TEOLOGICZNE I ANTROPOLOGICZNE UJĘCIE SPRAWIEDLIWOŚCI
SPRAWIEDLIWOŚĆ JAKO CNOTA
1. Świat greckich bogów: między Themis i Dike
2. Sprawiedliwość w szerokim rozumieniu: sprawiedliwość jako cnota uniwersalna, dzielność etyczna (Sokrates, Platon, później także Biblia)
3. Greckie a chrześcijańskie rozumienie prawa jako podstawy sprawiedliwości:
a) jeśli twórcą prawa (choćby ostatecznym) jest Bóg, nie może być niesprawiedliwego prawa,
b) tam gdzie silne doświadczenie praw stanowionych przez ludzi, niesprawiedliwość całkiem realna
TEOLOGICZNE I ANTROPOLOGICZNE UJĘCIE SPRAWIEDLIWOŚCI (2)
ARYSTOTELES
1. Sprawiedliwość w szerszym znaczeniu - zgodność naszych czynów z prawem (logos)
2. Sprawiedliwość w węższym rozumieniu:
a) sprawiedliwość rozdzielcza (iustitia distributiva) - oparta na proporcjonalnym podziale dóbr dla osób;
b) sprawiedliwość wyrównująca, wymienna (iustitia commutativa) - oparta na równości świadczeń wzajemnych
3. Idea miary jako podstawowa dla sprawiedliwości
4.Prawość jako korekta sprawiedliwości stanowionej
Sprawiedliwość wg Arystotelesa [edytuj]
Grecki filozof Arystoteles odróżnił sprawiedliwość wyrównawczą (komutatywną) i rozdzielczą (dystrybutywną). Sprawiedliwość wyrównawcza wymaga, by zakup towaru był za cenę nie niższą niż koszty wytworzenia tego produktu, zaś sprawiedliwość rozdzielcza zakłada, że każdy kto uczestniczył w produkcji tego towaru musi dostać jakąś część zysku, która jest proporcjonalna do jego wkładu pracy.
Ujęcie potoczne [edytuj]
W tym sensie, przyjmuje się, że osoba starająca się działać sprawiedliwe przykłada do siebie i innych ludzi zawsze tę samą miarę moralną i stara się w relacjach z nimi postępować zawsze zgodnie z wyznawanymi przez siebie zasadami etycznymi. Dotyczy to szczególnie sytuacji, w których występuje ostry konflikt interesów.
Słowo to jest też używane przy ogólnej ocenie stosunków społecznych i prawnych występujących na danym obszarze. W tym sensie mówimy, że w danym kraju panuje sprawiedliwość, jeśli system prawno-polityczny panujący w danym kraju traktuje w równy, uczciwy i zgodny z wyznawanymi przez oceniającego normami etycznymi wszystkich ludzi znajdujących na jego terytorium.
We wszystkich tych sensach zawsze otwartą pozostaje kwestia samego systemu etycznego, który stosuje się przy ocenie, czy w danym przypadku sprawiedliwość jest zachowana, czy nie, gdyż zdarza się często, że zwolennicy różnych systemów etycznych, różnie oceniają poszczególne zdarzenia i działania z punktu widzenia ich sprawiedliwości.
W języku polskim w znaczeniu potocznym przez "sprawiedliwość" rozumie się też czasami cały system prawny i wszystkie instytucje państwowe powołane do jego egzekwowania.
Istnieją różne rodzaje sprawiedliwości. W prawie określa właściwości wyrokowania, a w polityce jest utożsamiana z podziałem dóbr materialnych według ustalonych zasad i kryteriów oraz z równością szans i uprawnień obywateli wobec prawa.
1. Etyka życia społecznego jest uzależniona nie tylko od norm społecznych ale także od tego w jaki sposób społeczeństwo rozumie sprawiedliwość. Najogólniej uznaje się że sprawiedliwość to zasada moralna domagająca się poszanowania praw innych osób, właściwego podziału dóbr oraz równości szans i uprawnień jednostki
2. Pojęciem sprawiedliwości zajmował się już Arystoteles który kładł główny nacisk na tzw. sprawiedliwość rozdzielczą która dotyczyła przyznanie części zysku osobie która towarzyszyła w wytwarzaniu jakiegoś towaru. Arystoteles przyjął następujące możliwości i zasady rozdziału:
a) każdemu po równo
b) każdemu wg jego potrzeb
c) każdemu wg jego wysiłku
d) każdemu wg jego pracy
e) każdemu wg jego zasług
f) każdemu wg jego urodzenia
3. Współcześnie wyróżnia się następujące koncepcje sprawiedliwości
a) teorie indywidualistyczne zakładają że społeczeństwo to zbiór niezależnych jednostek które nawiązują kontakty tylko wtedy obustronne korzyści pod warunkiem że rywalizując ze sobą nie krzywdzą innych
b) wspólnotowe zakładają że społeczeństwo to coś więcej niż kilka jednostek, dobro społeczne jest nadrzędne wobec jednostki i należy pomagać tym co sobie nie radzą
c) sprawiedliwość jako uprawnienie to teoria która zakłada że każdy może posiadać dobra ekonomiczne pod warunkiem że zdobył je legalnie i w sposób uczciwy może je bez ograniczeń pomnażać
d) sprawiedliwość jako równość szans zakłada że każdy powinien mieć stworzone te same możliwości rozwoju i działania dlatego każdy może wybierać taki model życia który uważa za słuszny pod warunkiem że nie szkodzi innym
Sprawiedliwość jako podstawowa zasada współżycia między ludźmi polega na oddawaniu każdemu tego, co mu się należy. Od wieków stanowi centralną wartość etyczną i religijną, a przez wielu jest uważana za najważniejszą z cnót i źródło wszystkich innych. Spotykamy się z wieloma koncepcjami sprawiedliwości. Najpowszechniejsze można by streścić w następujących formułach: każdemu to samo, każdemu według jego zasług, każdemu według jego dzieł, każdemu według jego potrzeb, każdemu według jego pozycji, każdemu według tego, co mu przyznaje prawo. Koncepcji tych nie sposób ze sobą pogodzić. Zawierają one jednak pewien element wspólny - jest nim postulat jednakowego traktowania ludzi równych z pewnego punktu widzenia. Każda z tych koncepcji wybiera jednak inny punkt widzenia i inna kategorię uważa za istotną, np. zasługi, potrzeby, pozycja społeczna itp. Wybór danej kategorii zależy od uprzedniego przyjęcia pewnej skali wartości i określonej wizji świata. Każda więc koncepcja sprawiedliwości jest w pewnym sensie streszczeniem światopoglądu.
Pojęcie sprawiedliwości oparte jest na idei równości. Ludzie są sobie równi jednak nie tylko w obrębie określonych kategorii, ale ta równość sięga głębiej - sięga fundamentów człowieczeństwa. Każdy człowiek jest osobą i ten właśnie fakt zrównuje wszystkich pod względem praw i obowiązków. Osobie ludzkiej jako najwyższej wartości na ziemi, a z perspektywy teologicznej jako istocie będącej obrazem Stwórcy, przysługuje niezbywalna godność. To właśnie owa godność uzasadnia tzw. prawa człowieka oraz odpowiadające im obowiązki. Zaliczamy do nich: prawo do życia, do dobrego imienia, do wolności sumienia i religii, do wolnego wyboru stanu i swobody życia rodzinnego, do swobodnego podejmowania pracy zarobkowej, odpowiednich warunków pracy, sprawiedliwej płacy, do własności, do zrzeszania się, do emigracji itd. Ponieważ prawa te są powszechne i nienaruszalne, nie można się ich zrzec.
Rodzaje sprawiedliwości
Zasady sprawiedliwości spełniają istotną rolę w porządkowaniu życia społeczności ludzkiej. Regulują one rozmaite relacje międzyludzkie: między pojedynczymi ludźmi, między jednostką a społeczeństwem, między poszczególnymi społeczeństwami.
Sprawiedliwość wymienna (zamienna)
reguluje stosunki między osobami fizycznymi według zasady równości między tym, co dajemy, a tym, co otrzymujemy. Skoro jedna osoba ma prawo do jakiegoś dobra - druga powinna je uiścić.
Sprawiedliwość legalna (prawna)
zachodzi między społeczeństwem jako całością a podporządkowanymi mu członkami. Poprzez prawa mające na celu dobro wspólne określa obowiązki obywateli, rodzin, jednostek gospodarczych, itp. względem społeczeństwa, czyli inaczej mówiąc określa obowiązki obywateli względem państwa.
Sprawiedliwość rozdzielcza
określa obowiązki społeczeństwa wobec swych członków, tzn. reguluje wymiar dóbr, przywilejów i świadczeń należnych jednostce ze strony społeczeństwa, a więc ustala obowiązki państwa wobec obywateli.
Sprawiedliwość społeczna,
w przeciwieństwie do wcześniej wymienionych, których podmiotem były ściśle wyznaczone prawa, mocniej akcentuje prawa i obowiązki wypływające ze społecznej natury człowieka. Opiera się ona wprawdzie na sprawiedliwości wymiennej, legalnej i rozdzielczej, lecz jest podstawą nie jest zasada "świadczenie za świadczenie", nie oblicza wszystkiego według bezwzględnej równości. Zwraca ona uwagę przede wszystkim na gospodarczo i politycznie słabych, którzy wprawdzie niewiele mogą dać, jednak w stosunku do społeczności i do ludzi posiadających mają naturalne prawa. Kluczowym problemem sprawiedliwości społecznej w zakresie pracy jest zagadnienie sprawiedliwej płacy. Wynagrodzenie za pracę jest bowiem konkretnym środkiem, dzięki któremu większość ludzi korzysta z dóbr majątku społecznego. Zgodnie z zasadą sprawiedliwości wymiennej wynagrodzenie powinno być proporcjonalne do świadczenia. Pracownika trzeba widzieć jednak nie tylko w relacji do pracodawcy, ale również w szerszym kontekście jako np. żywiciela rodziny, dlatego wydajność pracy nie może być jedyną podstawą określenia jego płacy. Wobec tego za sprawiedliwą uznaje się taką płacę, która wystarcza na zapewnienie poziomu życia godnego człowieka, na założenie i utrzymanie rodziny oraz na zabezpieczenie jej przyszłości. Nakazem sprawiedliwości społecznej jest ponadto dążenie do pełnego zatrudnienia, przeciwdziałanie tworzeniu się uprzywilejowanych grup społecznych, udostępnianie dóbr i usług kulturalnych jak największej liczbie obywateli, likwidowanie dysproporcji między poszczególnymi okręgami gospodarczymi danego kraju i sektorami gospodarki np. handel i rolnictwo. Wszyscy pracownicy mają też prawo do uczestniczenia w zarządzaniu przedsiębiorstwami i do osobistego doskonalenia się przez wykonywaną pracę.
Zasady sprawiedliwości społecznej dotyczą również relacji międzynarodowych. Każde państwo ma prawo do istnienia i rozwoju, dlatego w stosunkach między nimi niedopuszczalna jest jakakolwiek forma dyskryminacji. Dotyczy to w szczególności stosunków między państwami bogatymi a opóźnionymi w rozwoju. Na skutek niewłaściwych relacji cen w wymianie handlowej dysproporcje między ich poziomem gospodarczego rozwoju stale się powiększają. A zatem wymogiem sprawiedliwości społecznej w zakresie umów międzynarodowych jest równość warunków handlowych między partnerami. Ponieważ własność jest nie tylko prawem, ale stwarza również obowiązki, państwa zamożniejsze powinny spieszyć z pomocą krajom biednym. Wszelkie niszczenie produktów dla utrzymania ich wysokich cen jest poważnym wykroczeniem przeciw sprawiedliwości społecznej.