Rola Komisji Edukacji Narodowej w dziejach polskiej oświaty

Kasacja zakonu jezuitów z dnia 21 lipca 1773 roku postawiła Polskę przed niebezpieczeństwem zaniku nauczania w kraju: większość szkół była prowadzona przez jezuitów - 66, pijarzy mieli ich tylko 19, nieliczne były inne szkoły: kolonie akademickie czy też szkoły bazylianów. Z drugiej strony pojawiała się nieoczekiwanie szansa na zreorganizowanie szkolnictwa w kraju według nowych koncepcji. Decyzją sejmu z dnia 24 października 1773 roku ustanowiona została Kommissya Edukacyi Narodowey Korony Polskiey i W. Ks. Litewskiego.

Główne cele, które stanęły przed KEN, to:

• przejęcie szkół pojezuickich wraz z ich strukturą organizacyjną i materialną;

• zorganizowanie nowego, zreformowanego systemu edukacji w Polsce;

• wreszcie praktyczne przygotowanie tego systemu poprzez odpowiednią podstawę prawną,

• przygotowanie kadry nauczycielskiej i administracyjnej

• oraz opracowanie programów szkolnych i dostosowanych do nich podręczników.

Była to pierwsza w Europie władza oświatowa o charakterze odrębnego ministerstwa - i znaczenie, jakie jej działalność miała dla tworzenia tożsamości narodowej Polaków

Komisja Edukacji Narodowej powstała formalnie na mocy uchwały Sejmu z 14 października 1773 roku. Głównym inicjatorem i architektem powstania Komisji był pijar, ksiądz Hugo Kołłątaj, który jednak odgrywał w jej działaniu rolę ,,szarej eminencji”.

Rysunek - Hugo Kołłątaj

Pierwotny skład Komisji liczył 8 osób: 4 senatorów i 4 posłów reprezentujących Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie. Pierwszym prezesem został biskup Michał Jerzy Poniatowski, brat króla. Najbardziej zasłużonymi, ,,oficjalnymi” członkami komisji byli posłowie wywodzący się z magnackich rodzin powiązanych z tzw. Familią: m.in.: Adam Kazimierz Czartoryski, Joachim Chreptowicz, Ignacy Potocki i Andrzej Zamoyski. Jednak od samego początku faktycznymi ,,pracownikami” Komisji była grupa uczonych i artystów skupiona wokół Hugo Kołłątaja, który nadawał cały czas ogólny kierunek jej działaniom. Do najbardziej zasłużonych ,,ekspertów” zalicza się pisarzy Franciszka Bielińskiego i Juliana Ursyna Niemcewicza, oraz uczonych Feliksa Oraczewskiego, Andrzeja Gawrońskiego, Dawida Pilchowskiego, Hieronima Stroynowskiego oraz Grzegorza Piramowicza. Pierre Samuel DuPont de Nemours - wcześniej osobisty sekretarz króla, został przez niego wyznaczony początkowo do roli wpływowego sekretarza Komisji i był nim aż do czasu emigracji do USA.

Dzięki osobistemu protektoratowi króla i ,,Familii” Komisja miała niemal zupełną swobodę działań, choć w początkowym okresie opozycja w Sejmie starała się jej podkładać kłody pod nogi poprzez próby obcinania środków finansowych.

Komisja Edukacji Narodowej była pierwszą na ziemiach polskich i w Europie centralną świecką władzą oświatową, powołaną w 1773 roku po rozwiązaniu zakonu jezuitów. Miała przejąć prowadzone przez ten zakon szkoły i opracować zasady programowe i organizacyjne nowego systemu szkolnego. Reforma szkolnictwa miała stanowić istotne ogniwo reformy państwa, jej celem było wykształcenie pokolenia Polaków świadomych swych obowiązków obywatelskich, wyposażonych w wiedzę użyteczną, opartą na ówczesnych zdobyczach nauki. Przejęty przez KEN majątek zakonu miał zapewnić podstawy materialne jej działalności. Komisja pozostawała pod protektoratem króla, cieszyła się pełną autonomią, jedynie w sprawach finansowych odpowiadała przed sejmem. Początkowo w jej skład wchodziło 4 senatorów i 4 posłów, reprezentujących Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie, później liczbę komisarzy powiększono.

W pierwszym okresie działalności, czyli w latach 1773 do 1780, wywalczono w Sejmie przejęcie tego, co zostało po majątku Jezuitów, co dało Komisji dużą niezależność finansową. Eksperci po wodzą Hugo Kołłątaja opracowali trzystopniowy model szkół podstawowych i średnich.

Najniższym stopniem były szkoły parafialne przeznaczone dla niższych stanów (chłopów i mieszczan), pośrednim szczeblem były państwowe szkoły powiatowe - do których głównie trafiały dzieci z rodzin szlacheckich, ale które były też otwarte dla najzdolniejszej młodzieży ze stanów niższych, zaś stopniem najwyższym były trzy uniwersytety - w Warszawie, Wilnie i Krakowie.

W ramach reformy edukacji podstawowej stworzono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które opracowało pionierskie podręczniki - wymagające często (zwłaszcza w zakresie nauk przyrodniczych i ścisłych) tworzenia polskiej terminologii tych nauk, która do dzisiaj jest podstawą terminologii chemicznej, fizycznej i matematycznej stosowanej w języku polskim.

Do najwybitniejszych jego działaczy należeli:

• Potocki (przewodniczący 1775-89),

• G. Piramowicz (sekr. 1775-87),

• H. Kołłątaj,

• O. Kopczyński,

• K. Narbutt,

• A. Popławski,

• F. Zabłocki (sekretarz 1788-92),

• A. Gawroński,

• J. Wybicki,

• P. Czenpiński

• oraz dyrektorzy nauk w Szkole Rycerskiej — Ch. Pfleiderer i M. Hube.

Zadaniem Towarzystwa było opracowywanie programów i podręczników szkolnych, w rzeczywistości stało się ono „wydziałem pedagogicznym” KEN, sprawującym pieczę nad całym procesem edukacyjnym. Z jego inicjatywy ukazało się wiele wartościowych książek szkolnych, jak:

• G. Piramowicza Elementarz dla szkół parafialnych narodowych (1785),

• G. Piramowicza Powinności nauczyciela (1787),

• O. Kopczyńskiego Gramatyka dla szkół narodowych (1778-81),

• M. Hubego Wstęp do fizyki dla szkół narodowych (1783) i in.

Początkowo miało ono przygotować reformę podręczników; z czasem doszły do tego dalsze funkcje organizacyjne, przygotowanie odpowiednich projektów ustaw i przepisów, reforma uniwersytetów, nadzór nad wszystkimi szkołami, wyposażenie szkół w pomoce naukowe itp.

Przy udziale członków Towarzystwa zostały opracowane w latach 1780-83 Ustawy dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane — pierwszy w Europie kodeks szkolny obejmujący całość zagadnień administracyjnych i pedagogicznych związanych z funkcjonowaniem nowego systemu szkolnego. Ustawy kładły też podwaliny kształtowania się zawodu nauczycielskiego przez ustanowienie praw i obowiązków tzw. stanu akademickiego, do którego zaliczono nauczycieli szkół narodowych.

Opracowano także szereg przepisów i programów dla szkół podstawowego i średniego szczebla (np. dopuszczających dziewczęta do nauki na równych zasadach z chłopcami) - były jednak one często ignorowane lub bojkotowane przez nauczycieli z tych szkół - bardzo często byłych jezuitów.

Zapędy reformistyczne Komisji w zakresie szkół elementarnych zostały w końcu zablokowane przez Sejm poprzez odrzucenie kodeksu tych szkół - napisanego przez Kołłątaja, a przedłożonego przez Zamoyskiego w formie projektu ustawy w 1780 r.

Rysunek - Znaczek pamiątkowy

W drugim okresie działalności (1781 do 1788) nastąpiła kontynuacja prac podjętych w pierwszym okresie i zapełniania ram reformy, której granice zakreśliły kompetencje Komisji wywalczone w pierwszym okresie.

Pewnym novum była tylko reforma trzech szkół wyższych - Akademii Krakowskiej, Wileńskiej i Warszawskiej - które oprócz pełnienia obowiązków typowych dla uczelni wyższych, zajęły się także bezpośrednim nadzorem szkół średnich i podstawowych - trochę na wzór dzisiejszych kuratoriów oświaty.

W szkołach średnich i w mniejszym stopniu podstawowym stara kadra nauczycielska oparta na klerze wywodzącym się z zakonu jezuitów była stopniowo wymieniana na absolwentów zreformowanej Akademii, dzięki czemu opór szkół średnich i podstawowych przed reformami stopniowo malał.

Komisja miała też silny wpływ na szkoły zakonne, które pozostawały częściowo niezależne, ale mimo wszystko musiały przynajmniej formalnie podporządkowywać się jej zarządzeniom.

Po 1789 roku rozpoczął się stopniowy rozkład i utrata wpływów Komisji, co było procesem równoległym do powolnej utraty wpływów politycznych przez stronnictwo reformatorów i rozkładu Rzeczpospolitej. W czasie obrad Sejmu czteroletniego frakcja reformatorów zgodziła się na daleko idące ustępstwa w sprawach szkolnictwa, aby móc przeforsować Konstytucję 3 maja.

Ostateczny cios Komisji zadała Konfederacja Targowicka, która odebrała jej władzę na szkołami zakonnymi oraz całkowicie zmieniła jej skład. Wielu członków Komisji (z Kołłątajem na czele) i tak musiało opuścić kraj po zwycięstwie Targowicy, gdyż wydano na nich zaoczne wyroki śmierci w związku z ich ogólną działalnością polityczną.

Osiągnięcia Komisji Edukacji Narodowej są następujące:

• całkowita reorganizacja oraz stworzenie od podstaw systemu szkół średnich

• opracowanie nowych programów nauczania w duchu umiarkowanego oświecenia

• utworzenie seminariów nauczycielskich przy uniwersytetach.

• publikacja nowatorskich podręczników szkolnych - w sumie wydano 27 podręczników, z których część po raz pierwszy stworzyło polską terminologię naukową takich dziedzin jak fizyka, matematyka, chemia, logika, gramatyka.

• reforma Akademii Krakowskiej i Wileńskiej

• utworzenie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych

Działalność Komisji jest trudna do przecenienia w historii Polski. Kilkudziesięciotysięczna kadra nauczycielska wychowana przez Komisję kontynuowała działalność w jej duchu jeszcze długo po utracie przez Rzeczpospolitą niepodległości wychowując kolejne pokolenia względnie nowocześnie wykształconej młodzieży, dzięki której w ogóle przetrwała polska kultura i język.

Niektóre podręczniki (np. podręcznik do chemii Jędrzeja Śniadeckiego) były w użyciu jeszcze u zarania II Rzeczpospolitej, a z podręczników gramatyki i historii wydanych przez Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych uczyli się praktycznie wszyscy najwybitniejsi pisarze i poeci XIX w. - od Adama Mickiewicza po Bolesława Prusa.

Komisja Edukacji Narodowej walczyła o zmianę sposobu myślenia społeczeństwa i o wpajanie młodym ludziom nowego systemu wartości, systemu, który w swych zasadniczych prawach może być akceptowany także współcześnie. Działacze Komisji potrafili działać zespołowo w imię wyższych racji, mimo różnic poglądów i statusu społecznego. Siłą tych ludzi była uporczywa i konsekwentna praca, wysokie wymagania stawiane sobie i innym, przestrzeganie zasadniczych praw i patriotyzm, poddany próbie w najtrudniejszych latach. Komisja Edukacji Narodowej borykała się z wieloma trudnościami, jak brak podręczników i odpowiednio wykwalifikowanych nauczycieli oraz opozycji ze strony konserwatywnej szkoły. Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych wydawało jednak szereg własnych podręczników stojących na wysokim poziomie. W seminariach Komisji kształcono młodych nauczycieli świeckich. Im dzieło Komisji Edukacji Narodowej stawało się większe, tym bardziej przybierała na sile opozycja wobec wprowadzonych reform oraz ich autorów. Działacze Komisji wobec tej opozycji coraz wyraźniej przekształcali się w obóz reformatorski, który później przyczynił się do uchwalenia Konstytucji 3 Maja.

KEN, której współpracownikami było wielu wybitnych przedstawicieli polskiego oświecenia, stworzyła podwaliny pod nowoczesny — na owe czasy — system szkolny: sprawną administrację, unowocześnione programy nauczania, wytyczyła jasno cele wychowania, wprowadziła metody kształcenia oparte na doświadczeniu i racjonalnym ujmowaniu zjawisk. Wiele wskazań zawartych w Ustawach zachowało aktualność po dzień dzisiejszy. Komisja Edukacji Narodowej działała do 1794.

BIBLIOGRAFIA

R. Dutkowa, Komisja Edukacji Narodowej. Zarys działalności. Wybór materiałów źródłowych, Wrocław, 1973 r.

I. Szybik, Szkolnictwo Komisji Edukacji Narodowej w Wielkim Księstwie Litewskim, Wrocław, 1973 r.

A. Jobert, Komisja Edukacji Narodowej w Polsce 1773-1794. Jej dzieło wychowania obywatelskiego, Wrocław, 1979 r.

Komisja Edukacji Narodowej. Bibliografia przedmiotowa, Wrocław, 1979 r.

K. Mrozowska Funkcjonowanie systemu szkolnego Komisji Edukacji Narodowej na terenie Korony w latach 1783-1793, Wrocław, 1985 r.

W. Więsław, Reforma edukacji w Polsce w XVIII wieku, ,,Matematyka”, nr 4, 1999 r.

4

---