Porównanie epigramatów Krzyckiego
i Marcjalisa

Esej napisany w ramach tutorialu łacińskiego.

Ewelina Tubacka,

III rok, lat - pol

Epigramat bądź też epigram jest to wywodzący się z napisów informacyjnych
w Starożytnej Grecji krótki, przeważnie dwuwierszowy utwór poetycki. Charakteryzuje się przede wszystkim krótkością i zwięzłością formy oraz metrum, w którym został napisany. Najczęściej był to dystych elegijny.

Z upływem lat wykształciło się kilka rodzajów epigramu m.in.: wotywny, nagrobkowy oraz okolicznościowy. Ostatni z wymienionych często posiadał dowcipną i zaskakującą puentę, opartą na paradoksalnym koncepcie zwykle satyrycznym.

Najsłynniejszym twórcą epigramatów elegijnych i nagrobkowych był Symonides
z Keos, autor słynnego epigramu napisanego, by uczcić poległych pod Termopilami.
W poezji rzymskiej gatunkiem tym zajmowali się m.in.: Enniusz i Katullus, a na wyżyny wzniósł go Marcjalis. W Polsce epigramaty tworzyli m.in. Jan Kochanowski, Stanisław Trembecki, Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki i wielu innych twórców między, którymi należy wymienić Andrzeja Krzyckiego.

Wspomniane już mistrzostwo w epigramatyce osiągnął Marcus Valerius Martialis popularnie zwany Marcjalisem. Był to poeta łaciński, a przede wszystkim Rzymianin, który żył na terenie obecnej Hiszpanii. Poeta urodził się w latach 38-41 n.e., a zmarł najpóźniej
w r. 104 n.e., gdyż tak datowany jest list Pliniusza Młodszego, który zawiera wzmiankę
o "niedawnej" śmierci Marcjalisa.

Marcjalis kształcił się początkowo w ojczystej Hiszpanii. W 64 roku n.e. przybył do Rzymu, gdzie udało mu się osiąść na stałe. Stopniowo zdobywał tam sławę utalentowanego poety. Pozyskał też majątek ziemski - Nomentum pod Rzymem oraz dom w samym Rzymie. Dzięki zgromadzeniu sporego dobytku został zaliczony do stanu ekwitów przez samego cesarza Domicjana.

W ciągu całego swego życia poeta wydał 15 ksiąg epigramatów:
12 ksiąg tzw. epigramów właściwych oraz trzy osobne zbiorki: Księgę widowisk, Xenię
i Apophoretę. Zarówno Xenia jak i Apophoreta umieszczane są w wydaniach jako księgi trzynasta i czternasta, podczas gdy Liber spectaculorum stanowi oddzielną całość, nie oznaczaną kolejną cyfrą.

Marcjalis pisał epigramaty przede wszystkim dystychem elegijnym,
a także w mniejszej części jedenastozgłoskowcem falcejskim, cholijambem
i heksametrem daktylicznym. Zbiór jego utworów, stanowi największą zachowaną kolekcję epigramatów starożytnych.

Ten wybitny poeta, w swojej sztuce wzorował się na epigramacie greckim oraz na rzymskich poprzednikach, między innymi na Katullusie. Tematyką, jego zabarwionych jadowitym humorem utworów, było przede wszystkim życie codzienne stolicy imperium,
a zwłaszcza jego patologie. .

Wśród jego twórczości wyróżnia się więc następujące grupy utworów: epigramaty satyryczne, okolicznościowe, erotyczne czy też epigramaty tzw. “literackie” oraz epigramy na dzieła sztuki. Natomiast wśród epigramów okolicznościowych wyliczono utwory pochwalne, dedykacyjne, biesiadne, refleksyjne, nagrobne, konsolacje oraz utwory związane z różnymi wydarzeniami.

Na uwagę zasługuje również fakt, iż Marcjalis zawarł w swoich utworach dużo spostrzeżeń na temat roli i zadań, jakie miały spełniać jego epigramaty. Za jedną z najbardziej istotnych cech uznał poeta, jego ścisłe powiązanie z życiem. Epigram bowiem miał odtwarzać życie codzienne i jego problemy, z drugiej zaś strony przemawiać w sposób żywy do czytelnika, zmuszając go do zastanawiania się nad sobą i otaczającym go światem. Czytelnik miał poznać własny charakter i sposób życia, a także swoje wady i niedociągnięcia.

Epigramy powinny oddziaływać na czytelnika, wywoływać w nim różne uczucia: wstydu, lęku, zdumienia czy nienawiści. Powinny wreszcie zmusić go do zastanowienia się nad sobą, własnym postępowaniem i otaczającą rzeczywistością. Wtedy dopiero spełnią swój cel, kiedy czytelnicy nie będą obojętnie patrzeć na poruszone w nich zagadnienia. Spełnienie tego zadania jest zaś możliwe, dzięki językowi i stylowi tych utworów. Epigramy mają więc ukazywać prawdę w sposób swawolny i żartobliwy, ponieważ wtedy znajdują drogę do szerokiego ogółu, a nawet do tych, którzy przybierają pozy surowości.

Nie da się zaprzeczyć, że Marcjalis był mistrzem epigramatyki. Niejednokrotnie, wzorowało się na jego stylu wielu twórców. Wśród nich był już na początku wspomniany Andrzej Krzycki, który nieraz czerpał z utworów Marcjalisa inspirację.

Andrzej Krzycki był dworzaninem, biskupem, prymasem, senatorem
i dyplomatą. Urodził się w Krzycku w 1482 roku. Studiował najpierw
w Krakowie, a potem w Bolonii. Do kraju powrócił z tytułem doktora praw, gdzie następnie przyjął święcenia kapłańskie oraz został sekretarzem biskupa poznańskiego Jana Lubrańskiego. Od roku 1512 był sekretarzem królowej Barbary Zapolyi, a po jej śmierci przeszedł do kancelarii królewskiej, by stać się w krótkim czasie także sekretarzem królowej Bony.

Krzycki jeździł często w misjach dyplomatycznych na Węgry i do Prus. Z tego powodu szybko awansował w karierze kościelnej, bo już w 1535 roku otrzymał najwyższą na ziemiach polskich godność arcybiskupa gnieźnieńskiego, a tym samym prymasa Polski. Nie cieszył się jednak tą godnością długo. Zmarł w 1537 roku w Skierniewicach.

Krzycki pisał po łacinie zarówno wierszem, jak i prozą. Pozostawił po sobie mowy, rozprawy teologiczne, epitalamia, epicedia, epigramy, panegiryki, wiersze satyryczne, patriotyczne i religijne oraz skargę. Wśród jego utworów znajdujemy także nierzadko naruszające moralność epoki erotyki oraz utwory powstające na dworze Jana Lubrańskiego, wyrażające etos Towarzystwa Oźralców i Opilców (Bibones et Comedones).

Poeta szczególnie dobrze czuł się w obrębie małych form literackich, z których upodobał sobie epigramy. Były one jego najbardziej kontrowersyjnymi utworami. Często krótkie i uznawane za uszczypliwe naruszały moralność epoki.

Nie sposób nie zauważyć podobieństw twórczości Krzyckiego do Marcjalisa, zwłaszcza, że obaj poeci upodobali sobie epigramaty.

Utwór In nictorem Andrzeja Krzyckiego powstał zapewne pod wpływem epigramu
21 Marcjalisa z księgi IV. Z wyglądu oba teksty różnią się liczbą wersów. Utwór Krzyckiego jest dłuższy o jeden wiersz. Tematyka jednak zostaje bardzo podobna. Obaj poeci podkreślają, że człowiek, w kwestii zdobycia bogactwa, musi sobie radzić sam bez pomocy bogów.

Marcjalis pokazuje na przykładzie Segiusza, że ten, kto przestaje wierzyć w bogów (deos) nagle staje się bogaty. Krzycki natomiast za łacińskim Deum ukrywa Boga, który według nieujawnionego adresata utworu, nie dba o sprawy ludzi śmiertelnych. Adresatem tym jest zapewne jakiś dostojnik duchowy, który wzbogacił się podczas korzystania z dóbr kościelnych. Krzycki wytyka mu niewierność oraz różne występki.……………

In nictorem

Dicit non curare Deum mortalia nictor,

Nil fore quod virtus speret et alma fides.

Hocque probat, fateor, bene, cum patrimonia Christi

Pro vitiis, necibus perfidiaque capit.

IV, 21

Nullos esse deos, inane caelum

Adfirmat Segius, probatque, quod se

Factum, dum negat haec, videt beatum.

Na spryciarza

Ten spryciarz twierdzi, że Bóg nie troszczy się
o śmiertelnych

I widoków na przyszłość cnocie i wierze brak.

Potwierdził to pięknie, przyznaję, gdyż kościelne dobra

Nabył za niewierność, występki i cudzą krew.

„Nie ma już bogów i puste jest niebo”,

Twierdzi tak Segius; sam tego dowodem:

Odkąd nie wierzy jest bardzo bogaty.

W kolejnym przedstawionym niżej dziele, Krzycki wzoruje swój styl na marcjalisowym epitafium 40 z księgi VII. W utworze Epitafium Benesii morionis, chce zainteresować odbiorcę poprzez wskazanie na osobę zmarłego błazna Benesza za pomocą narratora. Jako odpowiedni wskaźnik ma posłużyć tutaj zaimek „ille” w znaczeniu „ten sławny, ten znany”.

Epit. Benesii morionis

Ille Benesz iacet hic, quo non festivior alter

Morus erat domino, carior atque suo

VII 40

Hic iacet ille senex Augusta notus in aula,

Pectore non humili passus utrumque deum.

Epitafium błazna Benesza

Ów sławny Benesz tu leży, od którego weselszym

Błaznem dla jego pana nie zostanie już nikt.

Tutaj leży ów starzec, znany na dworze cesarskim;

Zachował wielkość serca, choć przeżył bogów dwóch.

Podkreślenie sławy zmarłego przez anaforyczne użycie zaimka „ille”, jak widać występowało już wcześniej we wstępie żałobnego epitafium Marcjalisa. Zaznaczona została w nim sława, jaką cieszył się zmarły na dworze cesarskim człowiek. Krzycki natomiast docenił sławę i umiejętności błazna Benesza, którego żaden inny, nie jest już w stanie zastąpić.

Kolejnym ważnym aspektem, obecnym z twórczości Marcjalisa w utworach Andrzeja Krzyckiego, jest ukazywanie wyższości sytuacji aktualnej w stosunku do minionej.

W epigramacie In eundem Krzycki porównuje teraźniejszość z przeszłością, co pozwala ukazać wyższość jednej sytuacji nad drugą. Jako przeszłość podaje przykład Prus, które wcześniej zmagały się w walkami z królem. Teraźniejszością jest obecna sytuacja,
w której państwo zostało powierzone władzy dziedziców. Krzycki dla podkreślenia
i odróżnienia tych dwóch aspektów używa przysłówków prius oraz nunc.

In eundem

Scissa prius fueras magnisque agitata procellis

Prussia, cum adversus regibus ordo fuit.

At nunc Sismundo rege Albertoque nepote

Heredi tota es subdita facta tuo.

I 112

Cum te non nossem, dominum regemque vocabam

Nunc bene te novi: iam mihi Priscus eris.

Na to samo

Przedtem byłaś rozdarta, miotana często burzami,

Pruska kraino, kiedy z zakonem walczył król.

A teraz Zygmuntowi królowi i Albrechtowi

W całości się poddałaś jako dziedzicom twym.

Kiedy ciebie nie znałem, zwałem cię panem
i królem;

Teraz znam cię dobrze: Pryskusem będziesz mi już.

Tego rodzaju epigramaty o budowie dwuczęściowej, opartej na biegunach antytezy, spotkać można w twórczości Marcjalisa. Doskonałym przykładem, jest zestawiony wyżej
z utworem Krzyckiego, satyryczny epigramat 112 z księgi I. Jego budowa jest podobna do struktury utworu, tego ówczesnego prymasa Polski. Heksametr prezentuje tu przeszłość, pentametr natomiast teraźniejszość i przyszłość. Również obecne są określenia sytuujące akcję w czasie. Cum połączone z coniunctivem perfecti dotyczy przeszłości, kiedy podmiot liryczny nie znał jeszcze osoby, którą ośmielał się nazywać władcą. Nunc oraz iam wskazują na teraźniejszość i przyszłość, kiedy podmiot dobrze poznał wspomnianą osobę i zmienił na jej temat zdanie. Nie widzi już w niej tylko króla, a także swojego przyjaciela. Dlatego mówi: Pryskusem będziesz mi już.

Innym przykładem epigramu o dwuczęściowej budowie jest utwór Krzyckiego,
o takim samym tytule, jak powyżej omówiony - In eundem. Oprócz wyraźnej dwoistości, utwór charakteryzuje się występowaniem epitetów przeciwstawnych, takich jak: magnus homo oraz pusillus homo.

In eundem

Quod tibi tam vastum corpus natura creavit,

Exsultas magnum teque putas hominem.

Si verum est illud divini dogma Platonis,

Quod ratio sit homo sola, pusillus homo es.

I 9

Bellus homo et magnus vis idem Cotta, videri:

Sed qui bellus homo est, Cotta, pusillus homo est.

Na tego samego

Ponieważ tak wielkie cielsko stworzyła ci natura,

Cieszysz się, bo sądzisz, żeś wielkim człowiekiem jest.

Jeżeli jest prawdą sławne zdanie boskiego Platona,

Że człowiek to tylko rozum, z ciebie marny człek.

Pięknym i wielkim człowiekiem chcesz się Kotto wydawać:

Lecz, Kotto, kto jest piękny, z tego jest marny człek.

W pierwszym członie antytezy oba rzeczowniki corpus i homo mają synonimiczne przydawki vastum i magnum, w drugim zaś tylko homo występuje z przydawką pusillus. Przez analogię określenie to, odnosi się także do ratio jako przeciwieństwo ciała. Pełna więc antyteza to vastum corpus - pusilla ratio (wielkie cielsko - marny rozum). Drwina polega więc na niedopowiedzeniu. Utwór ten wywołuje zatem skojarzenia z epigramatem 9 z księgi
I Marcjalisa. Oba utwory w przesłaniu końcowym są bardzo podobne. Podkreślają, że nie piękność ciała i jego wielkość świadczy o wartości człowieka, a rozum.

Zapożyczenie antytezy magnus homo - pusillus homo wykorzystał zatem Krzycki
w sposób twórczy. Poza tym powołał się na autorytet Platona, dzięki czemu dodał wagi swoim słowom. Zwrotem pusillus ratio sprawił, że utwór stał się złośliwszy.

Kolejnym przykładem naśladowania stylu Marcjalisa jest utwór In Lucretiam lascivius depictam. Imitatio polega tutaj na zadaniu pytania zależnego adresatowi, przez co podmiot może przygotować swoją autoprezentację.

In Lucretiam lascivius depictam

Si videor lascivia tibi spektator imago,

Dic maius specimen quale pudoris habes?

Virtutem factumque meum mireris in ista

Forma, sic fiam religiosa tibi.

IV 50

Quid me, Thai, senem subinde dicis?

Nemo est, Thai, senex ad irrumandum.

Na Lukrecję namalowaną w sposób zbyt swawolny

Jeżeli ci się wydaje mój portret zbyt swawolny,

Powiedz, jaki masz lepszy, widzu, skromności wzór?

Podziwiaj moją cnotę i mój czyn na tym obrazie,

A w ten sposób za świętą będziesz mógł uznać mnie.

Dlaczego mnie, Taido, ciągle starcem nazywasz?

Nikt nie jest, Taido, za stary do tej rozpusty.

W utworze Krzyckiego podmiot liryczny, którym jest zawarta w tytule Lukrecja, pyta adresata, o prawidłowe wyobrażenie wzoru skromności, skoro tylko dostrzega jego wahania. Stosuje do tego rozkaz powiedz, a następnie podziwiaj. Jest pewna, że dzięki temu, co widzi odbiorca, będzie uznana za pannę o dobrych obyczajach.

Marcjalis natomiast, tworzy pytanie poprzez postawienie słowa dlaczego. Sam też sobie od razu odpowiada, nie czekając na zdanie Taidy. Poza tym należy podkreślić, że oba utwory mają charakter obsceniczny. Marcjalis pokazuje go dosadniej, w dodatku w bardzo krótkiej formie, bo w dwuwierszu.

Bogata w formę i w treść twórczość Marcjalisa, widoczna w utworach Krzyckiego, nie ogranicza się tylko do kilku omówionych wyżej przykładów. Przeglądając dzieła obu poetów, można znaleźć jeszcze bardzo dużo powiązań. Rzeczą niemożliwą jest ich omówienie w tak krótkiej pracy. Jednak należy podkreślić, że podobieństwo utworów uwidacznia się na kilku płaszczyznach, choćby znaczeniowej, przenośnej, metrycznej czy też morfologicznej.

BIBLIOGRAFIA

1. Antologia poezji polsko - łacińskiej 1470 - 1543, pod red. Antoniny Jelicz, Glob, Szczecin 1985.

2. Barszcz Leszek, Andzej Krzycki; poeta dyplomata, prymas, TUM, Gniezno 2005.

3. Budzisz Andrzej, Epigramat łaciński w Polsce w pierwszej połowie XVI wieku, TN KUL, Lublin 1988.

4. Głowiński Michał, Kostkiewiczówna Teresa, Okopień - Sławińska Aleksandra, Sławiński Janusz, Podręczny słownik terminów literackich, Open, Warszawa 1999.

5. Mały słownik pisarzy polskich, pod red. Marii Goszczyńskiej, Wiedza Powszechna, Warszawa 1972.

6. Szelest Hanna, Marcjalis i jego twórczość, ZN im. Ossolińskich, Wrocław 1963.

Głowiński Michał, Kostkiewiczówna Teresa, Okopień Sławińska Aleksandra, Sławiński Janusz, Podręczny słownik terminów literackich, Warszawa 1999, s. 79.

Tamże, s. 79.

Tamże, s. 80.

Szelest Hanna, Marcjalis i jego twórczość, Wrocław 1963, s. 7.

Tamże, s. 14.

Tamże, s. 81.

Szelest Hanna… s. 217.

Tamże, s. 70.

Tamże, s. 85.

Tamże, s. 69.

Barszcz Leszek, Andrzej Krzycki; poeta, dyplomata, prymas, Gniezno 2005, s. 19.

Mały słownik pisarzy polskich, pod red. M. Goszczyńskiej, Warszawa 1972, s. 105.

Tamże, s. 104.

Barszcz Leszek… s. 31.

Wszystkie cytowane w pracy utwory Krzyckiego i Marcjalisa, jak i zarówno ich przekłady pochodzą z książki Andrzeja Budzisza, Epigramat łaciński w Polsce w pierwszej połowie XVI wieku, Lublin 1988.

Budzisz Andrzej… s. 123.

1

---