieśników. Agresja może znajdować swój wyraz w wyczynach chuligańskich, w kradzieżach i biciu innych. Natomiast inne osoby zamykają się w sobie szukając oparcia w równie nieszczęśliwych kolegach lub w samotności przeżywają swój ból, próbując odebrać sobie życie.

Doświadczenia młodzieży w rodzinie z problemem alkoholowym to doświadczenia totalnego zagubienia i chaosu. Osoby takie na ogół odrywają się od rzeczywistości, uciekają w książki, muzykę, marzenia i fantazje. Efektem negatywnych przeżyć jest najczęściej dostosowanie się do nienormalności.

Młodzież wychowująca się w rodzinach, w których ktoś nadużywa napojów alkoholowych żyje z poczuciem zagrożenia, cierpi i uczy się szczególnych sposobów postępowania, które utrudniają jej życie. Osoby takie starają się utrzymywać w tajemnicy picie rodziców, wstydzą się i mają poczucie tego, że są gorsze. Jednocześnie ukrywają i tłumią swoje uczucia, czują się osamotnione, próbują za wszelką cenę poradzić sobie ze swoją rozpaczą i bezradnością, ale niestety często nie są w stanie poradzić sobie sami z problemem.

Podsumowując, życie dziecka w rodzinie z problemem alkoholowym nie jest łatwe, jest ono pełne bólu i cierpienia. Duże znaczenie ma pomoc dzieciom i młodzieży z takich rodzin poprzez chronienie ich przed bezpośrednimi skutkami nadużywania alkoholu w rodzinie, ale także poprzez ułatwienie zrozumienia, że rodzic jest osobą chorą, a dziecko nie jest w stanie go wyleczyć. Należy uczyć młodzież pozytywnego stosunku do samego siebie, dbania o siebie oraz wyrażania swoich uczuć i potrzeb, jak również umiejętności proszenia i przyjmowania pomocy.

Bibliografia

Bolanowska A.: Kategorie rodzin z problemem alkoholowym. Warszawa 1989.
Jaroszyński J.: Alkohol a zdrowie człowieka. Warszawa 1968.
Jundziłł I.:dziecko - ofiara przemocy. Warszawa 1993.
Kulisiewicz T.: Uzależnienie alkoholowe. Warszawa 1982.
Mellibruda J.: Tajemnice etoh czyli alkohol i nasze życie. Warszawa 1993.
Ochmański M.: Losy młodzieży z rodzin alkoholiczych i jej charakterystyka społeczna. Ciechanów 1987.
Sztander W.: Dzieci w rodzinie z problemem alkoholowym. Warszawa 1996.
Sztander W.: Pułapka współuzależnienia. Warszawa 1995.
Sztander W.: Rodzina z problemem alkoholowym. Warszawa 1995.