Wizerunek śmierci w literaturze średniowiecza
Myśl o śmierci zajmowała bardzo ważne miejsce w literackim dorobku średniowiecza. Już od XI wieku pojawiły się teksty określane mianem „contempus mundi”, w którym ukazywana była marność rozkoszy i wspaniałości doczesnego świata wobec nieubłaganej śmierci, która dosięgnie każdego człowieka.
Zainteresowanie i zapotrzebowanie na literaturę tego rodzaju wynikło za specyfiki życia w średniowieczu. Człowiek średniowieczny, w porównaniu ze współczesnym, żył krótko, częste wojny, epidemie dziesiątkowały ludność. Śmierć była na porządku dziennym, obcowało się z nią niemal bez przerwy, warto więc było poznać prawa jej dotyczące i przygotować się na nią samemu. W XIII wieku zaczęto przedstawiać spotkania osób żywych ze zmarłymi oraz dialog, jaki podejmuje z człowiekiem upersonifikowana Śmierć.
Do najdawniejszych tekstów, w których przedstawiono rozmowę człowieka ze śmiercią należy anonimowy wiersz zatytułowany „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”. Autor, który w dialogu pełni rolę narratora, rozpoczyna utwór od dwóch apostrof, z których w pierwszej powierza siebie opiece boskiej i opisuje potęgę Stwórcy, w drugiej zaś zwraca się do ludzi, aby poznali okrucieństwo śmierci, która przyjdzie do każdego człowieka.
Bohater utworu, Mistrz Polikarp, pragnie spotkać Śmierć, aby móc zapytać ją o istotne dla człowieka rzeczy, pragnie się z nią oswoić. Śmierć dla ludzi złych staje się groźniejsza, bardziej okrutna, stanowi wstęp do nie kończącego się cierpienia. W „Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” śmierć ma różne oblicza. Posiada cechy groźnej władczyni i jest równocześnie mistrzem a nawet kaznodzieją, gdy objaśnia Polikarpowi różne kwestie teologiczne i egzystencjalne. Ale jest też katem, jej pomysłem są wymyślne tortury i specjalne rodzaje śmierci przewidziane dla ludzi występnych. W rozmowie z Polikarpem Śmierć tłumaczy, że otrzymała od Boga zadanie i te-raz wykonuje tylko należącą do niej pracę. Rozpoczyna taniec, w którym jej partnerami stają się wszyscy ludzie. Taniec śmierci, słynny
„dance macabre” to motyw wspólny dla wszystkich średniowiecznych utworów, w których podjęto temat śmierci. Ta alegoria ma uzmysłowić ludziom wzajemną równość w godzinie zakończenia życia, wywołać lęk i skruchę. W utworze tym postać Śmierci jest jeszcze opisywana jako rozkładające się ludzkie zwłoki, ma pelerynę i nieodłączny atrybut - kosę. Nieco później na stałe wejdzie do literatury i sztuki motyw szkieletu, okrytego strzępem materii, bądź nagiego, wywijającego kosą.
W czasach średniowiecza istniało przekonanie, że śmierć człowieka uzależniona jest od tego, jak żył. Ludzie prawi i uczciwi powinni zatem umierać lekko, zaś ludzie źli i występni - w mękach i cierpieniu. Odnosi się to między innymi do tytułowego bohatera „Pieśni o Rolandzie”. Śmierć Rolanda na polu walki przedstawiona została przez autora w sposób niezwykle patetyczny. Sam moment umierania pokazany jest nie jako krótka chwila, lecz wypełniony wieloma gestami i zachowaniami bohatera skomplikowany rytuał. Roland umiera z przeświadczeniem, że zasłużył na zbawienie, wypełnił bowiem swój rycerski obowiązek do końca. Śmierć jego jest słodka i chwalebna.
Również w „Dziejach Tristana i Izoldy” śmierć jest wyidealizowana, uświęcona. Tristan umiera na skutek ran, ale prawdziwą przyczyną jego śmierci staje się tęsknota za ukochaną. Zaś Izolda umiera, gdy widzi martwego Tristana. W utworze tym śmierć została przedstawiona całkowicie odmiennie niż w utworach średniowiecznych. Jest tu ona dobrodziejką wybawienia, a co najważniejsze wprowadza kochanków w obszar zaświatów, gdzie będą mogli się połączyć, wyzwala od ziemskich praw i ograniczeń. Śmierć w „Dziejach Tristana i Izoldy” nie rozdziela, ale łączy, a w ten sposób zostaje przedstawiona w literaturze po raz pierwszy. Widocznym znakiem, że kochankowie połączyli się w zaświatach jest symboliczny głóg, który łączy obydwie mogiły. Zagadnienie śmierci i problem odpowiedzialności za niegodziwe życie wiąże się z ideą ascezy. Literackimi przykładami spokojnego oczekiwania na śmierć są żywoty świętych legendy o męczennikach. Drogę do zbawienia przez ubóstwo, prostotę i pokorę pokazuje autor „Legendy o świętym Aleksym”. Aleksy to święty, który postanowił żyć w ascezie i w dniu ślubu opuścił majętnych rodziców i żonę. Korzystał z jałmużny, czas spędzając na modlitwie. Po latach wraca do rodzinnego domu, gdzie nie rozpoznany spędza całe lata, mieszkając pod schodami w skrajnym ubóstwie. Po śmierci Aleksego mają miejsce niezwykłe wydarzenia symbolizujące jego świętość i czystość życia oraz śmierci świętego.
Często spotykany w literaturze średniowiecznej motyw śmierci miał służyć podkreśleniu znikomości i kruchości życia, przypominać o jego doczesności oraz odpowiedzialności za życie ziemskie przed niebieskim trybunałem, surowym i bezwzględnym, przed którym tylko sprawiedliwi mogli stanąć bez obaw. Śmierć średniowieczna to jednak również siła uwalniająca człowieka od wszystkiego, co ziemskie, przenosząc go w inny wymiar, pozwalająca odczuć szczęście zaświatów. I o tym także pamiętają twórcy średniowiecznych tek-stów, których tematem jest śmierć.